ҶАҲОН
Якшанбе 17 Ноябр 2024 01:42
Ё исломи сиёсӣ теша ба решаи ислом мезанад
“Тайи панҷ моҳи охир ду шаҳри бузурги Туркия – Анқара ва Истанбул бар асари ҳамлаҳои террористӣ такони ҷиддӣ хурданд. Омилони ҳамлаҳои ваҳшиёна, ки маҷруҳ ва фавтидагони зиёде боқӣ гузошт, то ҳол дастгир нашудаанд. Баъд аз ҳар ҳамла сохтори амнияти Туркия ва кобинаи ҳукумати Раҷаб Тайиб Эрдуғон иқрор мешуд, ки террористонро чанд моҳи охир пайгирӣ кардаанд, аммо барои пешгирии амали ваҳшиёнаи онҳо коре аз дасташон наомадааст. Ҳарчанд солҳои қаблӣ президент Эрдуғон иддао дошт, ки барои барқарор кардани амну осоиштагӣ дар минтақа ба сарзамини Сурия қувваи низомӣ ворид мекунад, аммо ҳоло худ фаҳмида ва ё на, вазъи Ховари Миёнаро дар кишвараш «фароҳам» овардааст. Гузашта аз ин, рӯз то рӯз озодии баён ва эҳтиром ба сохтори ҳуқуқӣ - судии кишвар коста гашта, ҳар ки бо сиёсати Эрдуғон ҳамфикр нест, бе ягон исботу далел бо ҷурм ва иттиҳоми даст доштан ба терроризм маҳбасӣ мегардад. Ҳоло касе худро дар Туркия дар амон эҳсос намекунаду шаҳрвандон бо ваҳми таркишҳои навбатӣ рӯз мегузаронанд”. Муҳтавои матолиби моҳҳои охири Туркияро метавон чунин хулоса кард.
Бо сар задани ҳодисоти «баҳори араб» дар Ховари Миёна аксар кишварҳои нуфузи зиёдашон мусулмон умед доштанд, ки акнун дар минтақа ҳузур барпо гашта, кишварҳо бо усули демократӣ ва одилона идо¬ра мешаванд. Аз ибтидои ҳодисаҳои кишварҳои араб панҷ сол гузашта бошад ҳам, истиқроре, ки интизораш буданд, ҳанӯз намоён нест. Мегӯянд, азбаски то он муддат дар кишварҳои араб ягон ҳокимият ва ё гурӯҳи алтернативии созанда тарбия наёфта буд, вазъи кишварҳои «баҳорӣ» бадтар шуду беҳ не. Илова ба ин, чунин ҳолат дар минтақа гурӯҳи террористии ДИИШ-ро ба воя расониду террористони мавҷударо қувват бахшид, ки вазъи феълии минтақаро печидатар кардааст. Дар ин миён баъзе аз кишварҳои арабӣ сохтори сиёсии Ҷумҳурии Туркияро маъқул карда, умед доштанд, ки бад-ин васила истиқрори худро ба роҳ хоҳанд монд.
ТУРКИЯ ВА СИЁСАТИ “МУТАДАЙИН”-И ОН
Президенти Туркия Раҷаб Тайиб Эрдуғон дар таърихи ҷумҳуриятдории ин кишвар яке аз сиёсатмадорони фаъол ба ҳисоб меравад. Пештар дар баромадҳояш доим ҳамовози табақаи поёни ҷомеа буд. Ҳамзамон ӯ худро миёни мардум ҳамчун шахси мутадайин муаррифӣ намуда, аз исломи сиёсӣ ва ё демократияи исломӣ пуштибонӣ мекард. Мегӯянд, вақте Эрдуғон ба арсаи сиёсии Туркия по монд, бо эътирофи худи ӯ, беш аз ангуштарии никоҳияш сарвати дигаре надошт. Ин махсусияташ ӯро назди ҷомеаи Туркия маҳбуб гардонд. Ин буд, ки дар интихоботи парлумонии соли 2002 ҳизби ӯ - Ҳизби адолат ва рушд (ҲАР) ғолиб баромада, соли 2003 худи Эрдуғон сарвазири Туркия таъин гашт.
Солҳои аввали роҳбарияти ҲАР давлати Туркия ба дастовардҳои иҷтимоӣ, иқтисодӣ ва сиёсати дохилаву хориҷа ноил гашт. Ҳарчанд аз замони таъсис сохтори давлатдории Туркия демократӣ эълон шуда буд, аммо то охири асри XX қудрат дар ин кишвар доим дар тасарруфи нерӯҳои низомӣ, ки аз ҷониби қувваҳои алоҳида идора мешуданд, қарор дошт. Ҳукумати Эрдуғон тавонист, кишварро аз зери таъсири он қудратҳо раҳо карда, низоми усутувори давлатиро барпо кунад. Илова бар ин, вақте соли 2008 давлатҳои мутараққӣ аз буҳрони иқтисодии ҷаҳонӣ сахт ранҷ мебурданд, иқтисоди Туркия баръакс рушд карда, аллакай дар даҳаи авва¬ли асри XXI дар мақоми дуюм пас аз иқтисоди Чин ҷой мегирифт. Дар замо¬ни ҳокимияти ҳизби Эрдуғон мушкилоти иҷтимоӣ-миллие, ки аз замони таъсисёбии Ҷумҳурии Туркия ҷой доштанд, тадриҷан ҳал мегашт. Чунончӣ, яке аз масъалаҳои мубрами миллӣ барои Туркия - риояи ҳақу ҳуқуқ, низоми таълим ва дигар ҷанбаъҳои ҳаёти иҷтимоии миллати курд тадриҷан ба низом дароварда шуд.
Курдҳо бештар дар қисмати шарқии Туркия маскунанд. То замони ҳукумати Эрдуғон сокинони минтақаи курднишин аз дастовардҳои маданӣ маҳрум монда, аз ҷониби ҳукуматҳои қаблӣ махсус сарфи назар карда мешуданд. Чунин ҳолати сунъӣ норозигии мардумро сол то сол зиёд мекарду гурӯҳи ифротии Ҳизби коргарони Курдистонро бо сардории Абдуллоҳ Ӯҷалан ба миён овард. Курдҳои минтақа дар лагерҳои ҳизби ифротии ҲКК таълимоти низомӣ дида, баъдан ҳамчун нишони эътироз дар Туркия даст ба амалҳои террористӣ мезаданд. Солҳои аввали ҳокимият, Ҳизби адолат ва рушд тавонист минтақаи шарқии Туркияро бо хизматрасониҳои лозимаи иҷтимоӣ таъмин намуда, сафи ҷавононеро, ки ба гурӯҳҳои ифротӣ мепайвастанд, коҳиш диҳад. Чунин иқдомот эътибори ӯро миёни кишварҳои ҳамсояаш низ баланд мебурд. Хусусан муносибатҳои иқтисодӣ - дипломатӣ бо давлатҳои Сурия, Эрон, Русия ва Арманистон дар ин даврон нисбат ба солҳои қаблии равобити хориҷаи Туркия муваффақтар арзёбӣ мешавад. Интихоботи умумимиллии байни ҳизбҳои сиёсии Туркия, ки соли 2011 сурат гирифта буду ҲАР дар он 49,95%-и овозҳоро ба даст овард, натиҷаи сиёсати босамари он даврон буд. Чунин нишондод аз он дарак медод, ки шаҳрвандони Туркия, новобаста ба эътиқод, миллияту халқият, ба Раҷаб Тайиб Эрдуғон боварии комил дошта, розӣ буданд, ки зимоми сиёсии Туркия дар дасти ҳокимияти исломгаро қарор гирад. Сиёсати «бидуни мушкилот бо ҳамсоякишварҳо» тавонист Туркияро дар арсаи дипломатияи байналмилалӣ соҳиби эътибор кунад. Ба андешаи таҳлилгарон ҳамин сиёсати муваффақи солҳои аввали роҳбарии Эрдуғон таваҷҷуҳи парлумони Иттиҳоди Аврупо ро ҷиҳати пазируфтани аъзогии Туркия бештар намуд.
Аммо мутахассиси масоили иҷтимоии халқиятҳои турк, дотсенти Донишгоҳи Санкт-Петеребурги Русия Александр Сотниченко сабаби муваффақшавии Эрдуғон ва ҳизби ӯро дигаргуна шарҳ додааст: «Муваффақ шудани Эрдуғон дар майдони сиёсии кишвараш ба маърифати ӯ рабте надорад. Қудратҳои сиёсие, ки то асри XXI зимоми кишварро дар даст доштанд, аз уҳдаи танзими масоили давлатӣ баромада натавонистанд. Чун нуфузи бештари кишварро мусулмонон ташкил медиҳанд, Эрдуғон ба мардуми турк он самти сиёсиеро пешкаш намуда буд, ки аксарият солҳо боз хоҳони он бу¬данд». Зоҳиран солҳои аввал сиёсати пешгирифтаи Ҳизби адолат ва рушд самараи хуб дода, ҳамчун намунаи хуби исломи сиёсӣ шинохта мешуд. Як қатор кишварҳои ваҳҳобӣ-салафии олами араб ва ҳоло ҳизби мамнуъи ҲНИТ дар Тоҷикистон самти сиёсии Ҳизби адолат ва рушди Эрдуғонро дар фаъолияти хеш мақсуд пиндошта, ҳаматарафа бо он робитаҳои сиёсии хешро тавсеа мебахшиданд. Аммо ҳодисаҳои моҳи декабри соли 2013 сиёсати Раҷаб Тайиб Эрдуғон ва атрофиёни ӯро зери шубҳа гузошта, нишон дод, ки қудратҳо паси ниқоби арзишҳои маънавӣ симои аслии худро пинҳон намуда, аз пайи амалигардонии нақшаҳои шахсии хеш шудаанд. Ҳоло сиёсатмадорони ба ном мутадайин бо ҳамин баҳона боварии мардумро ба даст оварда, кӯшиш доранд бунияи исломи асилро хароб кунанд.
ХОҲИШИ АБАРҚУДРАТОН: “САМТИ ИҶБОРӢ БА СӮИ ИДЕОЛОГИЯИ ШИА!”
Ҳамзамон бо қадам задан ба асри XXI дар рӯйи замин пайдошавии як қатор гурӯҳҳои ба ном исломие, ки худро ҳомии дини мубин эълон мекарданд, авҷ гирифт. Терактҳои ваҳшиёнаи онҳо, ки алайҳи «кофирони ғарбӣ» равона карда мешавад, чеҳраи поки дини исломро олуда мекунад. Гуфтан мумкин аст, баъд аз ҳамлаи «Ал-қоида» ба шаҳри Ню-Йорки ИМА дар соли 2001, марҳилаи нави амалиёт алайҳи «сиёҳкунӣ»-и дини ислом оғоз гар¬дид. Абарқудратон бо баҳонаи аз байн бурдани терроризм ба Афғонистон ва Ховари Миёна сар дароварданд, ки нуқтаҳои номбаршуда то ҳол хуншору сокинонаш дарбадаранд.
Шубҳа нест, ки кишварҳои стратегии Ховари Миёна Эрон ва Туркия мебошанд ва ҳар ки зимоми ин ду кишварро дар даст дорад, соҳиби минтақа аст. Аз ин ду яке пешвои мусулмонони шиаи дунёсту дигарӣ намунаи хуби давлатдорӣ барои кишварҳои мусул¬монони суннӣ арзёбӣ мешуд.
Ёдовар бояд шуд, ки бино¬бар таҳримҳои иқтисодии Ғарб алайҳи Ҷумҳурии Исломии Эрон, ҳукумати собиқ расиҷумҳур Маҳмуд Аҳмадинажод як қатор фаъолиятҳоеро ба ҷо оварда буд, то кишварашро каме ҳам бошад «нафаси озод» бахшад. Бобак Занҷонӣ ва Ризо Зарроб барин тоҷирони бовариноки ҳукумати вақти Эронро имкон дода шуд, ки нафтро ба таври ғайрирасмӣ аз кишвар бароварда фурӯшанду маблағи бадастомадаро тариқи бонкҳои як қатор давлатҳо тасфия карда, боз ба Эрон баргардонанд. Яке аз чунин бонкҳо «Halkbank»-и Туркия буд, ки мегӯянд, барои пулшӯии маблағҳои бадастомадаи ҳукумати Эрон хизмат мекард. Ҳамчунин миёни собиқ вазирони ҳукумати ҲАР ва Ризо Зарроб ришвадиҳиву ришваситонӣ ба ҳадде расида буд, ки 17-уми декабри соли 2013 дар ҷараёни гузаронидани амалиёт алайҳи фасодкориву ришваситонӣ аз ҷониби кормандони амнияти Туркия 52 нафар бо шумули мансабдорону вазирон, тоҷири эронӣ Ризо Зарроб, раиси Бонки давлатӣ ва хешу пайвандони тоифаи мазкур боз¬дошт шуданд. Ҳамчунин интизор мерафт, 25-уми декабри ҳамон сол амалиёти дуюм алайҳи ришваситонӣ ва фасодкорӣ гузаронда шавад, аммо бо дахолати Раҷаб Тайиб Эрдуғон, ки дар он замон дар мақоми сарвазирӣ қарор дошт, пешгирӣ шуд. Зеро дар натиҷаи амалиёти дуюм фарзанди Раҷаб Тайиб Эрдуғон - Билол Эрдуғон ба зиндон мерафт. Аммо дере нагузашта тамоми боздоштшудагон озод ва кормандони амният аз кор ронда шуданд ва ё ба мақомҳои пасттар таъин гардиданд. Минбаъд корманди ҳар сохоторе, ки қазияи мазкурро пайгирӣ мекард, аз ҷониби ҳукумат бо ҷурми даст доштан ба терроризм муттаҳам шуда, бе ягон далел ба ҳабс гирифта мешуд. Ҳамзамон 30-юми декабри ҳамон сол Бобак Занҷонӣ дар Эрон маҳбас гашта, инак соли 2016 бо иттиҳоми «фасодкорӣ дар рӯи замин» ба эъдом маҳкум шудааст. Ризо Зарроб бошад алҳол аз ҷониби Бюрои Федеролии Амрико (ФБР) дар ИМА боздошт шудаву қарор аст барои ҷиноятҳои пулшӯияш ҷавоб гӯяд.
Сабаби бо пулшӯиву фасодкорӣ ёдрас шудани чунин кишварҳои аксари нуфузаш ҳанафимазҳаб бесабаб нест. Эҳтимол, ба ин тариқ душманони арзишҳои маънавии башарият исломи сунниро ҳамчун олудаи фисқу фасод ба оламиён шиносоӣ намуда, исломи шиаро ҳамчун мазҳаби ҳақ муаррифӣ кардан мехоҳанд. Илова бар ин, ама¬лу рафторҳои ҳаракатҳои террори¬стии ваҳҳобӣ-салафие, ки худро суннӣ муаррифӣ мекунанд, ба оташи мавҷуда равған мерезанд. Хусусан ҳодисоти солҳои охири Ховари Миёна нишон дод, ки ҳоло ҳукумати кишварҳои минтақа аз ҳокимони суннимазҳаб тадриҷан ба дасти шиамазҳабон гузаштан дорад. Аз нав шаклёбии сиёсати Эрони ҷадид худ гувоҳи ин иддао буда метавонад. Бобак Занҷонӣ ва Ризо Зарроб барин ашхосро дар кишварҳои суннимазҳаб барои пиёда намудани бозиҳои сиёсии худ бараъло истофода бурда, баъд аз итмоми «миссия»-ашон онҳоро ба дор мефиристанд. Ҳамин тавр ҳукумати ҷадиди шиа нишон додан мехоҳад, ки «мо ба фасодкорӣ дасте надорем» ва «роҳи сиёсати пешгирифтаи мо созанда аст». Ҳамчунин бо таъсису идораи ҳизбҳои сиёсӣ ва ё тариқи тақия ҷо кардани ашхоси лозима дар ниҳодҳои қудратӣ, диёнату қозиёт, маориф ва илми давлатҳои суннимазҳаби минтақа ва кишварҳои ҳамфарҳанг зимоми давлатҳоро дар даст доштан мехоҳанд. Хусусан воқеаҳои чанд моҳи охир, ки ҳузури ҷомеаи моро халалдор мекунад, ба ин гувоҳ буда метавонад.
ВАҚТЕ ТЕРРОРИСТОН ДАСТГИРӢ МЕЁФТАНД...
Доир ба дастгирӣ ва таъмини гурӯҳҳои террористии минтақа бо силоҳу маводи лозима аз ҷониби ҳукумати Эрдуғон расонаҳои олам зиёд хабар доданд. Хусусан интиқоли силоҳ ва маводи доруворӣ аз ҷониби Ташкилоти истихбороти миллии Туркия (MIT) ба террористон моҳи январи соли 2014, ки баъдан бо аксу далелҳо ҳафтаномаи «Ҷумҳурият»-и он кишвар рӯйи чоп овард, баҳси зиёдро барангехт. Аммо ин маврид ҳам Раҷаб Тайиб Эрдуғон ба муфаттишон ва сохтори судии кишвараш амр дод, ки қазияро рӯпӯш намо¬янд. Илова бар ин, кормандони суду амният ва аскароне, ки барои пешгирии интиқоли аслиҳа ба террористон ама¬лиёти мазкурро гузарониданд, маҳбасӣ гаштанду сармуҳаррири нашрияи «Ҷумҳурият» Ҷан Дундор барои ифшои «сирри давлатӣ» дастгир шуд. Он замон роҳбари Ассотсиатсияи адвокатҳои Туркия Матин Файзиоғлу изҳороти расмӣ дод, ки сипас онро расонаҳо нашр карданд: «Мо далели онро дорем, ки мошинҳои пур аз аслиҳа ва маводи доруворӣ ба дасти гурӯҳҳои террористии “Ҷабҳат-ун-Нусра” ва ДИИШ бурда расонида шуд». Баъди ин баёния таҳлилгарон гуфтанд, аллакай худи ҷурми кӯмак ба терроризм ва рӯпӯш намудани қазияи он барои ба Суди байналмилалии Гаага кашидани Эрдуғон кифоя аст. Зеро Маҳмад Аскарӣ, яке аз гумонбарони аслии узвият дар гурӯҳи террористии ДИИШ зимни як мурофиаи додгоҳӣ дар Теҳрон гуфтааст, ки Ташкилоти истихбороти миллии Туркия дар нооромиҳои дохилии Сурия даст дорад ва ба террористон барои қочоқи силоҳ кӯмак мекунад. Дар ин миён бояд ҷиҳати дигари қазияи мошинҳои боркаши пур аз силоҳро зикр намуд. Дар парвандаи қазияи мазкур номи гурӯҳи «Салом тавҳид» мавҷуд аст, ки баъдан маълум мегардад, он номи яке аз шуъбаҳои гурӯҳи махфии «Сипоҳи Қудс» дар ҳудуди Туркия аст. «Сипоҳи Қудс» яке аз гурӯҳҳои махфӣ ва муассири Ховари Миёна ба ҳисоб рафта, ҳамчун шохаи ҷосусии бурунмарзии Сипоҳи посдорони инқилоби исломии Эрон шинохта мешавад. Таълимоташ идеологияи мазҳаби шиа буда, ба кор бурдани усули «тақия» меъёри фаъолияташро ташкил медиҳад.
Дар Туркия салоҳияти бештар дар дасти сарвазир аст. Ҳоло ки Эрдуғон президент аст, аз ин вазъ хушнуд нест ва мехоҳад, дар масоили дохилии кишвараш салоҳияти бештар дошта бошад. Аз ин ҷост, ки ҳар монеаеро пеши роҳаш мебинад, бо иттиҳоми терроризм бартараф кардан мехоҳад. Ҳатто воқеаҳои террористии дар Туркия рухдодаро низ ҷузъе аз ҳамин нақшаи президент дониста, мегӯянд, панҷ моҳи охир, ки дар Туркия ҳамлаҳои террористӣ рӯй дода¬ву то ҳол омилониашдастгир нашудаанд, амлиёти тарҳрезишуда буд.
РАДДИЯИ ИНТЕРПОЛ
Яке аз мухолифони сиёсати Эрдуғон, ки бо иттиҳоми даст доштан ба терро¬ризм айбдор мешавад, мутафаккири шинохта, ки ҳоло дар ИМА қарор до¬рад, Фатҳуллоҳ Гюлен ва ҷонибдорони таълимоти ӯ – ҳаракати ҷамъиятии «Хизмат» мебошанд. Исми Гюлен дар Тоҷикистон ҳам бегона нест. Доир ба афкор ва таълимоти ӯ, ҳам дар нашриёти хусусӣ ва ҳам дар нашриёти давлатӣ матлабҳои зиёде рӯи чоп оварда шудаанд. Ҳарчанд замоне Фатҳуллоҳ Гю¬лен ҷонибдори сиёсати Раҷаб Тайиб Эрдуғон буд, ҳоло миёни онҳо сардӣ ба вуқуъ омадааст. Раисҷумҳур Эрдуғон оғоз аз таърихи 17-уми декабри соли 2013 Гюлен ва ҷонибдоронашро бо ҷурми таъсиси давлат дар даруни дав¬лат ва даст доштан ба терроризм айб¬дор мекунад. ВАО-и ин кишвар, ки аллакай беш аз 85%-и он иҷборӣ ба манфиати Эрдуғон фаъолият мекунанд, зери таъқиб қарор доранд. Ҳафтаҳои гузашта бо фармони ҳукумат фаъо¬лияти яке аз рӯзномаҳои пурхонандатарини Туркия – «ZAMAN» маҳдуд карда шуд. Зеро нашрияи мазкур яке аз охирин нашрияҳое буд, ки зери тасарруфи ҳукумати Туркия қарор на¬дошт. Созмонҳои байналмилалӣ чунин рафтори ҳукуматро берун аз меъёрҳои демократӣ номида, талаб намуда¬анд, ки ҳарчи зудтар ба озодии баёни нашрияҳо арҷ гузорад.
Илова бар ин, охири моҳи декабри соли 2014 ҳукумати Эрдуғон ба Созмо¬ни байналмилалии Интерпол дархост фиристодааст, ки Гюленро ба рӯйхати ҷинояткорони байналмилалӣ ворид намояд. Аммо моҳи марти соли ра¬вон пас аз тафтишоти куллӣ, Интерпол дархости ҳукумати Туркияро рад карда, сабаби онро ба таври хаттӣ эълом дошт: «Дархости фиристодаро беасос хонда, иддаои он, ки Фатҳуллоҳ Гюлен ҳамчун сардори Ҳаракати ҷамъиятии «Хизмат» гурӯҳи террористиеро таъ¬сис дода, кӯшиш намудааст, ки режими мавҷудаи Туркияро барҳам диҳад, сохта мебошад. Ба назари Интерпол, тер¬рорист эълон кардани Фатҳуллоҳ Гюлен ва ҷамоати ӯ аз ҷониби Раҷаб Тайиб Эрдуғон вижагии шахсӣ дошта, сирф барои пиёда намудани аҳдофи сиёсии ҳукумат тарҳрезӣ шудааст».
Бинобар андешаи мухолифо¬ни Эрдуғон аз табақаҳои гуногуни ҷомеаи башарии ҳам дохила ва ҳам хориҷа, ҳукумати кунунии кишвар то¬рафт аз меъёрҳои асосии демократӣ дур мешавад. Ҳоло рафторҳои худ¬саронаи президенти турк то рафт ҳамсоякишварҳо ва шарикони стра¬тегии Туркияро аз он дур мекунад. Ба¬хусус афтонидани тайёраи ҳарбии ру¬сии СУ-24 на фақат давлати Русияро, балки худи ИМА-ро ҳам нороҳат кар¬дааст. Бинобар иддаои хабарнигори турк Илҳон Танир, садорати Пентагон аз чунин рафторҳои ҳукумати Туркия нороҳат аст. Дар яке аз маҷлисҳои ғайрирасмӣ, яке аз сарфармондеҳони амрикоӣ ҳолати мазкурро чунин ба забон овардааст: «Мо ҳеҷ гоҳ бо ҳамдастӣ бо Эрдуғон алайҳи гурӯҳи террористии ДИИШ зафар ёфта наметавонем. Туркҳо тамоми нақшаҳоямонро барбод додаанд!».
Сиёсати давлатдории ҳукумати Эрдуғон баёнгари он аст, ки исломи сиёсӣ ба пуррагӣ рӯҳияи дини мубин¬ро кушта, меъёри суннатҳои Паёмба¬ри исломро хушк карда, усули динро ҳамчун қолаби зоҳиран на он қадар муҳим муаррифӣ намуд. Сиёсати исломӣ меъёрҳои динӣ ва арзишҳои маънавиро танҳо барои пиёда сох¬тани ҳадафҳои ғализи худ истифода карда, мавзӯҳои барои ҷомеа умдаро ба сатҳи суханҳои хушку холӣ, дема¬гогия ва диалектикаи ҳарзагӯӣ табдил медиҳад. Чунин шеваи сиёсатдорӣ ба инқирози фаврии ҷомеа оварда расо¬нида, сутунҳои давлату давлатдориро хароб мекунад.
“Тайи панҷ моҳи охир ду шаҳри бузурги Туркия – Анқара ва Истанбул бар асари ҳамлаҳои террористӣ такони ҷиддӣ хурданд. Омилони ҳамлаҳои ваҳшиёна, ки маҷруҳ ва фавтидагони зиёде боқӣ гузошт, то ҳол дастгир нашудаанд. Баъд аз ҳар ҳамла сохтори амнияти Туркия ва кобинаи ҳукумати Раҷаб Тайиб Эрдуғон иқрор мешуд, ки террористонро чанд моҳи охир пайгирӣ кардаанд, аммо барои пешгирии амали ваҳшиёнаи онҳо коре аз дасташон наомадааст. Ҳарчанд солҳои қаблӣ президент Эрдуғон иддао дошт, ки барои барқарор кардани амну осоиштагӣ дар минтақа ба сарзамини Сурия қувваи низомӣ ворид мекунад, аммо ҳоло худ фаҳмида ва ё на, вазъи Ховари Миёнаро дар кишвараш «фароҳам» овардааст. Гузашта аз ин, рӯз то рӯз озодии баён ва эҳтиром ба сохтори ҳуқуқӣ - судии кишвар коста гашта, ҳар ки бо сиёсати Эрдуғон ҳамфикр нест, бе ягон исботу далел бо ҷурм ва иттиҳоми даст доштан ба терроризм маҳбасӣ мегардад. Ҳоло касе худро дар Туркия дар амон эҳсос намекунаду шаҳрвандон бо ваҳми таркишҳои навбатӣ рӯз мегузаронанд”. Муҳтавои матолиби моҳҳои охири Туркияро метавон чунин хулоса кард.
Бо сар задани ҳодисоти «баҳори араб» дар Ховари Миёна аксар кишварҳои нуфузи зиёдашон мусулмон умед доштанд, ки акнун дар минтақа ҳузур барпо гашта, кишварҳо бо усули демократӣ ва одилона идо¬ра мешаванд. Аз ибтидои ҳодисаҳои кишварҳои араб панҷ сол гузашта бошад ҳам, истиқроре, ки интизораш буданд, ҳанӯз намоён нест. Мегӯянд, азбаски то он муддат дар кишварҳои араб ягон ҳокимият ва ё гурӯҳи алтернативии созанда тарбия наёфта буд, вазъи кишварҳои «баҳорӣ» бадтар шуду беҳ не. Илова ба ин, чунин ҳолат дар минтақа гурӯҳи террористии ДИИШ-ро ба воя расониду террористони мавҷударо қувват бахшид, ки вазъи феълии минтақаро печидатар кардааст. Дар ин миён баъзе аз кишварҳои арабӣ сохтори сиёсии Ҷумҳурии Туркияро маъқул карда, умед доштанд, ки бад-ин васила истиқрори худро ба роҳ хоҳанд монд.
ТУРКИЯ ВА СИЁСАТИ “МУТАДАЙИН”-И ОН
Президенти Туркия Раҷаб Тайиб Эрдуғон дар таърихи ҷумҳуриятдории ин кишвар яке аз сиёсатмадорони фаъол ба ҳисоб меравад. Пештар дар баромадҳояш доим ҳамовози табақаи поёни ҷомеа буд. Ҳамзамон ӯ худро миёни мардум ҳамчун шахси мутадайин муаррифӣ намуда, аз исломи сиёсӣ ва ё демократияи исломӣ пуштибонӣ мекард. Мегӯянд, вақте Эрдуғон ба арсаи сиёсии Туркия по монд, бо эътирофи худи ӯ, беш аз ангуштарии никоҳияш сарвати дигаре надошт. Ин махсусияташ ӯро назди ҷомеаи Туркия маҳбуб гардонд. Ин буд, ки дар интихоботи парлумонии соли 2002 ҳизби ӯ - Ҳизби адолат ва рушд (ҲАР) ғолиб баромада, соли 2003 худи Эрдуғон сарвазири Туркия таъин гашт.
Солҳои аввали роҳбарияти ҲАР давлати Туркия ба дастовардҳои иҷтимоӣ, иқтисодӣ ва сиёсати дохилаву хориҷа ноил гашт. Ҳарчанд аз замони таъсис сохтори давлатдории Туркия демократӣ эълон шуда буд, аммо то охири асри XX қудрат дар ин кишвар доим дар тасарруфи нерӯҳои низомӣ, ки аз ҷониби қувваҳои алоҳида идора мешуданд, қарор дошт. Ҳукумати Эрдуғон тавонист, кишварро аз зери таъсири он қудратҳо раҳо карда, низоми усутувори давлатиро барпо кунад. Илова бар ин, вақте соли 2008 давлатҳои мутараққӣ аз буҳрони иқтисодии ҷаҳонӣ сахт ранҷ мебурданд, иқтисоди Туркия баръакс рушд карда, аллакай дар даҳаи авва¬ли асри XXI дар мақоми дуюм пас аз иқтисоди Чин ҷой мегирифт. Дар замо¬ни ҳокимияти ҳизби Эрдуғон мушкилоти иҷтимоӣ-миллие, ки аз замони таъсисёбии Ҷумҳурии Туркия ҷой доштанд, тадриҷан ҳал мегашт. Чунончӣ, яке аз масъалаҳои мубрами миллӣ барои Туркия - риояи ҳақу ҳуқуқ, низоми таълим ва дигар ҷанбаъҳои ҳаёти иҷтимоии миллати курд тадриҷан ба низом дароварда шуд.
Курдҳо бештар дар қисмати шарқии Туркия маскунанд. То замони ҳукумати Эрдуғон сокинони минтақаи курднишин аз дастовардҳои маданӣ маҳрум монда, аз ҷониби ҳукуматҳои қаблӣ махсус сарфи назар карда мешуданд. Чунин ҳолати сунъӣ норозигии мардумро сол то сол зиёд мекарду гурӯҳи ифротии Ҳизби коргарони Курдистонро бо сардории Абдуллоҳ Ӯҷалан ба миён овард. Курдҳои минтақа дар лагерҳои ҳизби ифротии ҲКК таълимоти низомӣ дида, баъдан ҳамчун нишони эътироз дар Туркия даст ба амалҳои террористӣ мезаданд. Солҳои аввали ҳокимият, Ҳизби адолат ва рушд тавонист минтақаи шарқии Туркияро бо хизматрасониҳои лозимаи иҷтимоӣ таъмин намуда, сафи ҷавононеро, ки ба гурӯҳҳои ифротӣ мепайвастанд, коҳиш диҳад. Чунин иқдомот эътибори ӯро миёни кишварҳои ҳамсояаш низ баланд мебурд. Хусусан муносибатҳои иқтисодӣ - дипломатӣ бо давлатҳои Сурия, Эрон, Русия ва Арманистон дар ин даврон нисбат ба солҳои қаблии равобити хориҷаи Туркия муваффақтар арзёбӣ мешавад. Интихоботи умумимиллии байни ҳизбҳои сиёсии Туркия, ки соли 2011 сурат гирифта буду ҲАР дар он 49,95%-и овозҳоро ба даст овард, натиҷаи сиёсати босамари он даврон буд. Чунин нишондод аз он дарак медод, ки шаҳрвандони Туркия, новобаста ба эътиқод, миллияту халқият, ба Раҷаб Тайиб Эрдуғон боварии комил дошта, розӣ буданд, ки зимоми сиёсии Туркия дар дасти ҳокимияти исломгаро қарор гирад. Сиёсати «бидуни мушкилот бо ҳамсоякишварҳо» тавонист Туркияро дар арсаи дипломатияи байналмилалӣ соҳиби эътибор кунад. Ба андешаи таҳлилгарон ҳамин сиёсати муваффақи солҳои аввали роҳбарии Эрдуғон таваҷҷуҳи парлумони Иттиҳоди Аврупо ро ҷиҳати пазируфтани аъзогии Туркия бештар намуд.
Аммо мутахассиси масоили иҷтимоии халқиятҳои турк, дотсенти Донишгоҳи Санкт-Петеребурги Русия Александр Сотниченко сабаби муваффақшавии Эрдуғон ва ҳизби ӯро дигаргуна шарҳ додааст: «Муваффақ шудани Эрдуғон дар майдони сиёсии кишвараш ба маърифати ӯ рабте надорад. Қудратҳои сиёсие, ки то асри XXI зимоми кишварро дар даст доштанд, аз уҳдаи танзими масоили давлатӣ баромада натавонистанд. Чун нуфузи бештари кишварро мусулмонон ташкил медиҳанд, Эрдуғон ба мардуми турк он самти сиёсиеро пешкаш намуда буд, ки аксарият солҳо боз хоҳони он бу¬данд». Зоҳиран солҳои аввал сиёсати пешгирифтаи Ҳизби адолат ва рушд самараи хуб дода, ҳамчун намунаи хуби исломи сиёсӣ шинохта мешуд. Як қатор кишварҳои ваҳҳобӣ-салафии олами араб ва ҳоло ҳизби мамнуъи ҲНИТ дар Тоҷикистон самти сиёсии Ҳизби адолат ва рушди Эрдуғонро дар фаъолияти хеш мақсуд пиндошта, ҳаматарафа бо он робитаҳои сиёсии хешро тавсеа мебахшиданд. Аммо ҳодисаҳои моҳи декабри соли 2013 сиёсати Раҷаб Тайиб Эрдуғон ва атрофиёни ӯро зери шубҳа гузошта, нишон дод, ки қудратҳо паси ниқоби арзишҳои маънавӣ симои аслии худро пинҳон намуда, аз пайи амалигардонии нақшаҳои шахсии хеш шудаанд. Ҳоло сиёсатмадорони ба ном мутадайин бо ҳамин баҳона боварии мардумро ба даст оварда, кӯшиш доранд бунияи исломи асилро хароб кунанд.
ХОҲИШИ АБАРҚУДРАТОН: “САМТИ ИҶБОРӢ БА СӮИ ИДЕОЛОГИЯИ ШИА!”
Ҳамзамон бо қадам задан ба асри XXI дар рӯйи замин пайдошавии як қатор гурӯҳҳои ба ном исломие, ки худро ҳомии дини мубин эълон мекарданд, авҷ гирифт. Терактҳои ваҳшиёнаи онҳо, ки алайҳи «кофирони ғарбӣ» равона карда мешавад, чеҳраи поки дини исломро олуда мекунад. Гуфтан мумкин аст, баъд аз ҳамлаи «Ал-қоида» ба шаҳри Ню-Йорки ИМА дар соли 2001, марҳилаи нави амалиёт алайҳи «сиёҳкунӣ»-и дини ислом оғоз гар¬дид. Абарқудратон бо баҳонаи аз байн бурдани терроризм ба Афғонистон ва Ховари Миёна сар дароварданд, ки нуқтаҳои номбаршуда то ҳол хуншору сокинонаш дарбадаранд.
Шубҳа нест, ки кишварҳои стратегии Ховари Миёна Эрон ва Туркия мебошанд ва ҳар ки зимоми ин ду кишварро дар даст дорад, соҳиби минтақа аст. Аз ин ду яке пешвои мусулмонони шиаи дунёсту дигарӣ намунаи хуби давлатдорӣ барои кишварҳои мусул¬монони суннӣ арзёбӣ мешуд.
Ёдовар бояд шуд, ки бино¬бар таҳримҳои иқтисодии Ғарб алайҳи Ҷумҳурии Исломии Эрон, ҳукумати собиқ расиҷумҳур Маҳмуд Аҳмадинажод як қатор фаъолиятҳоеро ба ҷо оварда буд, то кишварашро каме ҳам бошад «нафаси озод» бахшад. Бобак Занҷонӣ ва Ризо Зарроб барин тоҷирони бовариноки ҳукумати вақти Эронро имкон дода шуд, ки нафтро ба таври ғайрирасмӣ аз кишвар бароварда фурӯшанду маблағи бадастомадаро тариқи бонкҳои як қатор давлатҳо тасфия карда, боз ба Эрон баргардонанд. Яке аз чунин бонкҳо «Halkbank»-и Туркия буд, ки мегӯянд, барои пулшӯии маблағҳои бадастомадаи ҳукумати Эрон хизмат мекард. Ҳамчунин миёни собиқ вазирони ҳукумати ҲАР ва Ризо Зарроб ришвадиҳиву ришваситонӣ ба ҳадде расида буд, ки 17-уми декабри соли 2013 дар ҷараёни гузаронидани амалиёт алайҳи фасодкориву ришваситонӣ аз ҷониби кормандони амнияти Туркия 52 нафар бо шумули мансабдорону вазирон, тоҷири эронӣ Ризо Зарроб, раиси Бонки давлатӣ ва хешу пайвандони тоифаи мазкур боз¬дошт шуданд. Ҳамчунин интизор мерафт, 25-уми декабри ҳамон сол амалиёти дуюм алайҳи ришваситонӣ ва фасодкорӣ гузаронда шавад, аммо бо дахолати Раҷаб Тайиб Эрдуғон, ки дар он замон дар мақоми сарвазирӣ қарор дошт, пешгирӣ шуд. Зеро дар натиҷаи амалиёти дуюм фарзанди Раҷаб Тайиб Эрдуғон - Билол Эрдуғон ба зиндон мерафт. Аммо дере нагузашта тамоми боздоштшудагон озод ва кормандони амният аз кор ронда шуданд ва ё ба мақомҳои пасттар таъин гардиданд. Минбаъд корманди ҳар сохоторе, ки қазияи мазкурро пайгирӣ мекард, аз ҷониби ҳукумат бо ҷурми даст доштан ба терроризм муттаҳам шуда, бе ягон далел ба ҳабс гирифта мешуд. Ҳамзамон 30-юми декабри ҳамон сол Бобак Занҷонӣ дар Эрон маҳбас гашта, инак соли 2016 бо иттиҳоми «фасодкорӣ дар рӯи замин» ба эъдом маҳкум шудааст. Ризо Зарроб бошад алҳол аз ҷониби Бюрои Федеролии Амрико (ФБР) дар ИМА боздошт шудаву қарор аст барои ҷиноятҳои пулшӯияш ҷавоб гӯяд.
Сабаби бо пулшӯиву фасодкорӣ ёдрас шудани чунин кишварҳои аксари нуфузаш ҳанафимазҳаб бесабаб нест. Эҳтимол, ба ин тариқ душманони арзишҳои маънавии башарият исломи сунниро ҳамчун олудаи фисқу фасод ба оламиён шиносоӣ намуда, исломи шиаро ҳамчун мазҳаби ҳақ муаррифӣ кардан мехоҳанд. Илова бар ин, ама¬лу рафторҳои ҳаракатҳои террори¬стии ваҳҳобӣ-салафие, ки худро суннӣ муаррифӣ мекунанд, ба оташи мавҷуда равған мерезанд. Хусусан ҳодисоти солҳои охири Ховари Миёна нишон дод, ки ҳоло ҳукумати кишварҳои минтақа аз ҳокимони суннимазҳаб тадриҷан ба дасти шиамазҳабон гузаштан дорад. Аз нав шаклёбии сиёсати Эрони ҷадид худ гувоҳи ин иддао буда метавонад. Бобак Занҷонӣ ва Ризо Зарроб барин ашхосро дар кишварҳои суннимазҳаб барои пиёда намудани бозиҳои сиёсии худ бараъло истофода бурда, баъд аз итмоми «миссия»-ашон онҳоро ба дор мефиристанд. Ҳамин тавр ҳукумати ҷадиди шиа нишон додан мехоҳад, ки «мо ба фасодкорӣ дасте надорем» ва «роҳи сиёсати пешгирифтаи мо созанда аст». Ҳамчунин бо таъсису идораи ҳизбҳои сиёсӣ ва ё тариқи тақия ҷо кардани ашхоси лозима дар ниҳодҳои қудратӣ, диёнату қозиёт, маориф ва илми давлатҳои суннимазҳаби минтақа ва кишварҳои ҳамфарҳанг зимоми давлатҳоро дар даст доштан мехоҳанд. Хусусан воқеаҳои чанд моҳи охир, ки ҳузури ҷомеаи моро халалдор мекунад, ба ин гувоҳ буда метавонад.
ВАҚТЕ ТЕРРОРИСТОН ДАСТГИРӢ МЕЁФТАНД...
Доир ба дастгирӣ ва таъмини гурӯҳҳои террористии минтақа бо силоҳу маводи лозима аз ҷониби ҳукумати Эрдуғон расонаҳои олам зиёд хабар доданд. Хусусан интиқоли силоҳ ва маводи доруворӣ аз ҷониби Ташкилоти истихбороти миллии Туркия (MIT) ба террористон моҳи январи соли 2014, ки баъдан бо аксу далелҳо ҳафтаномаи «Ҷумҳурият»-и он кишвар рӯйи чоп овард, баҳси зиёдро барангехт. Аммо ин маврид ҳам Раҷаб Тайиб Эрдуғон ба муфаттишон ва сохтори судии кишвараш амр дод, ки қазияро рӯпӯш намо¬янд. Илова бар ин, кормандони суду амният ва аскароне, ки барои пешгирии интиқоли аслиҳа ба террористон ама¬лиёти мазкурро гузарониданд, маҳбасӣ гаштанду сармуҳаррири нашрияи «Ҷумҳурият» Ҷан Дундор барои ифшои «сирри давлатӣ» дастгир шуд. Он замон роҳбари Ассотсиатсияи адвокатҳои Туркия Матин Файзиоғлу изҳороти расмӣ дод, ки сипас онро расонаҳо нашр карданд: «Мо далели онро дорем, ки мошинҳои пур аз аслиҳа ва маводи доруворӣ ба дасти гурӯҳҳои террористии “Ҷабҳат-ун-Нусра” ва ДИИШ бурда расонида шуд». Баъди ин баёния таҳлилгарон гуфтанд, аллакай худи ҷурми кӯмак ба терроризм ва рӯпӯш намудани қазияи он барои ба Суди байналмилалии Гаага кашидани Эрдуғон кифоя аст. Зеро Маҳмад Аскарӣ, яке аз гумонбарони аслии узвият дар гурӯҳи террористии ДИИШ зимни як мурофиаи додгоҳӣ дар Теҳрон гуфтааст, ки Ташкилоти истихбороти миллии Туркия дар нооромиҳои дохилии Сурия даст дорад ва ба террористон барои қочоқи силоҳ кӯмак мекунад. Дар ин миён бояд ҷиҳати дигари қазияи мошинҳои боркаши пур аз силоҳро зикр намуд. Дар парвандаи қазияи мазкур номи гурӯҳи «Салом тавҳид» мавҷуд аст, ки баъдан маълум мегардад, он номи яке аз шуъбаҳои гурӯҳи махфии «Сипоҳи Қудс» дар ҳудуди Туркия аст. «Сипоҳи Қудс» яке аз гурӯҳҳои махфӣ ва муассири Ховари Миёна ба ҳисоб рафта, ҳамчун шохаи ҷосусии бурунмарзии Сипоҳи посдорони инқилоби исломии Эрон шинохта мешавад. Таълимоташ идеологияи мазҳаби шиа буда, ба кор бурдани усули «тақия» меъёри фаъолияташро ташкил медиҳад.
Дар Туркия салоҳияти бештар дар дасти сарвазир аст. Ҳоло ки Эрдуғон президент аст, аз ин вазъ хушнуд нест ва мехоҳад, дар масоили дохилии кишвараш салоҳияти бештар дошта бошад. Аз ин ҷост, ки ҳар монеаеро пеши роҳаш мебинад, бо иттиҳоми терроризм бартараф кардан мехоҳад. Ҳатто воқеаҳои террористии дар Туркия рухдодаро низ ҷузъе аз ҳамин нақшаи президент дониста, мегӯянд, панҷ моҳи охир, ки дар Туркия ҳамлаҳои террористӣ рӯй дода¬ву то ҳол омилониашдастгир нашудаанд, амлиёти тарҳрезишуда буд.
РАДДИЯИ ИНТЕРПОЛ
Яке аз мухолифони сиёсати Эрдуғон, ки бо иттиҳоми даст доштан ба терро¬ризм айбдор мешавад, мутафаккири шинохта, ки ҳоло дар ИМА қарор до¬рад, Фатҳуллоҳ Гюлен ва ҷонибдорони таълимоти ӯ – ҳаракати ҷамъиятии «Хизмат» мебошанд. Исми Гюлен дар Тоҷикистон ҳам бегона нест. Доир ба афкор ва таълимоти ӯ, ҳам дар нашриёти хусусӣ ва ҳам дар нашриёти давлатӣ матлабҳои зиёде рӯи чоп оварда шудаанд. Ҳарчанд замоне Фатҳуллоҳ Гю¬лен ҷонибдори сиёсати Раҷаб Тайиб Эрдуғон буд, ҳоло миёни онҳо сардӣ ба вуқуъ омадааст. Раисҷумҳур Эрдуғон оғоз аз таърихи 17-уми декабри соли 2013 Гюлен ва ҷонибдоронашро бо ҷурми таъсиси давлат дар даруни дав¬лат ва даст доштан ба терроризм айб¬дор мекунад. ВАО-и ин кишвар, ки аллакай беш аз 85%-и он иҷборӣ ба манфиати Эрдуғон фаъолият мекунанд, зери таъқиб қарор доранд. Ҳафтаҳои гузашта бо фармони ҳукумат фаъо¬лияти яке аз рӯзномаҳои пурхонандатарини Туркия – «ZAMAN» маҳдуд карда шуд. Зеро нашрияи мазкур яке аз охирин нашрияҳое буд, ки зери тасарруфи ҳукумати Туркия қарор на¬дошт. Созмонҳои байналмилалӣ чунин рафтори ҳукуматро берун аз меъёрҳои демократӣ номида, талаб намуда¬анд, ки ҳарчи зудтар ба озодии баёни нашрияҳо арҷ гузорад.
Илова бар ин, охири моҳи декабри соли 2014 ҳукумати Эрдуғон ба Созмо¬ни байналмилалии Интерпол дархост фиристодааст, ки Гюленро ба рӯйхати ҷинояткорони байналмилалӣ ворид намояд. Аммо моҳи марти соли ра¬вон пас аз тафтишоти куллӣ, Интерпол дархости ҳукумати Туркияро рад карда, сабаби онро ба таври хаттӣ эълом дошт: «Дархости фиристодаро беасос хонда, иддаои он, ки Фатҳуллоҳ Гюлен ҳамчун сардори Ҳаракати ҷамъиятии «Хизмат» гурӯҳи террористиеро таъ¬сис дода, кӯшиш намудааст, ки режими мавҷудаи Туркияро барҳам диҳад, сохта мебошад. Ба назари Интерпол, тер¬рорист эълон кардани Фатҳуллоҳ Гюлен ва ҷамоати ӯ аз ҷониби Раҷаб Тайиб Эрдуғон вижагии шахсӣ дошта, сирф барои пиёда намудани аҳдофи сиёсии ҳукумат тарҳрезӣ шудааст».
Бинобар андешаи мухолифо¬ни Эрдуғон аз табақаҳои гуногуни ҷомеаи башарии ҳам дохила ва ҳам хориҷа, ҳукумати кунунии кишвар то¬рафт аз меъёрҳои асосии демократӣ дур мешавад. Ҳоло рафторҳои худ¬саронаи президенти турк то рафт ҳамсоякишварҳо ва шарикони стра¬тегии Туркияро аз он дур мекунад. Ба¬хусус афтонидани тайёраи ҳарбии ру¬сии СУ-24 на фақат давлати Русияро, балки худи ИМА-ро ҳам нороҳат кар¬дааст. Бинобар иддаои хабарнигори турк Илҳон Танир, садорати Пентагон аз чунин рафторҳои ҳукумати Туркия нороҳат аст. Дар яке аз маҷлисҳои ғайрирасмӣ, яке аз сарфармондеҳони амрикоӣ ҳолати мазкурро чунин ба забон овардааст: «Мо ҳеҷ гоҳ бо ҳамдастӣ бо Эрдуғон алайҳи гурӯҳи террористии ДИИШ зафар ёфта наметавонем. Туркҳо тамоми нақшаҳоямонро барбод додаанд!».
Сиёсати давлатдории ҳукумати Эрдуғон баёнгари он аст, ки исломи сиёсӣ ба пуррагӣ рӯҳияи дини мубин¬ро кушта, меъёри суннатҳои Паёмба¬ри исломро хушк карда, усули динро ҳамчун қолаби зоҳиран на он қадар муҳим муаррифӣ намуд. Сиёсати исломӣ меъёрҳои динӣ ва арзишҳои маънавиро танҳо барои пиёда сох¬тани ҳадафҳои ғализи худ истифода карда, мавзӯҳои барои ҷомеа умдаро ба сатҳи суханҳои хушку холӣ, дема¬гогия ва диалектикаи ҳарзагӯӣ табдил медиҳад. Чунин шеваи сиёсатдорӣ ба инқирози фаврии ҷомеа оварда расо¬нида, сутунҳои давлату давлатдориро хароб мекунад.
Хабарҳои дигар
Рӯзнома
Эзоҳи худро нависед