Аз ибтидои асри бистум, ки низоми давлатдорӣ дар ҷаҳон ба ду ҷабҳа - капиталистӣ ва сотсиалистӣ майл кард, миёни ҷомеаи мутамаддин як андоза сардӣ ба вуҷуд омада буд. Масалан, як нафар аз аҳли ҷамъияти капиталистӣ дар он замон ба як нафар аз ҷомеаи сотсиалистӣ чандон хушбин набуд... Вале дастовардҳои соҳаи технология ва фаъолияти шабакаи интернет дар солҳои баъдӣ таассуби идеологиро аз байн бурда, омезиши фарҳангӣ ва иҷтимоиро қулай гардонид.

Ҳарчанд баъд аз солҳои 80-ум тавтиа атрофи назарияи “бархӯрди тамаддунҳо” авҷ гирифта, сиёсати баъдии абарқудратон дар асоси адоват ба идеология ва арзишҳои маънавии “ғайр” шакл меёфт, вале раванди масоили сиёсӣ, иҷтимоӣ ва дипломатияи байналмилалии муосир худ гувоҳи он аст, ки дар заминаи хусумат ҳеҷ як миллату фарҳанг дар танҳоӣ вуҷуд дошта наметавонад. Пас ҷомеаи башариро на бархӯрду муқовимат, балки ҳамоҳангиву мутобиқат метавонад ҳамчун организми зинда нигоҳ дошта, ба дараҷаҳои баъдии маданияти солим бирасонад. Ин падидаро коршиносон “гуфтугӯи тамаддунҳо” ё “иттифоқи тамаддунҳо” номидаанд, ки ба боварии онҳо минбаъд асоси робитаҳои дипломатӣ ва баҳамоии башариятро шакл медиҳад.

Мардуми Шарқ ҳарчанд бо таъсири ангезаҳои ҷуғрофӣ-этникии минтақа асрҳо боз зери ливои чунин “гуфтугӯ” зиндагӣ мекарданд, вале сокинони муосири он ҳоло аз навовариҳо ва аз даст додани фарҳанги суннатӣ бим доранд. Яъне, шарқиён, хусусан мардуми Осиё бо ваҳми “мабодо фарҳанг ва ё идеологияи қавму миллати бегона моро ба пуррагӣ ба коми худ кашад” умр ба сар мебаранд. Ин ваҳму ҳарос дар ҳолест, ки ҷавонон ба расму одатҳои ғарбиву арабӣ торафт майли бештар пайдо мекунанд. Муҳаққиқон сабаби чунин парадокси фарҳангии мардуми минтақаро ба заъф доштани онҳо ҷиҳати маърифати таърихӣ, фарҳангӣ ва арзишҳои маънавии суннатӣ вобаста медонанд. Вале як идда аз зиёиён сабаби ин тарсу воҳимаро дар побанд будани ҷомеа ба арзишҳои маънавӣ, ба қавле хурофот алоқаманд мекунанд. Яке то ҷое гирифтори ақибмондагӣ асту дигаре побанди зиёдаравӣ ва ҷомеаи мо ҳам дар ҳамин гирудор ба самте равон аст.

Дар таърихи инсоният фарҳанг ва тамаддунҳои гуногун доим ба ҳам таъсиргузор будаанд. Онҳо бо василаҳои гуногун миёни ҳам доду гирифти тамаддунӣ доштанд. Зеро давомнокиву устувории ҳаёт ва фаъолияти башарият ҳам тавассути додугирифт таъмин мегардад. Вале фарҳанги ин ё он миллатро наметавон ҳамчун либосе аз тани яке бадар карду ба тани миллати дигар пӯшонид. Зеро он “либос” хоси қавмест, ки бинобар муҳит, фитрат, унсурҳои замон ва макон дар тӯли таърих инкишоф ёфта, дар натиҷа як бутунеро ташкил додаанд. Дар раванди омезишҳои фарҳангӣ қавму миллатҳо нақшу расми мақбул ва писандомадаи миллати дигарро ба либоси хеш илова мекунанд, ки чунин синтези фарҳангӣ тамаддуни ҳар миллатро боз ҳам рангинтару ғанитар мегардонад. Ҳамин тавр, муҳтавои он нақшу синтезҳоро дар як миллат таҷрибаҳои иқтисодӣ, таърихӣ, иҷтимоӣ, фарҳангӣ ва ғайра ташкил медиҳанд. Зимнан ҳар миллате, ки рӯи ин таҷриба заминагузорӣ мешавад, ҳеҷ гоҳ аз омезишу доду гирифти фарҳангӣ, навовариҳову аз даст додани арзишҳои маънавии суннатӣ намеҳаросад. Дар тӯли таърихи сад соли охири дунё чунин додугирифт бештар дар самти илм ва дастовардҳои технологӣ сурат гирифтааст, ки ҷомеа ва давлатҳои мутамаддин аз ин марҳила гузашта, ҳоло ҳамчун абарқудратон дар сатҳи ҷаҳонӣ баромад мекунанд.

Бояд қайд кард, ки ҷомеаи мо азбаски давраи шӯравиро аз сар гузаронидааст ва идеологияи коммунистӣ-сотсилаистӣ то ҳол дар шуури ҷомеа амиқ ҷой дорад, ба ҳар навоварӣ дар ин ё он соҳа бо шубҳа назар мекунад. Хусусан, агар он навоварӣ марбут ба тарбияи ҷавонон ва соҳаи ҷомеашиносиву диншиносӣ бошад. Зеро таълимоти коммунистӣ башариятро ба қутбҳо ҷудо карда, барои зери контрол нигоҳ доштани шаҳрвандон доим як душмани берунаро «ихтироъ» мекард. Тӯли бисту панҷ соли Истиқлолият Ҷумҳурии Тоҷикистон аз вартаҳои зиёди мушкилот оқилона ва дурбинона баромада тавонист. Бо якдилии шаҳрвандон ва матонату фаросати Пешвои миллат Тоҷикистон тавонист ҷанги бародаркушро қатъ карда, сулҳу суботро барпо намояд. Сармоя ва нерӯи асосии ҳар давлат шаҳрвандони соҳибилму маърифатнок аст. Аз ин ҷост, ки ҳар ҳукумати ояндасоз сармоягузории асосиро дар ин ҷода ба роҳ мемонад ва ҷомеае, ки дар он як навъ симбиози фарҳангҳои гуногун (яъне дар мутобиқату ҳамоҳангӣ вуҷуд доштани фарҳангҳо) ва таҷрибаҳои гуногуни миллӣ мавҷуданд, суботи онро низоъҳои байниқавмиву байнимазҳабӣ камтар халалдор мекунанд. Шикаст нахурдан дар баробари фарҳангу арзишҳои ғайр танҳо бо он имкон дорад, ки ҷомеа ба фарҳанг ва арзишҳои миллии худ содиқ бошад, асолат ва ҳувияти хешро ҳифз кунад. Вале дар баробари ин аз таҷрибаву дастовардҳои илму дониши дигарон самаранок истифода бурда, шуури созандаи иҷтимоии хешро ташаккул диҳад. Бахусус дар соҳаи маориф чунин навовариҳо набояд дар сатҳи назорати формаи мактабиву пойафзоли толибилмон маҳдуд монад, балки метод ва усулҳои муассиру замонавии таълиму тарбия бояд омӯхта шаванд.

Ҳамчунин, бояд зикр кард, ки баъд аз пош хӯрдани низоми шӯравӣ, талаботи ҷомеаи тоҷикистонӣ ба ғизои маънавӣ, ҳамчун шинохти дини мубини ислом авҷ гирифт. Азбаски тӯли ҳафтод сол институти иҷтимоии дин пассив буд ва бештар атеизми материалистӣ талқин карда мешуд, ҷомеа яку якбора дар вакууми маънавӣ қарор гирифт. Чунин ҳолат барои ҳаракатҳои иртиҷоӣ-ифротии ба ном исломӣ заминаи муносибро муҳайё сохт. Таъсирҳои манфии ба шуури иҷтимоӣ боршуда то ҳол миёни ҷомеа эҳсос мешавад ва гуфтан мумкин аст, ки заминаи ҷалб гардидани ҷавонон ба ҳар гуна ҳаракатҳои террористиро ба миён овардааст. Бо таассуфи бештар қайд мекунем, ки сатҳи ғайриқаноатбахши дониши воизу домуллоҳои масҷидҳои ҷомеи мо ба он оварда расондааст, ки мардум аз мусулмонӣ танҳо шаклу зоҳирро аҳамият медиҳанд. Ба ибораи дигар, дониши кунду қолабии воизон мардумро шаклан мусулмон сохта, онҳоро аз расидан ба авҷи камолоти инсонӣ мисле ки водоштааст. Аз он ки беш аз 90 фисади аҳолии ҷумҳурӣ мусулмон аст, ба онҳое, ки пайваста ба масоҷиду марказҳои динӣ мераванд, танҳо ҳаяҷони эътиқодӣ ва динӣ бахшидани рӯҳониён кофӣ нест. Яъне ҷомеаи мусулумонии Тоҷикистон ҳоло ҳам дар вакууми маънавӣ қарор дорад. Ҷомеае, ки аз фитнаву ангезаҳои беруна метавонад худро ҳимоя кунад, бояд соҳиби маърифати амиқи илоҳӣ, институтҳои қавии иҷтимоӣ, огоҳ аз гузашта ва бунёдгузори истиқболи пурсамари миллати хеш бошад. Вагарна ҷомеа бо сарварии рӯҳониён, зиёиён ва роҳбароне, ки ақлан ва ҷисман побанди роҳату фароғат ва одатҳои фолклории беасосанд, ки ба дараҷаи табу бароварда шудаанду пайравӣ карда мешаванд, дар саҳнаи таърих дер намеистад.

Дуруст аст, ки ҳоло башарият дар як замони пур аз мушкилоту фитна қарор дорад ва ҷомеаи тоҷикистонӣ низ набояд ҳушёрии сиёсиро аз даст диҳад. Бешубҳа, ба роҳ мондани сиёсати созандаи давлат, таъмини рушди иқтисодӣ, қавигардонии инфрасохтори саноату кишоварзӣ ҷанбаҳои муҳими кишвари ҳуқуқбунёд ва мустақилро ташкил медиҳанд. Вале дар баробари сабабҳои дар боло зикршуда, ки вуҷуди бардавоми як миллату давлатро таъмин карда метавонанд, ба эҳтиёҷоти умумии иҷтимоӣ ҳамчун адолат, озодӣ, ҳамдигарфаҳмӣ, боварӣ, эътимод, ҳимоя, эътибор, ҳифзи саломатӣ, маърифатнокӣ, таълиму тарбия низ бояд аҳамияти хоса дода шавад. Ҷомеаи мо набояд аз дигаргуниҳо ва навовариҳои созанда ҳарос дошта бошад. Агар иззат ва ҳурмати оламиёнро бихоҳем, пас сифат ва кайфияти фарди ҷомеаи худро бояд баланд бардорем. Зеро фарҳанги тоҷикона ҷузъи дунёи хурдакак нест, он сазовори ҷаҳони бузургтарест!