Шоири шинохтаю хушзавқ Хайрандеш 4-уми апрел ҷашни зодрӯз дошту расид ба синни 62-солагӣ. Ба ин муносибат рафтем суроғашон ва суҳбате анҷом додем оиди кору рӯзгорашон.

ҚАДРШИНОСӢ

Фазои Китобхонаи миллӣ ором буд. Камодам. Камово. Аз куҷое расид ба гӯш садои ошно. Садои чун фазо ором. Ботамкинона. Самимона. Дарёфтам, ки устод Хайрандеш аст соҳиби ин садо. Баъди дуруду ошноӣ рафтем сӯи утоқи корӣ. Ҷалби диққати ман кард аксҳои дар канори дарбуда. Дида дӯхтам самташон.

-Инҳо шоиронеанд аз маҳфили “Ҳамешабаҳор”, ки аъзои Иттифоқи нависандагон шудаанд- гуфт устод.

Аксбудаҳо ҳамагӣ чеҳраҳои шинохта буданду мақомёфта дар олами адабиёт. Сар карда аз Маҷид Салим то Абдулқодир Раҳим, Нуруллоҳи Орифу Озар Салим. Лолаи Саид-акбар, Мафтуна Қосимзода, Шаҳёд Низомова ва чанде аз шоирзанҳои дигар низ буданд дар ин минбар.

Устод ҳар яке аз онҳоро муаррифгар шуд бароям. Аз нахустгомҳояшон дар ҷодаи адабиёт гуфту аз фаъолияташон дар “Ҳамешабаҳор”.

-Утоқи кориам ба ҳама хуш меояд- гуфт устоду дари самти берунбудаи онро низ кушод. Баъзе аз кормандони китобхона аз ин дар медароянд ва аз ман як нашри нави рӯзномаи “Пайрав” туҳфа гирифта мераванд, - илова кард устод ҳангоме, ки аз ҷевон китоберо бармедошт.

Мо хостем шуруъ кунем ба суҳбат. Аммо аз дари сӯи берун боз ворид шуданд ба утоқ Салима Раҷабова ва Гадоибек Маҳмудов муовинони директори Китобхонаи миллии Тоҷикистон.

-Устод охирин шеъратон беҳтарин омадааст. “Ҳавлии падар”-ро мегӯям бисёр олӣ омадааст. Фикр кардам аз забони ман гуфта бошед – самимона баҳогузорӣ кард Гадоибек Маҳмудов.

Шоир меболид аз ин қадршиносӣ. Ман мегуфтам ба худ, ин аст шеърро нишонрасӣ.

Чанде аз меҳмонҳои дигарро низ пазироӣ кардему гусел ва билохира нишастем сари суҳбати худ.

ҚАНОАТМАНДӢ

- Шумо дар арафаи ҳар зодрӯз шеъре эҷод мекунед. Шеъри ин зодрӯз номи “Кулчақанд”-ро дорад. Чӣ буд омили эҷоди он?

- Чанд рӯз пеш аз Хуҷанд баргаштам. Онҷо дар таҷлили ҷашни Наврӯз иштирок доштам. Дар он чорабинӣ баъди суханронии Пешвои миллат шом фаро расиду ҳамагӣ бо обҳои дар дастамонбуда рӯзаҳоямонро кушодем. Ногоҳ аз пуштам касе садо баровард. Нигоҳ кардам як гурӯҳ донишҷӯдухтарҳо буданд. Яке аз онҳо ба ман як кулчақанд дод ва гуфт устод ҳаминро гиред. Ман исрор кардам, ки намегирам ва худатон хӯред. Ногоҳ як гурӯҳ духтарон якбора садо баланд карданду гуфтанд, ки устод илтимос гиред. Фикр кардам, ки ин кулчақанд беҳтарин ҷоизаи халқ ба ман аст. Ба ҳамин хотир номи шеъри тозаам “Кулчақанд” шуд.

- 62-солагӣ шуморо ба қуллае расонд, ки будан мехостед?

- Мегӯянд барои расидан ба як нуқтаи баланд нуқтаи аз он баландтарро орзу кун. Аммо дар ман баръакс шуд. Ман дар кӯдакӣ он қадар шеърро дӯст медоштам, ки мегуфтам лоақал шоири миёна ҳам шавам, кофист. Ба ин орзуям расидам ва шоири миёна шудам. Яъне ман орзуро баланд нагузоштам. Миёна гузоштам ва ба он расидам.

- Шояд аз миёна ҳам боло?

- Мисли мавҷам. Гоҳе аз миёна поёну гоҳе боло.

- Аз чӣ нороҳат мешавед имрӯзҳо?

- Ҳамин рӯзҳою ҳамин алъон аз чизе нороҳат нестам.

- Пас, шоир вақте эҳсоси дард надошта бошад, метавонад чизе бигӯяд?

- Албатта. Шеър дар ду ҳолат эҷод мешавад ғаму андӯҳ ва шодию фараҳ. Аксари рубоиҳои Умари Хайёму ғазалҳои Ҳофизи Шерозӣ барои идҳою ҷашнҳоянд.

“ЧИРЧИРӢ”

- Аз айёми бачагӣ чиро бештар ёд меоваред?

- Аз кӯдакӣ шеър мегуфтам. Онҳоро барои чоп ба рӯзномаҳо мефиристодам. Ҳарчанд он вақт ягон шеърам дар рӯзномаҳо чоп намешуданд. Мактубҳо меомад, ки шеърат хатоги зиёд дорад. Аммо ҳамон ба номам мактуб омаданҳо низ он замон як дунё ифтихор дошт. Имрӯз, ки сармуҳаррири рӯзномаи “Пайрав” ҳастам, ҳамон рӯзҳоро ба ёд оварда, аз синфи 1 то 11 ҳар истеъдодеро, ки мебинам, дастгирӣ мекунам.

Маро дар шашсолагӣ ба синфи якум қабул накарданд. Бисёр зиқ шуда гирякунон ба сӯи хона меомадам, ки ногоҳ аз новаҳое, ки дар он барои чорво об ҷамъ мешуд, як айнак ёфтам. Бо ҷузвдонаш буд. Аз ин хурсанд шудам. Чунки дар қишлоқи мо фақат як нафар айнак дошт: муаллими синфи як. Айнак-ро ба муаллим баргардонидаму ба ивазаш хонандаи синфи якум шудам. Бароям як ном монда буданд: “чирчирӣ”. То ҳол намедонам ин калима чӣ маънӣ дошта бошад. То синфи дуюм ман “Чирчирӣ” будам.

- Аввалин бор кӣ эътироф кард шеър будани навиштаҳои шуморо?

- Мо бо бародарам Сайфиддин Шарипов машқи шеър мекардем ва ба янгаам зани бародари калониамон нишон медодем. Ӯ завқи суханфаҳмӣ дошт ва шеърҳои моро баҳогузорӣ мекард. Аммо ҳамеша шеърҳои Сайфиддинро мегуфт ба шеър монанд ҳасту аз маро не.

Як рӯз барраҳоро мечарондам, ки ногоҳ туман омаду ҳамаҷоро фаро гирифт ва ман зуд барраҳоро ҷамъ карда, ба хона овардам. Аммо як барра ҳамон ҷо монда будааст ва онро гург хурд. Падарам барои ин сахт сарзанишам карда, танбеҳ доданд. Ин ҳолат бисёр таъсирам кард ва шаб як шеър навиштам. Вақте ин шеърамро назди янгаам хондам, ӯ ин бор ба бародарам гуфт, ки шеъри ин мешавад аз ту не. Ин аввалин шеъре, ки янгаам эътироф кард.

- Дар айёми донишҷӯиятон дар донишгоҳ маҳфиле доир гардид бо иштироки шоирон Лоиқу Бозору Гулрухсор. Ин маҳфил сабаб шуд, ки шумо низ маҳфиле ташкил кунед, бо ҷалби ҷавонони эҷодкори кӯлобӣ ва бо номи “Дили Кӯлоб”. Чаро барои ҳама минтақа не?

- Чунки дар хонае, ки ман зиндагӣ мекардам ва он ҷо маҳфил мегузарондам, одами зиёд ҷо намегирифт. Ақли мо - ҷавонони нав аз қишлоқомада намегирифт, ки чунин маҳфилҳоро дар китобхона ё ягон ҷои дигар низ гузаронидан мумкин. Барои ҳамин мо фақат 5 нафар будем дар он маҳфил. Ин ҷо ягон хел ҳисси маҳалчигӣ набуд.

- Иштирокчиён чӣ гуна интихоб шуданд аз ҷониби шумо?

- Онҳоро мешинохтам ва аз эҷоду қобилияташон огоҳӣ доштам.

- Ҳамеша аз бонуе бо номи Гулсара ёд мекунед, ки дар хонаи ӯ иҷоранишин будед ва аввалин маҳфилҳои шумо он ҷо доир мешуд...

- Бале. Мо бо ӯ мисли апаю додар шуда будем. Ӯ аз ноҳияи Файзобод буд ва мо бо хонаи онҳо равуо ҳам доштем. Бисёр зани хуб аст ва зуд розӣ шуд барои дар хонааш гузаронидани маҳфил. Ҳоло ӯ 80 сол дорад. Тез-тез ба аёдаташ меравам.

- Аз иштирокчиёни “Дили Кӯлоб” киҳоро арзандатар медонед барои адабиёт?

- Ҳамаашонро. Онҳо ҳамагӣ аз ман гузаштанд.

МАҲФИЛОРО

- Соли 1987 дар шаҳрҳои Кӯлоб ва Қӯрғонтеппа маҳфили Хайрандешро соз-мон додед ва он 20 сол фаъолият кард. Чаро идома наёфт ин маҳфил?

- Ман хаёл мекунам, ки маҳфили Хайрандеш ҳамоне аст, ки Хайрандеш онҷо ҳузур дорад. Барои ҳамин маҳфили мо ҳеҷ гоҳе қатъ нагардид. Яъне як маҳфиле идома медиҳад, маҳфили дигарро.

- Чӣ шуморо ба баргузории маҳфилҳо дилгарм месозад дар ҳоле ки на маблағе дораду на даромаде?

- Ҳамон сухани устод Бозор Собир, ки дар маҳфили донишгоҳ гуфта буд: баъзе навиштаҳои навқаламоне, ки аз қишлоқ омадаанд, мисли харбузаи лалмӣ ширин аст, орзуи маҳфил ташкил карданро дар дили ман бедор кард ва то ҳанӯз он хомӯш нашудааст. Маҳфилҳои аввалини мо хеле самимӣ мегузаштанд ва натиҷа ҳам зуд нишон додем. Масалан, маҳфил дар рӯзҳои аввали кори худ Салими Хатлониро ба институти ба номи Горкий фиристод.

Ман худам барои гузаронидани чунин маҳфилҳо хеле хушзавқам. Баъдан дар ин маҳфилҳо натанҳо иштирокчиён аз ман чизе мегиранд, балки ман ҳам аз онҳо зиёд чиз мегирам ба худ. Баъзан аз як кӯдаки синфи як ё ду чизе ба худ мегирӣ, ки аз чанд китоб наметавонӣ бигирӣ.

- “Ҳамешабаҳор” дар чӣ ҳол аст имрӯз?

- Солҳои қабл вақте ҷавонтар будам, шеърҳои ҳамаи иштирокчиёнро дар ҳамон маҳфил таҳлил мекардам. Аммо ҳоло каме хаста мешавам. Кӯдакон бошанд, хеле нозуканд ва зуд дилашон мешиканад. Ҳамаи инро ба назар гирифта, шакли ҳозираи маҳфилро роҳандозӣ кардам. Дар ин шакл онҳо худашон мебинанд, ки барои он, ки шеърашон таҳлил шавад, бояд арзанда бошанд. Ин маҳфилро мо сабти телевизионӣ ҳам мекунем ва дигарон низ метавонанд, онро тавассути телевизиони “Душанбе” бубинанд.

- Шумо ҷое ба эҷодиёти насли нав баҳои мусбат медиҳед. Пас таваҷҷуҳи онҳо ба "Ҳамешабаҳор" зиёд аст?

- Бале. Дар ҳар маҳфил то 40-50 ва ҳатто 100 нафар иштирокчӣ меоянд.

НИГАРОНӢ

- Шумо аз шоирони соддабаёнед. Аммо имрӯз баъзеи шоирон талош мекунанд, калимоти наву барои одамони оддӣ каме душворро дар шеърҳояшон истифода намоянд. Чӣ назар доред дар ин маврид?

- Адабиёт як уқёнуси беканору васеъ аст. Бигзор ҳар касе ҳар гунае мехоҳад, дар ин уқёнус шиноварӣ кунад. Ман ба аксари ҷавонони имрӯза ҳасад мебарам. Онҳо хеле зебо шеър мегӯянд. Ҳамеша ҳарчӣ, ки хуб аст, эътироф мекунам. Албатта, ман низ мутолиа мекунам адабиёти классикию хориҷиро ва бо чунин калимаҳо ошноӣ дорам. Аммо сабки ман ҳамин гуна аст ва маро мардум бо гуфтани ҳамин шакли шеърӣ қабул кардааст.

- Ҷое мегӯед, ки дар эҷоди шеър аз лаҳҷа бояд ор накунем....

- Агар дарёи Панҷро забони тоҷикӣ гӯем, ҳамон шохобҳои аз ҳар ҷониб ба он резанда лаҳҷаҳоянд. Агар чӣ қадар ширинии ҳамон лаҳҷаҳоро мо ҳифз карда тавонем, ҳамон андоза забони адабии мо поку ноб мегардад. Ман намегӯям, ки ҳамагӣ бо лаҳҷа шеър гӯянд, аммо ҳама бояд ширинии лаҳҷаи ҳамон маҳалли худро нигоҳ доранд. Дар тамоми дунё модари адабиёт фолклор аст.

- Зиёде аз шеърҳои шумо оҳангбандӣ шудаю дар шакли суруд пешниҳоди халқ гардидаанд. Ин ҳамкориҳо бо кӣ шуруъ шуд?

- Бо Ҷумъахон Сафаров оғоз шуда буд. Суруд “Гулдухтари сарчашма” буд, ки хеле машҳур шуда буд. Баъдан суруди “Наргис”, “Зираи дандони ёр” ва чанде дигарро низ якҷоя омода кардем. Охирин суруде, ки Ҷумъахон сароид, аз эҷодиёти ман ин “Очаи ҷон” аст.
Бо сарояндагон дар ҳар шакл ҳамкорӣ дорам. Баъзеи онҳо мавзӯеро мегӯянд, ки дар атрофи он шеър гӯям. Баъзеи дигар оҳанги омодаро пешниҳод месозанд, то дар қолаби он чизе гӯям.

- Ду сол қабл гуфта будед, ки аъзо шудан ба Иттифоқи нависандагон бояд меъёрҳои махсус дошта бошад. Чанде аз онҳоро номбар низ кардеду мехос-тед, онҳоро расман ба раёсати иттифоқ пешниҳод кунед. Ҳоло пешниҳод шуд ё на?

- Не. Чун бовар дорам, ки он меъёрҳо дигар қабул намешаванд. Аммо ҳоло ҳам ба ҳамин андеша ҳастам, ки меъёр лозим аст. Бе меъёр парешонӣ мешавад. Яке аз он донистани вазни шеър буд. Дигаре рӯйхати адабиёт буд. Аммо бо номгӯи китобҳои камтар. Бигзор 50 китоб бошад, аммо китобҳои арзишманд бошанд ва ҳар довталаб хеле сахт санҷида шаванд. Як меъёри дигар ҳифзи шеър буд. Меъёрҳои пешниҳодкардаи ман ба озмуни “Фурӯғи субҳи доноӣ...” хеле наздикӣ мекунад.

- Гуфтед дигар қабул намешаванд онҳо. Чаро?

- Чунки ман дигар пир шудаам ва барои қабул шудани онҳо бояд худам талош мекардам. Ҳоло дигар он шавқу шӯр дар дил намондааст.

- Чаро хостед чунин меъёрҳо ҷорӣ шаванд? Ё вазъи кунунии Иттифоқи нависандагон шуморо қаноатманд намекунад?

- Ҳоло андак беҳтар аст. Як ҷунбише шудааст онҷо. Таваҷҷуҳ ба ҷавонон каму беш ҳаст. Аммо ин ҳоло ҳам амалишавии орзуҳои ман нест.

- Шумо ҷое мегӯед, яке аз камбудҳои мо нашинохтани шоирони худ ва ташвиқ накардани онҳост. Барои бартараф кардани ин иллат чӣ бояд кард?

- Зиёд бояд кор кард. Хуб мешуд ҳар шуъбае, ки дар Иттифоқи нависандагон аст, аз миёни шоирон гурӯҳи шоирону адибони сермутолиаро ҷамъ оваранд. Онҳо бо ҳам беҳтарин китобҳоро муҳокима ва бо забонҳои дигар тарҷума карда, онҳоро ташвиқ намоянд.

- Соли гузашта хабаре нашр шуд, ки шумо ҳамчун директори Шурои байналмилалии рассомон ва нависандагон GIESART интихоб шудаед...

- Ин хабар нодуруст аст. Ман директори ин Шуро интихоб нашудаам.

- Дар шабакаи иҷтимоии Фейсбук хеле фаъолед ва мо зуд зуд тозаэҷодҳои шуморо он ҷо мехонем. Ба назаратон имконоти имрӯза чӣ қадр метавонад манфиатбахш бошад барои эҷодкорон?

- Ман зуд-зуд дар ин шабака як шеър ё як байт мегузорам. Ин пеш аз ҳама машқи шеъру зеҳн мешавад. Дар он ҷо нисбати эҷоди ту баҳогузорӣ мешавад ва ту дарк мекунӣ, ки то чӣ ҳад шеърат ба дарде хӯрдааст. Буд ҳолате, ки шарҳ навиштанд зери шеърам, ки ба шумо ин хел шеър гуфтан намезебад, ман зуд гирифтамаш.

- Яъне эродро мепазиред?

- Албатта.

- Ду ҷилди “Ҳамешабаҳор” нашр шуд. Панҷ ҷилди дигарро кай интизор бошем?

- Ҳар гоҳ, ки маблағ ҷамъ шавад. Ин китобҳо хеле қиммат нашр мешаванд. Китоби якумро як шахси хайрхоҳ чоп кард. Барои чопи китоби дуввум ба ҳашт идора мактуб кардам ва хушбахтона ҳамон ҳашт идора маблағ ҷудо кард. Барои китоби сеюмам ба се ҷо муроҷиат кардам, вале ҳамаашон рад карданд.

ШОИРОНА

- Шеърро чӣ таъриф медиҳед?

- Эҳсосу завқи дил, шӯру шаре, ки дар вуҷуди одам тавлид мешаваду месабзад.

- Кадом шеъратон қудрат дорад, ки шуморо гирёнад?

- Дар ҳамин шеъри “Ҳавлии падар” сахт гиристам.

- Аз ҳампешагон шеъри киро бештар мехонед?

- Аз ҳамаашонро. Аммо мо баъзан шеърҳои якдигарро ба дили соф намехонем. Агар мо ҳамдигарро бо дили покиза хонем, ҳама метавонистем ҳамдигарро эҳтиром кунем.

- Шунидани шеърҳоятонро дар қироати кӣ бештар меписандед?

- Ба ғайр аз худам дар қироати ҳама.

- Шеъри фармоишӣ метавонад шеъри хуб бошад?

- Шоири дар ҳақиқат дорои истеъдодбуда ҳам шеъри хуби фармоишӣ менависад, ҳам табиӣ.

- Оё шеър иҷозаи берун шудан аз қолабу вазнро дорад?

- Шарти ин гуна шеърҳо ду чиз аст: тафаккур ва тахайюли баланд. Аммо ман чунин шеърҳоро қабул надорам. Онҳоро мехонам, аммо на чун шеър ҳамчун як сухани баланд.

- Чаро шеъратон шуморо ба гирифтани унвонҳои расмӣ намебарад?

- Ман ҳеҷ гоҳ барои унвон талош накардаам. Ҳар чизе, ки худашон лоиқ бинанд. Аммо дар ҳама ҷо шоири халқӣ гуфта суханам медиҳанд.