Беҳтарин гавҳари ганҷинаи ҳастӣ сухан аст,
Гар сухан ҷон набувад, мурда чаро хомӯш аст?

Сухан гуфтан хоси инсон ва беҳтарин ҳадяест аз ҷониби Худованд. Тинати инсон, матлабу мақсади ӯ қабл аз ҳама дар забону баёни гуфтори ӯ зоҳир мегардад. Сифати хуби гуфтор ва баёни некӯ аз тинату сурати одамӣ бармеояд. Ашхосе ҳастанд, ки дар сухан гуфтан ҳамто надоранд. Аммо набояд фаромӯш сохт, ки ҳунари сухандонӣ ҳаргиз лафзбозӣ ва фалсафафурӯшии барзиёд нест. Фарди сухандон онест, ки лафзу каломаш бо амалаш мустақиман пайванд бошад.

Баъзан бо шахсоне дучор меоем, ки ёддошт ва хотираҳои хубе доранд ва пурҷозиба нақл мекунанд, ки шунидани он ба кас ҳаловат ва фараҳ мебахшад. Ва баръакс, нафаронеро низ дучор меоем, ки аз пургӯиҳои онон малулу хотирпарешон мешавем. Дар тарзи адои фикр низ гуногунбаёнӣ ба мушоҳида мерасад. Шахсе барои ифодаи мақсад бар ивази чор ҳарф муқаддимаи муфассалу дилбазане баён карда, ба дигарон навбати сухан гуфтану суоле доданро намедиҳад. Ҳамеша бояд дар хотир дошт, ки санъати сухан гуфтан низ монанди дигар ҳунарҳо дорои қонуну қоида ва ҳадду ҳудуди муайянест, ки ҳар яки мо бояд аз он бархурдор бошем.

Риояи одоби ҳарф задан яке аз ибодатҳои бузург аст. Ҳамаи гӯяндаҳо шунавандае хоҳанд дошт. Абулмаолии Кайковус фармудааст: “Бидон, эй писар, ки аз ҳама ҳунарҳо беҳтарин ҳунар сухан гуфтан аст. Одамӣ фузунӣ ёфт бар дигар ҷонварон ба даҳ дараҷа, ки дар тани ӯст: панҷ аз дарун ва панҷ аз берун. Панҷ ниҳонӣ: чун андеша ва ёд гирифтан ва нигоҳ доштан ва тахайюл кардан ва тамйизу гуфтор ва панҷ зоҳир: чун самъ ва басар ва шамму ламс ва завқ. Чун ин бидонистӣ, забонро ба хубиву ҳунар омӯхта кун ва ҷуз хубӣ гуфтан забонро одат макун, ки забони ту доим ҳамон гӯяд, ки ту онро барои он дошта бошӣ ва одат кунӣ, ки гуфтаанд: “Ҳар кӣ забони ӯ хуштар, ҳавохоҳони ӯ бештар”. Ва бо ҳама ҳунарҳо ҷаҳд кун, то сухан ба ҷойгоҳ гӯӣ, ки сухани на ба ҷойгоҳ, агарчи хуб бошад, зишт намояд. Ва аз сухани бефоида парҳез кун, ки сухани бесуд ҳама зиён бошад ва сухан, ки аз вай бӯи дурӯғ ояд ва бӯи ҳунар наояд, ногуфта беҳтар”.

Бояд донист, ки ҳар сухан ҷоеву ҳар нукта мақоме дорад. Дар маҷлисҳо, шабнишиниҳо, маҳфилҳо ва суҳбатҳои хосса дониста, андешида ва бомавқеъ бояд сухан гуфт. Дар чунин анҷуманҳо, пеш аз ҳама, сухан бо лутфу меҳрубонӣ бояд гуфт. Ҳарфи беҷо, таънаю таҳқири ошно, рафиқ ё бегонае сабаби ранҷиши ҳамнишинон мегардад ва номақбулу нописанд меафтад. Аммо аз ҳарфи бемавқеъ, ки шахси бехирад ва ҷоҳиле гуфт, набояд ранҷид.

Баёни гӯянда бояд сода ва равшан бошад. Печида ҳарф задан хуб нест. Агар мо мехоҳем, ки забонамон озод бошаду мустақиман ба ҳадаф бирасем, бояд лафзамон возеҳу равшан бошад. Гуфтаро на тасҳеҳ кардан метавон ва на ислоҳ. Зеро тире, ки аз камон раҳо шуд, боз намегардад. Сухане, ки низ гуфта шуд, баргашт надорад. Барои он ки равшан ҳарф бизанем, боист фикри равшан дошта бошем. Зимни гуфтор бояд кӯшиш ба он кард, ки асли матлаб дарёфта шавад.

Ин ҷо овардани чанде аз панду андарзи бузургонро бамаврид мешуморем, ки донистани онҳо аз манфиат холӣ нахоҳад буд:

Сухан гуфтан, дарёфтани дилҳост. Агар бихоҳем хуб ҳарф бизанем, бояд лоақал бо як забон ҳарф бизанем ва он забони дил аст.

Агарчи доно бошӣ, худро нодон шумор, то дари омӯхтан бар ту кушода гардад.

Ҳеҷ суханро машикан ва маситой, то нахуст айбу ҳунари онро маълум нагардонӣ.

Сухан ягона гӯй – бо хосу бо ом, то аз ҳадди ҳикмат берун нагардӣ ва бар шунаванда гарон наояд ба ҷуз ҷое, ки дар сухан гуфтан аз ту ҳуҷҷату далел ҷӯянд. Агар дар ҷойгоҳе аз ту дар сухан гуфтан ҳуҷҷат ҷӯянд, сухан ба ризои эшон гӯй, то ба саломат аз миёни эшон берун ойӣ.

Бисёрдону камгӯй бош, на камдону бисёргӯй, ки хомӯшӣ дувумӣ саломатист ва бисёр гуфтан дувумӣ бехирадӣ.

Ва ҳарчанд поку порсо бошӣ, хештанситой мабош, ки гувоҳии туро бар ту кас нашунавад.

Бо ҳар ки сухан гӯӣ, бингар, то сухани туро харидор аст ё на.

Каломи зебо сайқали дилҳост. Дил ҳам монанди фикр бояд хеле чизҳоро бидонад ва эҳсос намояд, лоақал бояд бидонад, ки дилхоҳаш чист ва дӯстдораш кист.

Шаҳло ЭШОНОВА, “ҶТ”