Шаҳркадаи Саразм яке аз нодиртарин ёдгории қадимаи даврони энеолит ва аввали асри биринҷии Осиёи Миёна маҳсуб меёбад. Он яке аз нахустин ёдгориҳои давраи ориёӣ ва намунаи беҳамтои ин тамаддун дар Суғд мебошад. Шаҳркадаи Саразм масоҳати умумии 150 гектарро фаро мегирад. Он дорои қаср ва маъбад, маҳаллаҳо ва кӯчаҳо буд. Саразмиён ба чорводорӣ ва кишоварзӣ машғул буданд. Истеҳсол ва корарди фулузот низ хеле тараққӣ карда буд. Маъданро аз конҳои гирду атроф мегирифтанд. Дар пайи ҷустуҷӯ кӯраҳои фулузгудозӣ, хумдонҳои сафолпазӣ ва зиёда аз 150 навъ ашёҳои биринҷӣ тимсоли корд, ханҷар, табарзин, нӯги найза, мӯҳри сурбӣ, ашёҳои тиллоӣ ва нуқрагӣ ёфт шудаанд.

Бояд қайд намуд, ки гаронтарин бозёфти Саразм ин гӯри маликаи Саразм мебошад. Малика хеле ҷавон будааст ва тахминан дар синни 25 – солагӣ вафот мекунад. Ба хок супоридани майит низ хеле аҷиб будааст. Ба он гунае, ки тифл дар батни модар ҷойгир мешавад, ба ҳамон гуна ӯро дафн кардаанд.
Замони заволи Саразм дақиқ нест. Танҳо ҳарф задан мумкин аст, ки ё аз хушк шудани сойи болои шаҳристон мардум ин минтақаро тарк кардаанд ва ё ҳодисаи табиие онро ба харобазор табдил додааст.

Хулоса, имрӯз шаҳраки Саразм ба зиёратгоҳи сайёҳон табдил ёфтааст. Ҳамасола сайёҳони ватанӣ ва хориҷӣ ин мавзеи дилрабову нотакрорро зиёрат карда, аз дастовардҳои бостоншиносони тоҷик баҳравар мегарданд. Ҷиҳати ҳифзу ободонии ёдгориҳои бостоншиносони кишвари тоҷикон, махсусан шаҳраки қадимаи Саразми Панҷакент ва ба ҷаҳониён муаррифӣ намудани онҳо саҳми Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон хеле бузург мебошад. Дар робита ба ин, бо дарназардошти аҳамияти шаҳри қадимаи Саразм аз ҷониби Сарвари давлат муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон имсол 5500 – солагии Саразми бостонӣ ҳамчун маркази маданияти кишоварзиву ҳунармандӣ ва шаҳрсозии тоҷикон ҷаш
н гирифта шуд, ки ин боиси ифтихори ҳар яки мост.

Умедҷон АМОНӢ,
донишҷӯи ДДФСТ ба номи М.Турсунзода