ҶАҲОН
Шанбе 20 Апрел 2024 09:01
Ё нигоҳ ба ошӯби низомии Туркия аз зовияи дигар...
15 июл дар Туркия кӯшиш ё ташаббус ба табаддулоти низомӣ сурат гирифт. Барои он кӯшиш, ки ҳанӯз муваффақ нашуда, пешгирӣ гардид. Як гурӯҳ афсарони олирутбаи Вазорати мудофиаи Туркия соати 22:00-и шаби 15 ба 16-и моҳи равон мутаносибан дар шаҳрҳои Истанбул ва Анқара бо нияти сарнагун кардани ҳукумат ва ба даст гирифтани қудрати сиёсӣ табаддулот анҷом доданӣ шуданд. Дар натиҷа ба бинои парлумон, дар чанд нуқта ба биноҳои пулис, бинои гурӯҳи таъиноти махсус таркиш ва ҳамлаи мусаллаҳона сурат гирифт. Бинои амният дар Анқара чанд дафъа бо чархболҳои ҷангӣ бомбаборон гардид. Сарбозони зиёде бо амри генералҳо-саркардагони ин ошӯб бо танку туп ва аслиҳаву маводи тарканда ба кӯчаҳо баромаданд. Иттилоъ дода шуд, ки сардори Қувваҳои мусаллаҳи Туркия дар манзили иқоматаш мавриди зарбу лати низомиён қарор гирифта, зери мили силоҳ маҷбур шудааст, ки фармонро дар бораи шуруи табаддулоти низомӣ дар кишвар имзо намояд.
Ошӯбгарон инчунин ба бинои шабакаи давлатии телевизиони Туркия “ТРТ” роҳ ёфта, аввал пахши онро боздоштанд, сипас аз тариқи он баёнияи худро қироат кардаанд. Дар баёния гуфта мешуд, ки “Ҳоло кишвар аз ҷониби “Шӯрои суботи дохилӣ” (ошӯбгарони низомӣ худро чунин ном бурданд) идора шуда истодааст... Қонуншиканиҳо, ҳуқуқпоймолкуниҳо ва риоя нагардидани меъёрҳои конститутсия аз ҷониби ҳукумат ба таври давомнок сурат мегирад... Хиёнати роҳбарияти давлат ва ноадолатии ҳукумат тамоми рукнҳои давлатро заиф гардонида, мавҷудияти Қувваҳои мусаллаҳро таҳти хатар қарор додааст...” Дар баёния инчунин аз мардуми Туркия даъват шудааст, ки ба кӯчаҳо набароянд.
Дар пайи нашри баёнияи ошӯбгарон Президенти Туркия Раҷаб Тайиб Эрдуғон, ки дар рухсатии меҳнатӣ, дар истироҳат будааст, ба Истанбул омада, дар фурӯдгоҳ фавран нишасти матбуотӣ доир намуд. Эрдуғон мардуми кишварашро даъват кард, ки барои ҳифзи демократия ва субот ба кӯчаҳо бароянд. Мардум ба кӯчаҳо рехтанд ва ин боис шуд, ки пеши роҳи ошӯбгарон гирифта шавад. Дар ин ҳодиса садҳо нафар (ҳанӯз ҳамон шаби аввал теъдоди кушташудагон 160 нафар арзёбӣ мешуд) кормандони ҳифзи ҳуқуқ ва даҳҳо нафар мардуми осоишта ба ҳалокат расида, теъдоди маҷруҳон аз ҳазор нафар ҳам гузаштааст.
Ин асли рӯйдоди ду се рӯзи охири Туркия аст. Он чизест, ки шабакаҳои гуногуни телевизионӣ, матбуот ва сомонаҳои интернетӣ то ҳол нашр мекунанд. Вале дар пасманзари ин ошӯби номувффақ чиҳо пинҳон аст?
Президенти Туркия ба ошӯби низомии 15 июл дар кишвараш мутафаккири турк Фатҳуллоҳ Гюленро айбдор карда, аз ИМА дархост намуд, ки ӯро ба Туркия фиристанд. Ӯ гуфтааст, ин табаддулот кори дасти як гурӯҳест, ки дар даруни давлат давлат ташкил кардаанд.
Фатҳуллоҳ Гюлен, ки дар ИМА иқомат мекунад, ошӯби низомиро маҳкум карда гуфтааст: “Ман ягон вақт ошӯбҳои низомиро ҳамчун як рафтори мусбат қабул накардам. Демократия бо ин роҳ таъмин карда намешавад...”
Раҷаб Тайиб Эрдуғон изҳор дошт, ки ошӯбгаронро саркӯб карданаш “Лутфи Худо” буд. Ин сухани ӯ дар матбуоти ҷаҳон вокуниши зиёд ба бор овард. Матбуоти Аврупо навишт, ки “Эрдуғон “Лутфи Худо” гуфта, ба таъқибу туҳмати мардуми кишвараш сар кардааст”. “Deutsche Welle” дар матлаби “Ҳамла ва ҳамлаи ҷавобӣ” чунин навиштааст: “Эрдуғон ошӯбро пахш карданашро “Лутфи Худо” хонд, ки агар ба теъдоди умумии кушташудагон назар кунед, ин ифодаи ӯ хеле нигаронкунанда аст...”
“Пахши ошӯби низомиро “Лутфи Худо” номидани Эрдуғон бесабаб нест. Бо ин ӯ ба орзуяш – системаи президентӣ, ки чандест ҳадаф қарор додааст, наздиктар шуда, акнун барои беруни давра кардани мухолифонаш ва пешгирии камтарин танқид дар нисбаташ имкон пайдо кард”,- навиштааст “Frankfurter Rundschau”.
Рӯзномаи “Guardian” дар тавзеҳи қазия овардааст, ки “Эрдуғон онҳоеро, ки андешаи дигар доранд, аз ҳукумат дур карда, Гюленро саркардаи ошӯб муаррифӣ мекунад”.
Диққати “Financial Times”-ро он масъала ҷалб карда аст, ки баъди пахши кӯшиши ошӯби низомӣ теъдоди зиёди мақомдорон боздошт шудаанд. Рӯзнома навишт, ки “Боздошт шудани ёрдамчии худи Эрдуғон баёнгари он аст, ки кӯшиши табаддулотро нафарони хеле воломақом ташкил кардаанд”.
Дар ҳамин ҳол Комиссари Аврупо оид ба масъалаи тавсеабахшӣ ва сиёсати ҳамҷаворӣ Хан Йоханнес гуфтааст, вақте ки дарҳол баъди пахши ошӯб аллакай ҳазорҳо нафарро боздошт карданд, ин маълум намуд, ки рӯйхати нафарони боздоштшуда аз қабл омода будааст.
Ҳоло бо гузашти чанд рӯз аз ин қазия аллакай теъдоди онҳое, ки аз сафи мақомот хориҷ шуданд, ба даҳҳо ҳазор мерасад. Танҳо дар мақомоти умури дохилаи Туркия 8777 нафар ҳуҷҷат ва аслиҳаи худро супурда, аз кор озод шудаанд. Коршиносон истисно намедонанд, ки асли масъала ҳам “тоза” кардани мақомот будааст.
Бархе аз сиёсатмадорони рус кӯшиши ошӯби низомиро дар Туркия кори дасти худи ҳукумати ин кишвар номида мегӯянд, ки он барои қувват бахшидани мавқеи Эрдуғон равона шудааст. Масалан, Антон Светков, раиси Комиссияи палатаи ҷамъиятӣ оид ба бехатарии Федератсияи Русия ба барномаи “Вести” гуфт: “Он чи ки дар Туркия гузашт, як шоу (намоиш)-ро мемонд. Силоҳбадастон аслан сарбозон буданд, ки муқовимат нишон надоданд... Бинобар ин, бераҳмона баромадан алайҳи онҳое, ки силоҳшонро ба замин гузоштаанд, маъное надошт”.
Дар ҳамин ҳол, Владимир Евсеев, ҷонишини директори Институти кишварҳои ИДМ, сардори Шуъбаи интегратсияи Авруосиё ва рушди СҲШ мегӯяд, ки нерӯҳои амниятии Туркия аз он чи ки рух дод, қаблан иттилоъ доштанд, вале коре накарданд. “Хадамоти истихборотии Туркия – МИТ, ки мехост, обрӯ ва садоқаташро барқарор кунад, як қатор амалиётеро роҳандозӣ намуд, ки тамоман ба манфиати Эрдуғон буд. МИТ ошӯбро фикр карда баровард, ташкил намуд, ҳатто розӣ шуд, ки дар он ширкат кунад. Ин буд, ки пахши онро зуд таъмин намуд”, - таъкид доштааст В. Евсеев.
Коршиносони рус гуфтаанд, кӯшиш барои анҷоми табаддулоти низомӣ хеле хандаовар ва содалавҳона буд. Чаро ки силоҳдорон натавонистанд фаъолияти шабакаҳои телевизиониро дар Туркия қатъ гардонанд ва дастрасӣ ба интернетро маҳдуд созанд. (Ҳол он ки дар табаддулотҳои низомие, ки қаблан Туркия аз сар гузаронида, ба тағйири сохти конститутсионӣ анҷомидааст, чунин иштибоҳ рух надода буд...)
Ин воқеа як силсила саволҳоеро кушода мегузорад. Баёнияи ошӯби низомӣ аз тариқи шабакаи давлатии ТРТ садо дод, чаро ошӯбгарон баёнияашонро дар шабакаҳои дигари мустақил низ, ки хеле фаъолу сербинандаанд, пахш накарданд? Оё барои роҳандозии як ошӯби муваффақ зарурашон набуд, ки дастрасии интернетро дар кишварашон қатъ мекарданд. Аз таърихи ошӯбҳои низомӣ дар ҷаҳон бармеояд, ки ошӯбгарон дар дили шаб, вақте ки ҳама дар хоби нозанд, ба кор шуруъ мекунанд, вале дар Туркия ин кор, гуфтан мумкин хеле барвақт соати 22:00 оғоз ёфт. Оё ошӯбгаронро намебоист, ки бо назардошти асорат ва истеъфои сарвазиру вазирон, депутатҳо, ки қудратро муаррифгаранд, амал мекарданд? Чаро пеш аз ҳама пахши расонаҳои иттилоотӣ, сомонаҳои интернетии ҷонибдори ҳукумати Туркия, ки аз тариқашон Эрдуғон мардумро ба кӯчаҳо хонд, пешгирӣ нашуд? Дар сурате ки ин ҳама анҷом дода нашуд, пас метавон ба хулоса расид, ки ташаббус ба табаддулот, ки садҳо нафарро аз зиндагӣ маҳрум кард, барои муваффақ нашудан роҳандозӣ гардида буд.
ДУ МАЪЛУМОТ: Ба дасти Нерӯҳои ҳарбии Туркия руйхати махфии 2700 нафар афсарони олитрубаи содиқ ба идеологияи камолизм меафтад, ки ҳукумат онҳоро бояд барканор кунад. Бинобар ин ошӯби низомиеро, ки дар моҳҳои сентябр-октябр дар нақша доштаанд, пештар ва саросема сар мекунанд. Ин боиси муваффақ нашудани ошӯбгарон мегардад. (Аз мақолаи академики турк Мумтозар Туркона, “Хатар дар пушти дар”)
Дар Туркия рӯзи сешанбе (19 июл) иҷозатномаи фаъолияти 24 телевизион ва радио, ки гӯё марбут ба Фатҳуллоҳ Гюлен ҳастанд, бозхонд карда шуд. Онҳоро ҳидоятгари кӯшиши табаддулоти нофарҷом донистанд. Дар доираи маъракаи зидди ҷонибдорони Гюлен ҳуҷҷати рӯзноманигории 34 журналист бекор ва 15 ҳазор корманди Вазорати маориф, беш аз якуним ҳазор декани донишгоҳҳо, 490 корманди умури динӣ, 257 корманди дастгоҳи иҷроияи сарвазир ва 100 корманди хадамоти кашшофӣ аз симатҳояшон барканор шудаанд.
ЯК АНДЕША: Мардуми турк на барои он алайҳи ошӯбгарон бархостанд, ки президенташон Эрдуғонро зиёд дӯст медоранд. Балки онҳо аз таркишу нооромиҳои як соли охири кишварашон безор шудаанд...
15 июл дар Туркия кӯшиш ё ташаббус ба табаддулоти низомӣ сурат гирифт. Барои он кӯшиш, ки ҳанӯз муваффақ нашуда, пешгирӣ гардид. Як гурӯҳ афсарони олирутбаи Вазорати мудофиаи Туркия соати 22:00-и шаби 15 ба 16-и моҳи равон мутаносибан дар шаҳрҳои Истанбул ва Анқара бо нияти сарнагун кардани ҳукумат ва ба даст гирифтани қудрати сиёсӣ табаддулот анҷом доданӣ шуданд. Дар натиҷа ба бинои парлумон, дар чанд нуқта ба биноҳои пулис, бинои гурӯҳи таъиноти махсус таркиш ва ҳамлаи мусаллаҳона сурат гирифт. Бинои амният дар Анқара чанд дафъа бо чархболҳои ҷангӣ бомбаборон гардид. Сарбозони зиёде бо амри генералҳо-саркардагони ин ошӯб бо танку туп ва аслиҳаву маводи тарканда ба кӯчаҳо баромаданд. Иттилоъ дода шуд, ки сардори Қувваҳои мусаллаҳи Туркия дар манзили иқоматаш мавриди зарбу лати низомиён қарор гирифта, зери мили силоҳ маҷбур шудааст, ки фармонро дар бораи шуруи табаддулоти низомӣ дар кишвар имзо намояд.
Ошӯбгарон инчунин ба бинои шабакаи давлатии телевизиони Туркия “ТРТ” роҳ ёфта, аввал пахши онро боздоштанд, сипас аз тариқи он баёнияи худро қироат кардаанд. Дар баёния гуфта мешуд, ки “Ҳоло кишвар аз ҷониби “Шӯрои суботи дохилӣ” (ошӯбгарони низомӣ худро чунин ном бурданд) идора шуда истодааст... Қонуншиканиҳо, ҳуқуқпоймолкуниҳо ва риоя нагардидани меъёрҳои конститутсия аз ҷониби ҳукумат ба таври давомнок сурат мегирад... Хиёнати роҳбарияти давлат ва ноадолатии ҳукумат тамоми рукнҳои давлатро заиф гардонида, мавҷудияти Қувваҳои мусаллаҳро таҳти хатар қарор додааст...” Дар баёния инчунин аз мардуми Туркия даъват шудааст, ки ба кӯчаҳо набароянд.
Дар пайи нашри баёнияи ошӯбгарон Президенти Туркия Раҷаб Тайиб Эрдуғон, ки дар рухсатии меҳнатӣ, дар истироҳат будааст, ба Истанбул омада, дар фурӯдгоҳ фавран нишасти матбуотӣ доир намуд. Эрдуғон мардуми кишварашро даъват кард, ки барои ҳифзи демократия ва субот ба кӯчаҳо бароянд. Мардум ба кӯчаҳо рехтанд ва ин боис шуд, ки пеши роҳи ошӯбгарон гирифта шавад. Дар ин ҳодиса садҳо нафар (ҳанӯз ҳамон шаби аввал теъдоди кушташудагон 160 нафар арзёбӣ мешуд) кормандони ҳифзи ҳуқуқ ва даҳҳо нафар мардуми осоишта ба ҳалокат расида, теъдоди маҷруҳон аз ҳазор нафар ҳам гузаштааст.
Ин асли рӯйдоди ду се рӯзи охири Туркия аст. Он чизест, ки шабакаҳои гуногуни телевизионӣ, матбуот ва сомонаҳои интернетӣ то ҳол нашр мекунанд. Вале дар пасманзари ин ошӯби номувффақ чиҳо пинҳон аст?
Президенти Туркия ба ошӯби низомии 15 июл дар кишвараш мутафаккири турк Фатҳуллоҳ Гюленро айбдор карда, аз ИМА дархост намуд, ки ӯро ба Туркия фиристанд. Ӯ гуфтааст, ин табаддулот кори дасти як гурӯҳест, ки дар даруни давлат давлат ташкил кардаанд.
Фатҳуллоҳ Гюлен, ки дар ИМА иқомат мекунад, ошӯби низомиро маҳкум карда гуфтааст: “Ман ягон вақт ошӯбҳои низомиро ҳамчун як рафтори мусбат қабул накардам. Демократия бо ин роҳ таъмин карда намешавад...”
Раҷаб Тайиб Эрдуғон изҳор дошт, ки ошӯбгаронро саркӯб карданаш “Лутфи Худо” буд. Ин сухани ӯ дар матбуоти ҷаҳон вокуниши зиёд ба бор овард. Матбуоти Аврупо навишт, ки “Эрдуғон “Лутфи Худо” гуфта, ба таъқибу туҳмати мардуми кишвараш сар кардааст”. “Deutsche Welle” дар матлаби “Ҳамла ва ҳамлаи ҷавобӣ” чунин навиштааст: “Эрдуғон ошӯбро пахш карданашро “Лутфи Худо” хонд, ки агар ба теъдоди умумии кушташудагон назар кунед, ин ифодаи ӯ хеле нигаронкунанда аст...”
“Пахши ошӯби низомиро “Лутфи Худо” номидани Эрдуғон бесабаб нест. Бо ин ӯ ба орзуяш – системаи президентӣ, ки чандест ҳадаф қарор додааст, наздиктар шуда, акнун барои беруни давра кардани мухолифонаш ва пешгирии камтарин танқид дар нисбаташ имкон пайдо кард”,- навиштааст “Frankfurter Rundschau”.
Рӯзномаи “Guardian” дар тавзеҳи қазия овардааст, ки “Эрдуғон онҳоеро, ки андешаи дигар доранд, аз ҳукумат дур карда, Гюленро саркардаи ошӯб муаррифӣ мекунад”.
Диққати “Financial Times”-ро он масъала ҷалб карда аст, ки баъди пахши кӯшиши ошӯби низомӣ теъдоди зиёди мақомдорон боздошт шудаанд. Рӯзнома навишт, ки “Боздошт шудани ёрдамчии худи Эрдуғон баёнгари он аст, ки кӯшиши табаддулотро нафарони хеле воломақом ташкил кардаанд”.
Дар ҳамин ҳол Комиссари Аврупо оид ба масъалаи тавсеабахшӣ ва сиёсати ҳамҷаворӣ Хан Йоханнес гуфтааст, вақте ки дарҳол баъди пахши ошӯб аллакай ҳазорҳо нафарро боздошт карданд, ин маълум намуд, ки рӯйхати нафарони боздоштшуда аз қабл омода будааст.
Ҳоло бо гузашти чанд рӯз аз ин қазия аллакай теъдоди онҳое, ки аз сафи мақомот хориҷ шуданд, ба даҳҳо ҳазор мерасад. Танҳо дар мақомоти умури дохилаи Туркия 8777 нафар ҳуҷҷат ва аслиҳаи худро супурда, аз кор озод шудаанд. Коршиносон истисно намедонанд, ки асли масъала ҳам “тоза” кардани мақомот будааст.
Бархе аз сиёсатмадорони рус кӯшиши ошӯби низомиро дар Туркия кори дасти худи ҳукумати ин кишвар номида мегӯянд, ки он барои қувват бахшидани мавқеи Эрдуғон равона шудааст. Масалан, Антон Светков, раиси Комиссияи палатаи ҷамъиятӣ оид ба бехатарии Федератсияи Русия ба барномаи “Вести” гуфт: “Он чи ки дар Туркия гузашт, як шоу (намоиш)-ро мемонд. Силоҳбадастон аслан сарбозон буданд, ки муқовимат нишон надоданд... Бинобар ин, бераҳмона баромадан алайҳи онҳое, ки силоҳшонро ба замин гузоштаанд, маъное надошт”.
Дар ҳамин ҳол, Владимир Евсеев, ҷонишини директори Институти кишварҳои ИДМ, сардори Шуъбаи интегратсияи Авруосиё ва рушди СҲШ мегӯяд, ки нерӯҳои амниятии Туркия аз он чи ки рух дод, қаблан иттилоъ доштанд, вале коре накарданд. “Хадамоти истихборотии Туркия – МИТ, ки мехост, обрӯ ва садоқаташро барқарор кунад, як қатор амалиётеро роҳандозӣ намуд, ки тамоман ба манфиати Эрдуғон буд. МИТ ошӯбро фикр карда баровард, ташкил намуд, ҳатто розӣ шуд, ки дар он ширкат кунад. Ин буд, ки пахши онро зуд таъмин намуд”, - таъкид доштааст В. Евсеев.
Коршиносони рус гуфтаанд, кӯшиш барои анҷоми табаддулоти низомӣ хеле хандаовар ва содалавҳона буд. Чаро ки силоҳдорон натавонистанд фаъолияти шабакаҳои телевизиониро дар Туркия қатъ гардонанд ва дастрасӣ ба интернетро маҳдуд созанд. (Ҳол он ки дар табаддулотҳои низомие, ки қаблан Туркия аз сар гузаронида, ба тағйири сохти конститутсионӣ анҷомидааст, чунин иштибоҳ рух надода буд...)
Ин воқеа як силсила саволҳоеро кушода мегузорад. Баёнияи ошӯби низомӣ аз тариқи шабакаи давлатии ТРТ садо дод, чаро ошӯбгарон баёнияашонро дар шабакаҳои дигари мустақил низ, ки хеле фаъолу сербинандаанд, пахш накарданд? Оё барои роҳандозии як ошӯби муваффақ зарурашон набуд, ки дастрасии интернетро дар кишварашон қатъ мекарданд. Аз таърихи ошӯбҳои низомӣ дар ҷаҳон бармеояд, ки ошӯбгарон дар дили шаб, вақте ки ҳама дар хоби нозанд, ба кор шуруъ мекунанд, вале дар Туркия ин кор, гуфтан мумкин хеле барвақт соати 22:00 оғоз ёфт. Оё ошӯбгаронро намебоист, ки бо назардошти асорат ва истеъфои сарвазиру вазирон, депутатҳо, ки қудратро муаррифгаранд, амал мекарданд? Чаро пеш аз ҳама пахши расонаҳои иттилоотӣ, сомонаҳои интернетии ҷонибдори ҳукумати Туркия, ки аз тариқашон Эрдуғон мардумро ба кӯчаҳо хонд, пешгирӣ нашуд? Дар сурате ки ин ҳама анҷом дода нашуд, пас метавон ба хулоса расид, ки ташаббус ба табаддулот, ки садҳо нафарро аз зиндагӣ маҳрум кард, барои муваффақ нашудан роҳандозӣ гардида буд.
ДУ МАЪЛУМОТ: Ба дасти Нерӯҳои ҳарбии Туркия руйхати махфии 2700 нафар афсарони олитрубаи содиқ ба идеологияи камолизм меафтад, ки ҳукумат онҳоро бояд барканор кунад. Бинобар ин ошӯби низомиеро, ки дар моҳҳои сентябр-октябр дар нақша доштаанд, пештар ва саросема сар мекунанд. Ин боиси муваффақ нашудани ошӯбгарон мегардад. (Аз мақолаи академики турк Мумтозар Туркона, “Хатар дар пушти дар”)
Дар Туркия рӯзи сешанбе (19 июл) иҷозатномаи фаъолияти 24 телевизион ва радио, ки гӯё марбут ба Фатҳуллоҳ Гюлен ҳастанд, бозхонд карда шуд. Онҳоро ҳидоятгари кӯшиши табаддулоти нофарҷом донистанд. Дар доираи маъракаи зидди ҷонибдорони Гюлен ҳуҷҷати рӯзноманигории 34 журналист бекор ва 15 ҳазор корманди Вазорати маориф, беш аз якуним ҳазор декани донишгоҳҳо, 490 корманди умури динӣ, 257 корманди дастгоҳи иҷроияи сарвазир ва 100 корманди хадамоти кашшофӣ аз симатҳояшон барканор шудаанд.
ЯК АНДЕША: Мардуми турк на барои он алайҳи ошӯбгарон бархостанд, ки президенташон Эрдуғонро зиёд дӯст медоранд. Балки онҳо аз таркишу нооромиҳои як соли охири кишварашон безор шудаанд...
Хабарҳои дигар
Рӯзнома
Эзоҳи худро нависед