Солҳост 30 сентябр дар кишвар ҳамчун Рӯзи бузургдошти Ҷалолиддин Балхӣ эътироф шудаву таҷлил мегардад. Дар ин сана бори дигар ҳаёту фаъолият ва осори ин мутафаккири барҷаста ёдоварӣ мешавад. Воқеан, бо гузашти зиёда аз 800 сол осори гаронбаҳо ва ҷовидонаи Мавлоно аҳамияти худро гум накарда, ҳамоно барои кулли инсоният муҳиму муассир боқӣ мондааст. Аммо вобаста ба зодгоҳ ва миллати аслии ӯ баҳсҳо вуҷуд доранду таҳқиқҳо анҷом меёбанд. Ҳар яке мехоҳад Мавлоноро моли миллати худ ҳисобад.

Ин аст, ки мо низ қарор додем дар арафаи ин сана бо баррасии ин мавзуъ суҳбате анҷом диҳем бо мавлоношинос, доктори илми фалсафа, профессор Хуршед Зиёӣ.

- Шумо дар яке аз мақолаҳои худ бо овардани далелҳо Вахшонзаминро зодгоҳи Мавлоно меҳисобед. Ин танҳо натиҷаи таҳқиқи шумост ё мехоҳед он аз сӯйи ҳамагӣ эътироф гардад?

- Мавлоно мутафаккирест, ки моли кулли инсоният аст. Аммо вақте ба таҳқиқи осор ва рӯзгори ӯ бипардозем, маълумамон мегардад, ки зиндагии пуршӯреро паси сар кардааст ва бо сабаби ҳодисаҳои сиёсии асри XIII аз ҷое ба ҷое сафар кардааст. Дар китоби падараш Баҳоуддин Валад бо номи “Маориф” зикр шудааст, ки азбаски ӯ бо Шарофиддин Розӣ ва сипас бо қозии шаҳри Балх зиддиятҳои илмию фиқҳӣ дошт, маҷбур шуд, то ба ҷониби рости Амударё гузарад ва дар Вахшонзамин зиндагӣ намуда, дар масоҷиди он ҷо воизӣ кунад. Ҳамчунин, тибқи маълумотҳои ин китоб дар ин сафар ҳамсару фарзандонаш низ бо ӯ буданд ва Баҳоуддин Валад аз соли 1203 то соли 1210 дар Вахшонзамин зиндагӣ кардааст. Баъдан бо далели хавфи ҳуҷуми муғул аввалан ба Самарқанд ва сипас ба зиёрати Каъбаву ахиран ба сарзамини Рум рафтааст. Ин гуфтаҳои китоби “Маориф” собит месозад, ки дар ин миён дар соли 1207 Мавлоно дар Вахшонзамин ба дунё омадааст. Онҳое ки мехоҳанд далели илмӣ дар бораи зодгоҳи Мавлоно ба даст оранд метавонанд ба ин ин китоб сар зананд. Китоби “Маориф” бо хати форсӣ дар Теҳрон ба чоп расидаву як нусхаи он дар Китобхонаи миллии Тоҷикистон низ мавҷуд аст.

- Ин гуна таҳқиқ аз сӯйи муҳаққиқони дигар кишварҳо низ сурат гирифтааст?

- Бале. Муҳаққиқи бузурги эронӣ Бадеъуззамон Фурузонфар ҳанӯз дар охири солҳои 60-уми асри 20 ба Душанбе омада буд ва зимни зиёрати хонаи устод Садриддин Айнӣ гуфта буд, ки вақте ман Мавлоноро мехонам, калимоти зиёдеро пайдо мекунам, ки дар ягон луғатнома нестанд. Луғати Мавлоно дар Тоҷикистон аст. Чунки воқеан забони ӯ нисбат ба забони дарӣ ва форсии эронӣ ба тоҷикӣ майли зиёдтар дорад ва метавонем бигӯем, ки забони Мавлоно сирф тоҷикист. Ин ҳам гувоҳи он аст, ки зодгоҳи ӯ маҳз ҳамин сарзаминест, ки дар ҳайати Тоҷикистони соҳибистиқлол мебошад.

Муҳаққиқони амрикоӣ Колман Баркс, Брэд Гуч ва Франклин Люис низ дар таҳқиқотҳои худ зикр кардаанд, ки Мавлоно Ҷалолуддини Балхӣ дар Вахшонзамин (Тоҷикистони муосир) 30 сентябри соли 1207 ба дунё омадааст.

- Посухи шумо ба онҳое, ки Мавлоноро турк мегӯянд чист?

- Дар бораи Балхӣ ё Румӣ ном гирифтани Мавлоно низ аксари муҳаққиқон ақида баён намудаанд. Ман низ дар таҳқиқоти худ “Мавлоно ва мавлавия” зикр кардаам, ки масалан дар Эрон ё Афғонистон Рӯдакии Самарқандӣ мегӯянд. Аммо ин маънии онро надорад, ки ӯ зодаи Самарқанд аст. Балки ин ифодагари он аст, ки Рӯдакӣ аз ҳавзаи адабии Самарқанд буд. Мисли ҳамин дар тазкираҳои зиёде омадааст, ки замони ба дунё омадани Мавлоно Вахшонхзамин дар ҳайати Балх буд ва бинобар ин ҳавзаи адабие, ки падараш ва Мавлоно ба он дахл доштанд, ба номи ҳавзаи адабии Балх машҳур аст. Ин аст, ки Ҷалолиддини Балхӣ мегӯянд. Азбаски қисмати зиёди ҳаёт ва фаъолияти ӯ дар Анталия ки он вақтҳо бо номи Рум машҳур буд, гузаштааст, аз ин рӯ, ба худ номи Румиро низ гирифтааст. Худи Мавлоно дар осори худ ҳам дар бораи Рум ҳам дар бораи Вахшонзамин сухан гуфтааст. Аз ҷумла, муҳаққиқи амрикоӣ Франклин Люис менависад, вақте ки Мавлоно дар охирҳои умраш дар бораи марг масъалагузорӣ мекунад, ҷойи баромадани нафаси охиринро бо зодгоҳ қиёс мекунад. Ӯ дар “Маснавии маънавӣ” мегӯяд:

Ақли ҷузвӣ ҳамчу барқ асту дурахш,
Дар дурахше кай тавон шуд сӯи Вахш?

Мавлоно Абдураҳмони Ҷомӣ дар тазкираи худ ӯро на ҳамчун Балхӣ ё Румӣ, балки бо ҳарду ёд мекунад ва менависад, ки Мавлоно Ҷалолуддин Балхии Румӣ. Аз ин рӯ, ба андешаи ман ин ягон ишколе надорад, ки ӯро Балхӣ бигӯем ё Румӣ, зеро осори ӯ ба башарият тааллуқ дорад.

- Аслан чаро масъалаи аз куҷо будани шоирону мутафаккирони пешин, аз ҷумла, Мавлоно то ҳол баҳсбарангез аст?

- Воқеан, ҳар яке кӯшиш мекунад, ки як фарди бузург намояндаи халқу миллату кишвари ӯ бошад. Аз ин рӯ, ин баҳсҳо мудом ҳасту мемонанд. Ба ин хотир фикр мекунам, ки барои тамаддун ва фарҳанги инсоният аз куҷо будани шахс муҳимият надорад. Муҳим он аст, ки ӯ барои инсоният чӣ хизмате кардааст. Мавлоно бо осори худ. махсусан бо “Маснавии маънавӣ” дар болотарин қуллаи адабиёту фарҳанги инсонӣ қарор дорад ва навиштаҳои ӯ ба башар хизмат мекунад. Худи Мавлоно низ як ғазале дорад, ки мегӯяд:

Мо аз ин ҷову аз он ҷо нестем,
Мо зи болоему боло меравем.

- Осор ва шахсияти Мавлоно барои аҳли адаби Туркия чӣ гуна мақом дорад ва то чӣ ҳад пайравонаш зиёданд дар адабиёти ин кишвар?

- Азбаски шеъри Мавлоно ҳам аз ҷиҳати мундариҷа ва ҳам аз ҷиҳати шакл хеле ғанӣ аст, аз ин рӯ дар Туркия низ машҳуру маҳбуб гаштаву хонандаи зиёд дорад. Аз асри XIII то асри XVI шоирони туркӣ асосан бо забони форсии тоҷикӣ эҷод мекарданд ва пайравони Мавлоно буданд. Писари ӯ Султонвалад тавонист дар бунёди адабиёти классикии Туркия саҳм гузорад ва шогирди ӯ Юнус Эмре, ки дар пайравии Мавлоно ҳам ба забони туркӣ ҳам ба форсӣ шеър мегуфт, ҳамчун асосгузори адабиёти классикии турк шинохта шудааст. Шеъри классикии туркӣ ин зодаи шеъри Мавлоно ва пайравони ӯст. Ҳамчунин, бояд гуфт, ки вақте дар асри XVIII шеъри Мавлоноро ба забонҳои олмонӣ ва англисӣ баргардониданд, таҳти таъсири ғазалҳои ӯ дар адабиёти ин кишварҳо жанри ғазал пайдо шуд. Ин аст, ки шеъри Мавлоно дардхури эҳтиёҷоту талаботи кулли инсоният дар ҳар давру замону фазову вақт аст.

- Шумо мегӯед Мавлоно як шахсияти умумибашарист. Аммо бо вуҷуди ин кадом давлату миллат бештар ҳақ дорад, ки худро ба мероси гаронбаҳои ин мутафаккири барҷаста пайванд диҳад?

- Чуноне ки гуфтем, ибтидо аз асри XVIII ашъори Мавлоно ба забонҳои дигар тарҷума шудааст. Аммо барои ба асли бадеъияти шеъри Мавлоно расидан, бояд донандаи хуби забони тоҷикӣ, форсӣ ва дарӣ буд. Махсусан, барои дарки ҷузъиёти шеъри ӯ бояд забони тоҷикиро хуб бидонем. Чунки вақте ӯ дар китоби “Мактубот” дар бораи рӯзи туйи арусии писараш менависад, мегӯяд, ки ман ба ту аз шабгардаки нахустин гуфта будам. Ҳамин калимаи “шабгардак”-ро ҳамаи донандаи забони форсӣ ё дарӣ фаҳмида наметавонанд, чунки ин калима дар шеваву лаҳҷаи мардуми кӯҳистони Тоҷикистон истифода мешавад ва маънои туйи шабонаро медиҳад.

- Аммо мақоми Мавлоно дар Тоҷикистон дар даврони Истиқлолият баланд гардид...

- Воқеан, шуҳрати Мавлоно дар Тоҷикистони муосир баъди ба даст овардани Истиқлолият хеле боло рафт. Имрӯз осори ӯро тамоми мардум мутолиа мекунанд ва дастраси кулли Тоҷикистон аст. Имрӯз имкони хуб фароҳам омада, то ҳаёту рӯзгори ин мутафаккири бузург хуб таҳқиқ гардад. Дар Душанбе “Бунёди Мавлоно” таъсис ёфта буд, ки он ҷо муҳаққиқон ба таҳқиқи осори ин донишманди номвар машғул буданд. Ҳамзамон, дар Донишгоҳи давлатии Бохтар ба номи Н. Хусрав Маркази илмӣ-таҳқиқотии “Мавлоношиносӣ” таъсис ёфтааст. Ҳамчунин, бо иқдоми Пешвои миллат дар ноҳияи Ҷалодиддини Балхӣ Хона-музейи рамзии Ҷалолиддин Балхӣ бунёд гардидааст, ки он ҷо низ муҳаққиқон ба таҳқиқи осори ӯ шуруъ кардаанд. Бо Фармони Президенти кишвар шуруъ аз соли 2009 30 сентябр ҳамчун Рӯзи Мавлоно Ҷалолиддин Балхӣ таҷлил мегардад, ки ин имкон медиҳад, мо ҳамасола ба осори ҷовидонаи ӯ рӯ оварем ва дар марказҳои илмӣ ва таълимии гуногун ашъори ӯро ба риштаи таҳқиқ бикашем. Осори Мавлоноро метавон мунтазам таҳқиқ кард, чуноне ки муҳаққиқон мегӯянд, таълимоти ӯ баҳрест дар кӯза, ки ҳадду канор надорад.

Сайёраи ҚИЁМИДДИН, “ҶТ”