Ҳангоми муошират бо бузургсолон кадоме аз инҳоро бояд истифода бурд?

Рӯзе дар дарси донишгоҳӣ нишаста будем. Донишҷӯе, ки ба дарс дер карда буд, дари синфхонаро кушода, ба омӯзгоре, ки дарс мегузашт, бо овози баланд “Салом устод. Созӣ? Тенҷи?” гуфту ба ҷойи худ рафта нишаст. Устод дар аввал ҳайрон шуд. Гӯё аз ӯ ҳамқадамаш ё ҳамкораш ҳолпурсӣ карда бошад. Донишҷӯ фикр мекард, ки устод он қадар аҳамият намедиҳад. Вале як инсон чӣ гуна ба беэҳтиромӣ нисбати худаш аҳамият надиҳад? Омӯзгор баъди чанд лаҳза ба он донишҷӯ чунин муроҷиат кард: “Мебахшед, пеш аз даромадан, дарро се бор мекӯбанд, агар иҷозат шавад, дарро кушода медароянд. Мумкин, иҷозат ҳаст ё ин ки рухсат аст гуфта ворид мегарданд. Агар устод ба нишастан, иҷозат диҳад, гузашта мешинанд. Ин коре, ки шумо кардед, бисёр хато буд. Маданиятро омӯзед. Шумо дигар кӯдак нестед, донишҷӯед. Баъд ба шахсони аз худ калон “Шумо” гуфта муроҷиат мекунанд, на ин ки “ту” ”.

Пас аз дидани манзараи мазкур димоғи баъзе донишҷӯён низ сӯхт. Чун онҳо низ бо омӯзгорон ҳамин хел сухан меронданд. Агар ягон забоншинос соате дар дарс иштирок кунад, метавонад чунин ҳолатҳоро зиёд мушоҳида намояд.

Имрӯз ба таъкиди мутахассисони соҳа яке аз хатоҳои баъзе ҷавонон ҳангоми суҳбат бо калонсолон ба ҷои калимаи “Шумо” гуфтан, “ту” гуфтан аст, ки бо чунин рафтор ба иззати нафси ҳамсуҳбаташон мерасанд. Суолҳои матраҳ ин аст, ки оё ин гуна рафтор ба насли оянда таъсири манфӣ намерасонад? Ё ин ки сабаби чунин рафтор дар чист? Ва агар инсон хоҳиш дошта бошад, метавонад чунин хислатҳояшро аз байн барад? Барои дарёфтани посух ба суолҳои мазкур ба мутахассисони соҳа муроҷиат намудем.

Вобаста ба мавзӯи мазкур Мирзоалӣ Алиев, равоншинос, дотсенти кафедраи психологияи ДМТ гуфт: “Муошират аслан ин раванди мураккаби барқароркунии робитаи байналмилалии одамон, дар асоси хоҳиши фаъолияти якҷоя доштани онҳо мебошад ва маълумот гирифтану маълумот додан, ҳамкорӣ ва дарки ҳамдигарро ифода мекунад. Бинобар он, дар ин раванд худи муошират бевосита таъсиррасон аст. Дар ҳоле, ки ба иззати нафси нафаре нарасад, он гоҳ шахс метавонад, ба ин таъсиррасонӣ мусбат ҷавоб диҳад. Дар ҳолате, ки ба иззати нафс мерасанд, ё ки ҳамин таъсиррасонӣ хусусияти манфӣ дорад, он гоҳ бевосита шахсро барои ҷавоб гуфтан ё ин ки норизогӣ оварда мерасонад. Аммо имрӯзҳо муоширати баъзе донишҷӯён бо устодон дар доираи ахлоқу одоб не, балки бо лаҳҷа суҳбат мекунанд. Агар баъзе ҷавонон ҳар гунае, ки хоҳанд, гап зананд ва дар ҳар куҷое шеваро истифода баранд, оё ин мақому манзалати забони тоҷикиро зери суол намебарад?”.

Ба таъкиди ин ҳамсуҳбати мо дар баъзе давлатҳо шахсони наздик бо якдигар “ту” гуфта муроҷиат мекунанд. Яъне “ту” гуфта, рафтор кардан, дар онҳо нишонаи наздик будан аст. Вале дар мо ин чиз қобили қабул нест. Хуб мешуд, ки падару модарон дар тарбияи фарзанд ба ҳамин чиз диққат медоданд ва ҷавонон бо забони хубу адабӣ сухан меронданд. Зеро беэҳтиромона сухан рондан, ба насли наврас зарар мерасонад. Хусусан, кӯдакон ҳар он чизе, ки ба онҳо таъсир мекунад, ҳамонро инъикос мекунанд. Бинобар он, бояд волидон аз хӯрдӣ ба кӯдакон иззату эҳтиромро омӯзонанд. Агар сари вақт кӯдакро ҳушдор надиҳанд, ки ин рафторат қобили қабул нест, ё иҷозат диҳанд, ки нисбати худашон “ту” гуфта муроҷиат кунад, барои падару модар шояд як чизи одӣ бошад, вале он беэҳтиромист.

Забони тоҷикӣ яке аз забонҳои бою ғание аст, ки дар мавриди он баён кардани фикру ақида осон нест. Он дорои таърихи қадима буда, бояд ҳангоми муошират меъёрҳои адабии онро риоя карду аз рӯи он амал намуд.

Забоншинос Ҷӯраева Мушаррафа, мудири кафедраи услубшиносӣ ва таҳрири адабии факултети журналистикаи ДМТ низ мегӯяд, бо истифодаи шева аз тарафи баъзе донишҷӯ беэҳтиромиҳои зиёдеро дар муошират шоҳид гардидааст.

“Дар ҷараёни фаъолияти омӯзгориам дар муносибати иҷтимоии байниҳамдигарии одамон шоҳиди ҳодисаҳои аҷиб гаштаам. Боре ҳангоми дарс вақти дар тахта навиштанам, донишҷўе “малима, усу бест” гуфт. Ман баргаштаму бо табассум аз ӯ пурсидам: “Шумо падару модаратонро ҳам “ту” мегӯед?”. Донишҷӯ андаке худро гум карда, “ма кай худта “ту” гуфтум” гуфт. Ҳамаи шарикдарсонаш аз ҷавоби ӯ завқ карда хандиданд. Ин як зуҳуроти номатлубест, ки ҳоло ҳам дар миёни донишҷӯён дар муносибат бо устод мушоҳида мешавад. Дар масъалаи ифодаҳои амсоли “устод, созӣ?”, “устод, тенҷӣ?” зикр кардан лозим аст, ки сарчашмаи ин гуна муносибатҳо аввал оила ва баъд мактаб аст. Устод шахси мӯътабар аст ва ба ӯ “ту” гуфта муроҷиат намудан, камоли беадабист”,- илова намуд забоншинос Ҷӯраева Мушаррафа.

Дар воқеъ, забони тоҷикӣ, забони эҳтиром ва забони маданият аст. Аз ин рӯ, бояд ҳамеша дар доираи меъёрҳои забони адабӣ суҳбат намоем ва ҳар як калимаи забонамонро дуруст талаффуз кунем, то нисбати ҳамсуҳбатамон беэҳтиромиро раво набинем ва ба иззати нафсӣ касе нарасем.

Муҳаммадисо ЗАРХОРОВ,
коромӯзи “ҶТ”