ФАРҲАНГ
Шанбе 20 Апрел 2024 04:43
“Забони шеъри Рӯдакӣ забони меъёр ва забони адабии мост, ки онро бо гузашти дувоздаҳ аср мо имрӯз низ истифода мебарем ва бо шеъри Рӯдакӣ ҳар рӯз сухан мегӯем”.
Эмомалӣ Раҳмон
Рӯдакӣ барои тамоми шоирони тоҷику форс мақоми сарвариро дорад, бинобар ин, дар ҳама ҷо аз ӯ ба унвонҳои ифтихории “Одамушшуаро”, “Устоди сухан”, “Устоди шоирон”, “Устоди Аҷам” ёд кардаанд. Ҳамасола дар таърихи 22-юми сентябр ба хотири гиромидошти ин шахсияти таърихӣ Рӯзи Рӯдакиро ҷашн мегиранд. Вобаста ба пажӯҳишҳои дар давраҳои муайяни таърихии анҷомшуда доири рӯзгору осори падари шеъри форсӣ ва муҳимияти ин ковишҳои илмӣ бо Мисбоҳиддини Нарзиқул, профессор, мудири кафедраи таърихи адабиёти тоҷики факултети филологияи ДМТ суҳбате анҷом додем, ки фишурдаи онро пешниҳоди шумо менамоем.
- Аввалин донишмандоне, ки ба осори Рӯдакӣ таваҷҷуҳ зоҳир кардаанд, киҳо мебошанд?
- Омӯзиши илмии аҳвол ва ашъори Рӯдакӣ аз асри XIX дар Ғарб шуруъ шуд. Ҳермон Эте нахустин ховаршиноси аврупоие мебошад, ки ба шеъри Рӯдакӣ бо нигоҳи илмӣ таваҷҷуҳ кардааст. Ин муҳаққиқ кӯшиш кард, ки хусусиятҳои мазмун ва шакли ашъори шоирро ошкор намояд ва нусхаи хаттиеро, ки, бино ба пиндори вай, девони Рӯдакӣ будааст, ҷустуҷӯ кард. Аммо Ҳермон Эте натавонист дарёбад, ки бештари шеърҳои нусхаи хаттии мавриди назари ӯ аз шоири асри XI Қатрони Табрезӣ мебошад. Ин масъала баъдтар ҳалли худро дар илми шарқшиносӣ ёфт.
Ризоқулихони Ҳидоят ба воситаи “Маҷмаъ-ул-фусаҳо” ба аҳли назар таъкид кард, ки девоне, ки ба Рӯдакӣ нисбат медиҳанд, дар асл аз Қатрони Табрезӣ аст. Дар ховаршиносии Аврупо бори нахуст Денисон Рос (E. Dennison Ross) ин хаторо ёдовар шуд. Ин муҳаққиқ чанд байти рос-тини Рӯдакиро, ки то ба мо расида, таҳқиқ карда, ҳамчунин, қасидаи “Модари май”-ро, ки матни онро аллома Муҳаммади Қазвинӣ омода карда буд, ҳамроҳ бо тарҷумаи фаронсавии он чоп кард.
- Нақши Саид Нафисӣ ҳамчун аввалин муҳаққиқи форсзабон дар таҳқиқу омӯзиши осори Рӯдакӣ то кадом андоза муҳим аст?
- Таҳқиқи ҳаёт ва эҷодиёти устод Рӯдакӣ дар кишварҳои Шарқ, пеш аз ҳама, дар Ҷумҳурии Исломии Эрон оғоз гардидааст. Асари сеҷилдаи бисёр муҳимми Саид Нафисӣ бо унвони “Аҳвол ва ашъори Абуабдуллоҳ Ҷаъфар ибни Муҳаммад Рӯдакии Самарқандӣ” (Теҳрон, 1305-1311) нахустин таҳқиқи доманадор перомуни рӯзгор ва аҳволу ашъори шоир мебошад, ки он сарчашмаи асосӣ ва нахустманбаи ҷараёни рӯдакишиносӣ дар қаламрави Эрон, Тоҷикистон, Афғонистон ва дигар кишварҳои ҷаҳон гардидааст. Саид Нафисӣ бо таваҷҷуҳ ба сарчашмаҳои зиёде бори нахуст ва ба таври ҳамаҷониба перомуни зиндагинома ва осори бозмондаи шоир ҷӯсторҳои судманд анҷом дода, миқдори ашъори бозмондаи шоирро то ҳудуде таъ-йин кард. Ин китоби Саид Нафисӣ дар Тоҷикистон ба хатти имрӯзаи мо баргадон ва чоп шудааст.
- Ба ғайр аз Саид Нафисӣ боз кадом донишмандони эронӣ ба омӯзиши осори Рӯдакӣ пардохтаанд?
- Баъд аз устод Саид Нафисӣ донишмандони дигари Эрон низ ашъори Рӯдакиро борҳо ба чоп расонидаанд. Таҳқиқоти рӯдакишиносони эронӣ то соли 1968 дар “Китобшиносии Рӯдакӣ”-и Ҳумоюнфард номбар шудаанд. Пас аз ин асари ҷомеъе ба миён наомадааст. Соли 2007 дар Теҳрон, бо кӯшиши Алии Деҳбошӣ таҳти унвони “Ёди ёри меҳрубон” маҷмуаи мақолоте ба чоп расидааст, ки аз рӯи он ба дараҷаи рӯдакишиносии донишмандони эронӣ дар солҳои охир пай бурдан мумкин аст.
- Густариши рӯдакишиносӣ дар Тоҷикистон ба кадом солҳо рост меояд?
- Рӯдакишиносӣ дар Тоҷикистон ҳудуди сад соли охир густариш пайдо кардаву осори мутааддиде перомуни рӯзгор, аҳвол, ашъор, афкор ва сойири ҷанбаҳои адабию ҳунарии шеъри ӯ ба миён омадаанд. Дар саргаҳи чунин таҳқиқот корҳои анҷомдодаи устод Садриддин Айнӣ қарор дорад, ки бо “Намунаи адабиёти тоҷик” оғоз мегардад. Устод Садриддин Айниро метавон оғозгари пажӯҳиши рӯдакишиносӣ ва ба ин восита шинохти ҳувияти миллӣ дар Тоҷикистон донист.
- Дар замони муосир дар Тоҷикистон киҳо бештар доир ба ҳаёт ва фаъолияти устод Рӯдакӣ корҳои илмию таҳқиқотӣ бурда истодаанд?
- Ҷунбиши бузурги рӯдакишиносӣ дар Тоҷикистон ба ҷашнгирии 1100-солагии шоир дар соли 1958 рост омад. Дар арафаи таҷлили ин ҷашн ва пас аз он то ба имрӯз перомуни Рӯдакӣ ва масъалаҳои гуногуни ҳувият ва эҷодиёти ӯ осори зиёде ба миён омадаанд. Аз ҷумлаи муҳимтарини онҳо китобҳои нисбатан ҷомеи устодон Абдулғанӣ Мирзоев бо номи “Абуабдуллоҳ Рӯдакӣ” (1958) ва Аълохон Афсаҳзод таҳти унвони “Одамушшуаро Рӯдакӣ” (2003) мебошанд. Инчунин, донишмандони дигари тоҷик, ба монанди Абдусалом Деҳотӣ, Тӯрақул Зеҳнӣ, Шарифҷон Ҳусейнзода, Холиқ Мирзозода, Муҳаммадвафо Бақоев, Сотим Улуғзода, Баҳром Сирус, Раҷаб Амонов, Пӯлодӣ, Мирзо Турсунзода, Воҳид Асрорӣ, Саъдоншоҳ Имронов, Расул Ҳодизода, Камол Айнӣ, Муҳаммадҷон Шукуров, Абдулманнон Насриддинов, Худоӣ Шарифов, Абдунабӣ Сатторзода, Раҳими Мусулмониёни Қубодиёнӣ, Мирзо Муллоаҳмадов, Тоҷиддин Мардонӣ, Алии Муҳаммадии Хуросонӣ, Амрияздони Алимардон, Аслиддин Низомӣ, Субҳон Амирқулов, Асрори Раҳмонфари Сомонӣ, Абдушукури Абдусаттор ва дигарон дар ин фосила перомуни масъалаи мазкур пардохтаву осори арзишманде ба вуҷуд овардаанд.
Пас аз ҳафт соли ҷашни мазкур дар Душанбе бо номи “Рӯдакӣ” (1965) феҳристи китобшиносии Рӯдакӣ нашр гардид, ки дар он 1235 номгӯй осоре фароҳам омадаанд, ки дар Тоҷикистон, дар рӯзномаву маҷалла ва китобҳои ҷудогона ба табъ расидаанд.
Яке аз бузургтарин корҳои дар фосилаи ду ҷашни Рӯдакӣ ба анҷомрасида, таълифи “Фарҳанги ашъори Рӯдакӣ” аз ҷониби донишманди тоҷик Амон Нуров мебошад.
Бори дигар ҷунбиши рӯдакишиносӣ дар Тоҷикистон, ба сабаби таҷлили 1150-солагии шоир, боз аз нав авҷ гирифт. Бештари муҳаққиқон ва ҳатто алоқамандони ашъори шоир, ки ҳунари қалам ба даст гирифтан доранд, кӯшиш кардаанд, ҳадди ақал мақолае дар бораи Рӯдакӣ бинависанд. Яке аз кӯшишҳои бузург дар ин замина таълифи “Донишномаи Рӯдакӣ” маҳсуб мешавад, ки дар се ҷилд чоп шудааст.
Дастоварди муҳимми дигар чопи “Девон”-и Рӯдакӣ дар таҳия, тасҳеҳ ва сарсухану ҳавошии Қодири Рустам мебошад, ки ду бор чоп шудааст. Дар чопи ашъори устод Рӯдакӣ, инчунин, саҳми донишмандони тоҷик Асрори Раҳмонфар, Расул Ҳодизода ва Алии Муҳаммадии Хуросонӣ назаррас ва қобили арҷгузории махсус аст.
- Назари донишмандони рус нисбати Рӯдакӣ чӣ гуна буд?
- Дар асри XX рӯдакишиносӣ дар Русия ҳам ҷараён дошт. Китобу мақолаҳои ҷудогонаи донишмандони марказҳои илмии ин кишвар, ба монанди А. Кримский, Е. Э. Бертелс, А. Е. Бертелс, И. С. Брагинский, А. Тоҳирҷонов, М. Н. Усмонов, З. Н. Ворожейкина, М. Л. Рейснер ва дигарон, ки дар бораи онҳо аз китоби “Донишномаи Рӯдакӣ” маълумот пайдо кардан мумкин аст, дар шинохти илмии ҳаёт ва эҷодиёти Рӯдакӣ арзишманд ҳастанд.
Рӯдакӣ дар сарзамини паҳновари Ҳинд низ шуҳрат ва маҳбубияти зиёд дош-та, таваҷҷуҳ ба Рӯдакӣ ва рӯдакишиносӣ дар он сарзамин собиқаи дерина дорад. Форсигӯёни ин саразмин дар мавориди зайл ба ашъори Рӯдакӣ рӯй овардаанд: ба пайравӣ аз шеъри ӯ шеър сурудан, шарҳу гузориши душвориҳои лафзии шеъри вай, дар таълифи фарҳангу луғатномаҳо ҳамчун шоҳиди маъноӣ суд ҷустан аз ашъори шоир, таълифи тазкираҳо, ки миқдори онҳо зиёд аст, баррасии аҳвол ва ашъор, баррасии татбиқии шеъри Рӯдакӣ бо ашъори шоирони форсигӯй, тарҷумаи шеъри Рӯдакӣ ба забонҳои мухталифи он сарзамини паҳновар ва ғайра.
Аз ҷумлаи муҳаққиқоне, ки дар сарзамини Ҳинд ба баррасии рӯзгор ва осори Рӯдакӣ пардохтаанд, пеш аз ҳама, аз Шиб-лии Нуъмонӣ бояд ном бурд. Ин донишманд дар китоби “Шеър-ул-аҷам ё таърихи шуаро ва адабиёти Эрон” (Теҳрон, 1368. – панҷ ҷилд дар ду китоб, тарҷумаи Сайид Муҳаммадтақӣ Фахри Доъии Гелонӣ) ба баррасии аҳвол ва ашъори Рӯдакӣ пардохтаву ӯро “ақдам ва ашҳар”-и (нахустину машҳуртарин) шуарои давраи Сомонӣ мешуморад.
Пас аз Шиблии Нуъмонӣ донишмандони дигари Ҳинд ҳам, аз ҷумла Мирзо Мақбулбеки Бадахшонӣ, доктор Зуҳуриддин ва дигарон ба Рӯдакӣ рӯй овардаву масъалаҳои гуногуни эҷодиёти ӯро мавриди баррасӣ қарор додаанд.
- Сарчашмаҳои асосие, ки бо таваҷҷуҳ ба онҳо муҳаққиқон пажӯҳишҳо анҷом додаанд, кадомҳоянд?
- Манобеъ ва маохизеро, ки аз онҳо ашъори устод Рӯдакӣ ҷамъоварӣ шуда ва барои муҳаққиқон ҳамчун сарчашмаҳои асосӣ хидмат кардаанд, ба сурати куллӣ, чунин номбар кардан мумкин аст: тазкираҳо, баёзу ҷунгу сафинаву кашкӯлҳо, асарҳои назарии адабиётшиносони асримиёнагӣ, китобҳои тазкирагуна, манобеи таърихӣ, ҷуғрофӣ, фалсафӣ, тафсирҳо, феҳристнома ва фарҳангу луғатномаҳо. Инчунин, китобҳои таърихи адабиёт ва таълифоти муҳаққиқони муосир. Аз ҷумла, ба омӯзиши ашъори устод Рӯдакӣ кори дар ҳамон замон бунёдӣ ва нақшофар, ки баъдтар барои дигар муҳаққиқон ҳамчун сарчашмаи асосӣ дониста шуд, асари Саид Нафисӣ мебошад, ки қаблан ёдовар шудем. Ин донишманд дар омӯзиши муҳити зиндагӣ ва аҳволу ашъори устод Рӯдакӣ кори хеле бузургеро анҷом дод. Китоби бисёр муҳими ӯ ду маротиба чоп шуд. Дар нашри дуюми китоб муаллиф ҷусторҳоеро, ки баъд аз чопи нашри аввали китоб анҷом дод ва пайдо карда буд, ҷой дод.
- Донишмандон ва пажӯҳишгарони хориҷӣ бештар кадом паҳлуҳои осори устод Рӯдакиро омӯхтаанд?
-Омӯзиши ашъори Рӯдакӣ аввалин маротиба аз ҷониби олимони Ғарб сар шуд. Аз ҳамон оғоз таваҷҷуҳи муҳаққиқонро масъалаҳои муҳити зиндагӣ, аҳвол, осор, муҳтаво ва ҷанбаҳои ҳунарии ашъор ҷалб карда буд. Муҳимтарин масъалае, ки дар раъси кулли ҷусторҳо қарор дошт ва имрӯзҳо ҳам авлавият дорад, муаммоҳои алоқаманд ба миқдору асолати ашъор ва матншиносӣ мебошад. Яъне, ҷусторҳои илмие, ки анҷом дода шуд, пеш аз ҳама, ба ҷамъоварӣ ва шинохти осори устод Рӯдакӣ замина гузошт. Донишмандони эронӣ дар мавриди устод Рӯдакӣ пажӯҳишҳои хеле муҳим ва саривақтиро анҷом додаанд. Ба ин гуфтаҳо китоби “Ёди ёри меҳрубон”-и Алии Деҳбошӣ метавонад мисол шавад. Китоби мазкур дорои 28 мақола буда, мақолаҳо дар мавриди ҳаёт ва фаъолияти устод Рӯдакӣ навишта шудаанд. Дар ҳамаи китобҳои таърихи адабиёт, ки хориҷиён навиштаанд, ҳатман дар фаслҳои алоҳида сухан дар мавриди Абӯабдуллоҳи Рӯдакӣ ҳамчун асосгузори адабиёти классикии форсу тоҷик меравад.
- Ба андешаи шумо омӯзиши осори устод Рӯдакӣ дар замони мо чӣ аҳаммият дорад?
- Омӯзиши осори устод Рӯдакӣ дар замони мо аз аҳаммияти зиёде бархӯрдор аст. Якум, сардафтари адабиёти классикии тоҷик устод Абуабдуллоҳ Рӯдакӣ барҷастатарин ва номовартарин шоири миллии тоҷикон ва кулли форсизабонон аст, ки дар асри Сомониён зиндагӣ ва эҷод карда, осори гаронарзишаш солҳои дарозест, ки рушди минбаъдаи шеъру шоирӣ ба забони порсиро муайян мекунад. Дуюм, шахсияти Рӯдакӣ ва шеъри ӯ, аз як тараф, тавоноии шоир ва қудрати забони тоҷикиро ба намоиш мегузорад, аз ҷониби дигар, ҷузъи муҳимми ҳофизаи таърихии миллати тоҷикро ташкил медиҳад. Сеюм, омӯхтани осори устод Рӯдакӣ барои тарғиби ҳувияти миллӣ ва тарбияи насли ҷавони тоҷик муҳим аст. Чорум, Рӯдакӣ рамзи миллати фарҳангофар будани тоҷикон аст. Ӯ забони тоҷикиро ба авҷи аъло расонд, шеъру шоириро ба забони порсии дарӣ асос гузошт. Қолабҳои муайяни шеъриро ҳанӯз аз замони худ муайян карда буд ва бо он қолабҳо шеър менавишт. Сабку жанрҳоеро ба вуҷуд овард, ки то имрӯз пайравон дорад.
Миллати тоҷик ҳамвора ба омӯзиш ва шинохти осори устод Рӯдакӣ бояд таваҷҷуҳ дошта бошад, ки хушбахтона имрӯзҳо ҳамингуна низ ҳаст.
- Оё метавон гуфт, ки адабиёти муосири тоҷик ба шинохти устоди сухан - Рӯдакӣ ба пуррагӣ даст ёфтааст?
- Ҳарчанд ҳаёт ва фаъолияти устод Рӯдакӣ мавриди таҳқиқ қарор дорад, аммо масъалаҳои омӯхташаванда дар ин замина хеле зиёд аст. Масалан, мо имрӯз девони устод Рӯдакиро надорем. Мо умедворем, ки девони устод Рӯдакӣ дар оянда дастрас хоҳад шуд. Дигар ин ки ҳар як замона вобаста ба тақозои худ равишҳои маърифатиеро ба вуҷуд меоварад, ки дар асоси онҳо таҳқиқ кардани аҳволу ашъори устод Рӯдакӣ моҳияти замонии масъалаҳоро нишон медиҳад. Мавзуъҳо ва равишҳои фикриеро, ки устод Рӯдакӣ дар шеърҳои худ онҳоро мавриди назар қарор додааст, масъалаҳои ҷовидона ба шумор рафта, бо гузашти вақт моҳияти худро гум намекунанд. Бинобар ин, барои ҳифз ва ба насли оянда расонидани ашъори устод Рӯдакӣ ҳама гуна чораҳои заруриро бояд андешид. Чӣ қадаре ки дар мавриди устод Рӯдакӣ, ҳамчун асосгузори адабиёти классикии тоҷик маълумоти зиёд ба даст оварем, ба манфиати миллати мо хоҳад буд. Бинобар ин, мо ҳоло гуфта наметавонем, ки адабиёти муосир ба шинохти устод Абӯабдуллоҳи Рӯдакӣ ба пуррагӣ даст ёфтааст.
- Баҳсҳои илмие, ки дар мавриди ҳаёту фаъолияти устод Рӯдакӣ миёни муҳаққиқон мешаванд, дар шинохти ӯ то чӣ андоза нақшгузоранд?
- Илм бе баҳс намешавад. Перомуни аксар мавзуъҳои муҳим баҳсҳо ҳам сурат мегиранд. Масалан, замоне баҳсҳо дар мавриди кӯри модарзод будан ё дар замони пирӣ кӯр шудани устод Рӯдакӣ ба вуҷуд омада буданд. Ҳарчанд ки ин мавзуъ имрӯз ҳалли худро ёфтааст, аммо ҳанӯз ҳам гоҳ-гоҳ сухан дар ин маврид ба миён меояд, ки донистани ҳақиқати масъала муҳим аст. Яке аз масъалаҳои баҳсталаб дар замони мо андешаҳои мухталиф атрофи гуногунхонии матни баъзе шеърҳо мебошад. Ба ақидаи ман, ҳар гуна баҳсҳое, ки дар доираи ин ё он заминаи фикрӣ ва мантиқӣ сурат мегиранд, дорои аҳаммияти хос ва манфиатовар ҳастанд. Бинобар ин, бо боварии комил гуфта метавонам, ки чунин баҳсҳо на танҳо барои шинохти устод Рӯдакӣ, балки дар тамоми мавзуъҳо нақши калидӣ дошта метавонанд.
- Рӯдакиро низ шоири дарборӣ мегуфтанд. Дигаргунии мадҳияҳои ӯ аз дигар шоирони дарборӣ дар чӣ зоҳир мегардад?
- Дар сарчашмаҳои муътабари куҳан устод Рӯдакиро, пеш аз ҳама, ҳамчун устоди беҳамтои қасида ёд кардаанд. Эҳтимол, бештари ашъори шоирро бояд қасида ташкил медода бошад, чунки навъи шеърии беш аз ҳама ривоҷёфта дар назми асри Х қасида буд. Рӯдакӣ низ мисли дигар шоирони қасидасаро аз муболиғаву иғроқ, ки хос ва лозимаи қасидаи мадҳӣ аст, дурӣ намеҷӯяд, аммо ӯ ҳамроҳ бо санъатҳои мазкур содагӣ ва осонбаёнии шеър ва ё ба таъбири дигар, сухани рӯдакиворро ба таври хубу сара нигоҳ медорад. Ба қавли худи шоир:
Инак мадҳе, чунонки тоқати ман буд,
Лафз ҳама хубу ҳам ба маънӣ осон.
Дурахшандагӣ, зиндадилӣ ва шодмонӣ аз зиндагӣ аз муҳимтарин ҷузъиёти шеъри Рӯдакӣ, аз ҷумла аксари қасидаҳои ӯ мебошад. Яке аз тафовутҳои асосии мадҳияҳои устод Рӯдакӣ аз шоирони дигар дар он аст, ки устод ба шахсе, ки дар мавриди ӯ мадҳия менавишт, сифатҳоеро нисбат медиҳад, ки он сифатҳоро ба як инсони воқеӣ нисбат додан мумкин аст. Аммо дар шеъри шоирони мадҳиясарои асрҳои баъдӣ, бахусус шоирони аҳди Ғазнавиён, чунин вижагӣ хос нест. Онҳо ба мамдуҳи худ сифатҳоеро нисбат медоданд, ки доштани онҳо барои як инсони муқаррарӣ ғайриимкон буд.
- Ба андешаи шумо шеъри устод Рӯдакӣ барои хонандаи имрӯза чӣ дода метавонад?
- Шеъри Рӯдакӣ барои хонандаи замони мо манбаи омӯзиши забони ноби тоҷикӣ, тарбияти завқи бадеӣ, зебоишиносӣ ва тарғиби ахлоқи ҳамида аст. Ба сурати куллӣ, бо таваҷҷуҳ ба ашъори устод Рӯдакӣ хонандаи огоҳ метавонад, хусусиятҳои махсус ба як инсони хубу самимӣ ва ватандӯстро омӯзад. Шеъри устод оинаи тамомнамои аҳди эҳё, давраи пуршукӯҳи давлати Сомониён аст.
- Соли 2008 1150-солагии устод Рӯдакӣ ҷашн гирифта шуд. Мегуфтед, ки аз он замон то ба имрӯз кадом навгониҳо дар шинохти устод Рӯдакӣ ба вуҷуд омадаанд?
- Устод Рӯдакӣ шахсияте нест, ки танҳо дар як давра ӯро таҳқиқ кард. Яъне, таҳқиқи ҳаёт ва фаъолияти устод дар ҳар давру замон буд ва хоҳад монд. Бахусус, таҷлили ҳамасолаи Рӯзи Рӯдакӣ як нуқтаи такондиҳандаест, ки донишмандонро водор месозад, дар мавриди устод Рӯдакӣ бештар таҳқиқу пажӯҳиш гузаронанд. Чунин ҳамоишҳоро бояд бештар баргузор намоем, зеро ба ин восита дар шинохти шеъри шоир саҳм гузошта, осори устод Рӯдакиро ҳифз ва ба насли ояндаи миллатамон мерасонем.
Эмомалӣ Раҳмон
Рӯдакӣ барои тамоми шоирони тоҷику форс мақоми сарвариро дорад, бинобар ин, дар ҳама ҷо аз ӯ ба унвонҳои ифтихории “Одамушшуаро”, “Устоди сухан”, “Устоди шоирон”, “Устоди Аҷам” ёд кардаанд. Ҳамасола дар таърихи 22-юми сентябр ба хотири гиромидошти ин шахсияти таърихӣ Рӯзи Рӯдакиро ҷашн мегиранд. Вобаста ба пажӯҳишҳои дар давраҳои муайяни таърихии анҷомшуда доири рӯзгору осори падари шеъри форсӣ ва муҳимияти ин ковишҳои илмӣ бо Мисбоҳиддини Нарзиқул, профессор, мудири кафедраи таърихи адабиёти тоҷики факултети филологияи ДМТ суҳбате анҷом додем, ки фишурдаи онро пешниҳоди шумо менамоем.
- Аввалин донишмандоне, ки ба осори Рӯдакӣ таваҷҷуҳ зоҳир кардаанд, киҳо мебошанд?
- Омӯзиши илмии аҳвол ва ашъори Рӯдакӣ аз асри XIX дар Ғарб шуруъ шуд. Ҳермон Эте нахустин ховаршиноси аврупоие мебошад, ки ба шеъри Рӯдакӣ бо нигоҳи илмӣ таваҷҷуҳ кардааст. Ин муҳаққиқ кӯшиш кард, ки хусусиятҳои мазмун ва шакли ашъори шоирро ошкор намояд ва нусхаи хаттиеро, ки, бино ба пиндори вай, девони Рӯдакӣ будааст, ҷустуҷӯ кард. Аммо Ҳермон Эте натавонист дарёбад, ки бештари шеърҳои нусхаи хаттии мавриди назари ӯ аз шоири асри XI Қатрони Табрезӣ мебошад. Ин масъала баъдтар ҳалли худро дар илми шарқшиносӣ ёфт.
Ризоқулихони Ҳидоят ба воситаи “Маҷмаъ-ул-фусаҳо” ба аҳли назар таъкид кард, ки девоне, ки ба Рӯдакӣ нисбат медиҳанд, дар асл аз Қатрони Табрезӣ аст. Дар ховаршиносии Аврупо бори нахуст Денисон Рос (E. Dennison Ross) ин хаторо ёдовар шуд. Ин муҳаққиқ чанд байти рос-тини Рӯдакиро, ки то ба мо расида, таҳқиқ карда, ҳамчунин, қасидаи “Модари май”-ро, ки матни онро аллома Муҳаммади Қазвинӣ омода карда буд, ҳамроҳ бо тарҷумаи фаронсавии он чоп кард.
- Нақши Саид Нафисӣ ҳамчун аввалин муҳаққиқи форсзабон дар таҳқиқу омӯзиши осори Рӯдакӣ то кадом андоза муҳим аст?
- Таҳқиқи ҳаёт ва эҷодиёти устод Рӯдакӣ дар кишварҳои Шарқ, пеш аз ҳама, дар Ҷумҳурии Исломии Эрон оғоз гардидааст. Асари сеҷилдаи бисёр муҳимми Саид Нафисӣ бо унвони “Аҳвол ва ашъори Абуабдуллоҳ Ҷаъфар ибни Муҳаммад Рӯдакии Самарқандӣ” (Теҳрон, 1305-1311) нахустин таҳқиқи доманадор перомуни рӯзгор ва аҳволу ашъори шоир мебошад, ки он сарчашмаи асосӣ ва нахустманбаи ҷараёни рӯдакишиносӣ дар қаламрави Эрон, Тоҷикистон, Афғонистон ва дигар кишварҳои ҷаҳон гардидааст. Саид Нафисӣ бо таваҷҷуҳ ба сарчашмаҳои зиёде бори нахуст ва ба таври ҳамаҷониба перомуни зиндагинома ва осори бозмондаи шоир ҷӯсторҳои судманд анҷом дода, миқдори ашъори бозмондаи шоирро то ҳудуде таъ-йин кард. Ин китоби Саид Нафисӣ дар Тоҷикистон ба хатти имрӯзаи мо баргадон ва чоп шудааст.
- Ба ғайр аз Саид Нафисӣ боз кадом донишмандони эронӣ ба омӯзиши осори Рӯдакӣ пардохтаанд?
- Баъд аз устод Саид Нафисӣ донишмандони дигари Эрон низ ашъори Рӯдакиро борҳо ба чоп расонидаанд. Таҳқиқоти рӯдакишиносони эронӣ то соли 1968 дар “Китобшиносии Рӯдакӣ”-и Ҳумоюнфард номбар шудаанд. Пас аз ин асари ҷомеъе ба миён наомадааст. Соли 2007 дар Теҳрон, бо кӯшиши Алии Деҳбошӣ таҳти унвони “Ёди ёри меҳрубон” маҷмуаи мақолоте ба чоп расидааст, ки аз рӯи он ба дараҷаи рӯдакишиносии донишмандони эронӣ дар солҳои охир пай бурдан мумкин аст.
- Густариши рӯдакишиносӣ дар Тоҷикистон ба кадом солҳо рост меояд?
- Рӯдакишиносӣ дар Тоҷикистон ҳудуди сад соли охир густариш пайдо кардаву осори мутааддиде перомуни рӯзгор, аҳвол, ашъор, афкор ва сойири ҷанбаҳои адабию ҳунарии шеъри ӯ ба миён омадаанд. Дар саргаҳи чунин таҳқиқот корҳои анҷомдодаи устод Садриддин Айнӣ қарор дорад, ки бо “Намунаи адабиёти тоҷик” оғоз мегардад. Устод Садриддин Айниро метавон оғозгари пажӯҳиши рӯдакишиносӣ ва ба ин восита шинохти ҳувияти миллӣ дар Тоҷикистон донист.
- Дар замони муосир дар Тоҷикистон киҳо бештар доир ба ҳаёт ва фаъолияти устод Рӯдакӣ корҳои илмию таҳқиқотӣ бурда истодаанд?
- Ҷунбиши бузурги рӯдакишиносӣ дар Тоҷикистон ба ҷашнгирии 1100-солагии шоир дар соли 1958 рост омад. Дар арафаи таҷлили ин ҷашн ва пас аз он то ба имрӯз перомуни Рӯдакӣ ва масъалаҳои гуногуни ҳувият ва эҷодиёти ӯ осори зиёде ба миён омадаанд. Аз ҷумлаи муҳимтарини онҳо китобҳои нисбатан ҷомеи устодон Абдулғанӣ Мирзоев бо номи “Абуабдуллоҳ Рӯдакӣ” (1958) ва Аълохон Афсаҳзод таҳти унвони “Одамушшуаро Рӯдакӣ” (2003) мебошанд. Инчунин, донишмандони дигари тоҷик, ба монанди Абдусалом Деҳотӣ, Тӯрақул Зеҳнӣ, Шарифҷон Ҳусейнзода, Холиқ Мирзозода, Муҳаммадвафо Бақоев, Сотим Улуғзода, Баҳром Сирус, Раҷаб Амонов, Пӯлодӣ, Мирзо Турсунзода, Воҳид Асрорӣ, Саъдоншоҳ Имронов, Расул Ҳодизода, Камол Айнӣ, Муҳаммадҷон Шукуров, Абдулманнон Насриддинов, Худоӣ Шарифов, Абдунабӣ Сатторзода, Раҳими Мусулмониёни Қубодиёнӣ, Мирзо Муллоаҳмадов, Тоҷиддин Мардонӣ, Алии Муҳаммадии Хуросонӣ, Амрияздони Алимардон, Аслиддин Низомӣ, Субҳон Амирқулов, Асрори Раҳмонфари Сомонӣ, Абдушукури Абдусаттор ва дигарон дар ин фосила перомуни масъалаи мазкур пардохтаву осори арзишманде ба вуҷуд овардаанд.
Пас аз ҳафт соли ҷашни мазкур дар Душанбе бо номи “Рӯдакӣ” (1965) феҳристи китобшиносии Рӯдакӣ нашр гардид, ки дар он 1235 номгӯй осоре фароҳам омадаанд, ки дар Тоҷикистон, дар рӯзномаву маҷалла ва китобҳои ҷудогона ба табъ расидаанд.
Яке аз бузургтарин корҳои дар фосилаи ду ҷашни Рӯдакӣ ба анҷомрасида, таълифи “Фарҳанги ашъори Рӯдакӣ” аз ҷониби донишманди тоҷик Амон Нуров мебошад.
Бори дигар ҷунбиши рӯдакишиносӣ дар Тоҷикистон, ба сабаби таҷлили 1150-солагии шоир, боз аз нав авҷ гирифт. Бештари муҳаққиқон ва ҳатто алоқамандони ашъори шоир, ки ҳунари қалам ба даст гирифтан доранд, кӯшиш кардаанд, ҳадди ақал мақолае дар бораи Рӯдакӣ бинависанд. Яке аз кӯшишҳои бузург дар ин замина таълифи “Донишномаи Рӯдакӣ” маҳсуб мешавад, ки дар се ҷилд чоп шудааст.
Дастоварди муҳимми дигар чопи “Девон”-и Рӯдакӣ дар таҳия, тасҳеҳ ва сарсухану ҳавошии Қодири Рустам мебошад, ки ду бор чоп шудааст. Дар чопи ашъори устод Рӯдакӣ, инчунин, саҳми донишмандони тоҷик Асрори Раҳмонфар, Расул Ҳодизода ва Алии Муҳаммадии Хуросонӣ назаррас ва қобили арҷгузории махсус аст.
- Назари донишмандони рус нисбати Рӯдакӣ чӣ гуна буд?
- Дар асри XX рӯдакишиносӣ дар Русия ҳам ҷараён дошт. Китобу мақолаҳои ҷудогонаи донишмандони марказҳои илмии ин кишвар, ба монанди А. Кримский, Е. Э. Бертелс, А. Е. Бертелс, И. С. Брагинский, А. Тоҳирҷонов, М. Н. Усмонов, З. Н. Ворожейкина, М. Л. Рейснер ва дигарон, ки дар бораи онҳо аз китоби “Донишномаи Рӯдакӣ” маълумот пайдо кардан мумкин аст, дар шинохти илмии ҳаёт ва эҷодиёти Рӯдакӣ арзишманд ҳастанд.
Рӯдакӣ дар сарзамини паҳновари Ҳинд низ шуҳрат ва маҳбубияти зиёд дош-та, таваҷҷуҳ ба Рӯдакӣ ва рӯдакишиносӣ дар он сарзамин собиқаи дерина дорад. Форсигӯёни ин саразмин дар мавориди зайл ба ашъори Рӯдакӣ рӯй овардаанд: ба пайравӣ аз шеъри ӯ шеър сурудан, шарҳу гузориши душвориҳои лафзии шеъри вай, дар таълифи фарҳангу луғатномаҳо ҳамчун шоҳиди маъноӣ суд ҷустан аз ашъори шоир, таълифи тазкираҳо, ки миқдори онҳо зиёд аст, баррасии аҳвол ва ашъор, баррасии татбиқии шеъри Рӯдакӣ бо ашъори шоирони форсигӯй, тарҷумаи шеъри Рӯдакӣ ба забонҳои мухталифи он сарзамини паҳновар ва ғайра.
Аз ҷумлаи муҳаққиқоне, ки дар сарзамини Ҳинд ба баррасии рӯзгор ва осори Рӯдакӣ пардохтаанд, пеш аз ҳама, аз Шиб-лии Нуъмонӣ бояд ном бурд. Ин донишманд дар китоби “Шеър-ул-аҷам ё таърихи шуаро ва адабиёти Эрон” (Теҳрон, 1368. – панҷ ҷилд дар ду китоб, тарҷумаи Сайид Муҳаммадтақӣ Фахри Доъии Гелонӣ) ба баррасии аҳвол ва ашъори Рӯдакӣ пардохтаву ӯро “ақдам ва ашҳар”-и (нахустину машҳуртарин) шуарои давраи Сомонӣ мешуморад.
Пас аз Шиблии Нуъмонӣ донишмандони дигари Ҳинд ҳам, аз ҷумла Мирзо Мақбулбеки Бадахшонӣ, доктор Зуҳуриддин ва дигарон ба Рӯдакӣ рӯй овардаву масъалаҳои гуногуни эҷодиёти ӯро мавриди баррасӣ қарор додаанд.
- Сарчашмаҳои асосие, ки бо таваҷҷуҳ ба онҳо муҳаққиқон пажӯҳишҳо анҷом додаанд, кадомҳоянд?
- Манобеъ ва маохизеро, ки аз онҳо ашъори устод Рӯдакӣ ҷамъоварӣ шуда ва барои муҳаққиқон ҳамчун сарчашмаҳои асосӣ хидмат кардаанд, ба сурати куллӣ, чунин номбар кардан мумкин аст: тазкираҳо, баёзу ҷунгу сафинаву кашкӯлҳо, асарҳои назарии адабиётшиносони асримиёнагӣ, китобҳои тазкирагуна, манобеи таърихӣ, ҷуғрофӣ, фалсафӣ, тафсирҳо, феҳристнома ва фарҳангу луғатномаҳо. Инчунин, китобҳои таърихи адабиёт ва таълифоти муҳаққиқони муосир. Аз ҷумла, ба омӯзиши ашъори устод Рӯдакӣ кори дар ҳамон замон бунёдӣ ва нақшофар, ки баъдтар барои дигар муҳаққиқон ҳамчун сарчашмаи асосӣ дониста шуд, асари Саид Нафисӣ мебошад, ки қаблан ёдовар шудем. Ин донишманд дар омӯзиши муҳити зиндагӣ ва аҳволу ашъори устод Рӯдакӣ кори хеле бузургеро анҷом дод. Китоби бисёр муҳими ӯ ду маротиба чоп шуд. Дар нашри дуюми китоб муаллиф ҷусторҳоеро, ки баъд аз чопи нашри аввали китоб анҷом дод ва пайдо карда буд, ҷой дод.
- Донишмандон ва пажӯҳишгарони хориҷӣ бештар кадом паҳлуҳои осори устод Рӯдакиро омӯхтаанд?
-Омӯзиши ашъори Рӯдакӣ аввалин маротиба аз ҷониби олимони Ғарб сар шуд. Аз ҳамон оғоз таваҷҷуҳи муҳаққиқонро масъалаҳои муҳити зиндагӣ, аҳвол, осор, муҳтаво ва ҷанбаҳои ҳунарии ашъор ҷалб карда буд. Муҳимтарин масъалае, ки дар раъси кулли ҷусторҳо қарор дошт ва имрӯзҳо ҳам авлавият дорад, муаммоҳои алоқаманд ба миқдору асолати ашъор ва матншиносӣ мебошад. Яъне, ҷусторҳои илмие, ки анҷом дода шуд, пеш аз ҳама, ба ҷамъоварӣ ва шинохти осори устод Рӯдакӣ замина гузошт. Донишмандони эронӣ дар мавриди устод Рӯдакӣ пажӯҳишҳои хеле муҳим ва саривақтиро анҷом додаанд. Ба ин гуфтаҳо китоби “Ёди ёри меҳрубон”-и Алии Деҳбошӣ метавонад мисол шавад. Китоби мазкур дорои 28 мақола буда, мақолаҳо дар мавриди ҳаёт ва фаъолияти устод Рӯдакӣ навишта шудаанд. Дар ҳамаи китобҳои таърихи адабиёт, ки хориҷиён навиштаанд, ҳатман дар фаслҳои алоҳида сухан дар мавриди Абӯабдуллоҳи Рӯдакӣ ҳамчун асосгузори адабиёти классикии форсу тоҷик меравад.
- Ба андешаи шумо омӯзиши осори устод Рӯдакӣ дар замони мо чӣ аҳаммият дорад?
- Омӯзиши осори устод Рӯдакӣ дар замони мо аз аҳаммияти зиёде бархӯрдор аст. Якум, сардафтари адабиёти классикии тоҷик устод Абуабдуллоҳ Рӯдакӣ барҷастатарин ва номовартарин шоири миллии тоҷикон ва кулли форсизабонон аст, ки дар асри Сомониён зиндагӣ ва эҷод карда, осори гаронарзишаш солҳои дарозест, ки рушди минбаъдаи шеъру шоирӣ ба забони порсиро муайян мекунад. Дуюм, шахсияти Рӯдакӣ ва шеъри ӯ, аз як тараф, тавоноии шоир ва қудрати забони тоҷикиро ба намоиш мегузорад, аз ҷониби дигар, ҷузъи муҳимми ҳофизаи таърихии миллати тоҷикро ташкил медиҳад. Сеюм, омӯхтани осори устод Рӯдакӣ барои тарғиби ҳувияти миллӣ ва тарбияи насли ҷавони тоҷик муҳим аст. Чорум, Рӯдакӣ рамзи миллати фарҳангофар будани тоҷикон аст. Ӯ забони тоҷикиро ба авҷи аъло расонд, шеъру шоириро ба забони порсии дарӣ асос гузошт. Қолабҳои муайяни шеъриро ҳанӯз аз замони худ муайян карда буд ва бо он қолабҳо шеър менавишт. Сабку жанрҳоеро ба вуҷуд овард, ки то имрӯз пайравон дорад.
Миллати тоҷик ҳамвора ба омӯзиш ва шинохти осори устод Рӯдакӣ бояд таваҷҷуҳ дошта бошад, ки хушбахтона имрӯзҳо ҳамингуна низ ҳаст.
- Оё метавон гуфт, ки адабиёти муосири тоҷик ба шинохти устоди сухан - Рӯдакӣ ба пуррагӣ даст ёфтааст?
- Ҳарчанд ҳаёт ва фаъолияти устод Рӯдакӣ мавриди таҳқиқ қарор дорад, аммо масъалаҳои омӯхташаванда дар ин замина хеле зиёд аст. Масалан, мо имрӯз девони устод Рӯдакиро надорем. Мо умедворем, ки девони устод Рӯдакӣ дар оянда дастрас хоҳад шуд. Дигар ин ки ҳар як замона вобаста ба тақозои худ равишҳои маърифатиеро ба вуҷуд меоварад, ки дар асоси онҳо таҳқиқ кардани аҳволу ашъори устод Рӯдакӣ моҳияти замонии масъалаҳоро нишон медиҳад. Мавзуъҳо ва равишҳои фикриеро, ки устод Рӯдакӣ дар шеърҳои худ онҳоро мавриди назар қарор додааст, масъалаҳои ҷовидона ба шумор рафта, бо гузашти вақт моҳияти худро гум намекунанд. Бинобар ин, барои ҳифз ва ба насли оянда расонидани ашъори устод Рӯдакӣ ҳама гуна чораҳои заруриро бояд андешид. Чӣ қадаре ки дар мавриди устод Рӯдакӣ, ҳамчун асосгузори адабиёти классикии тоҷик маълумоти зиёд ба даст оварем, ба манфиати миллати мо хоҳад буд. Бинобар ин, мо ҳоло гуфта наметавонем, ки адабиёти муосир ба шинохти устод Абӯабдуллоҳи Рӯдакӣ ба пуррагӣ даст ёфтааст.
- Баҳсҳои илмие, ки дар мавриди ҳаёту фаъолияти устод Рӯдакӣ миёни муҳаққиқон мешаванд, дар шинохти ӯ то чӣ андоза нақшгузоранд?
- Илм бе баҳс намешавад. Перомуни аксар мавзуъҳои муҳим баҳсҳо ҳам сурат мегиранд. Масалан, замоне баҳсҳо дар мавриди кӯри модарзод будан ё дар замони пирӣ кӯр шудани устод Рӯдакӣ ба вуҷуд омада буданд. Ҳарчанд ки ин мавзуъ имрӯз ҳалли худро ёфтааст, аммо ҳанӯз ҳам гоҳ-гоҳ сухан дар ин маврид ба миён меояд, ки донистани ҳақиқати масъала муҳим аст. Яке аз масъалаҳои баҳсталаб дар замони мо андешаҳои мухталиф атрофи гуногунхонии матни баъзе шеърҳо мебошад. Ба ақидаи ман, ҳар гуна баҳсҳое, ки дар доираи ин ё он заминаи фикрӣ ва мантиқӣ сурат мегиранд, дорои аҳаммияти хос ва манфиатовар ҳастанд. Бинобар ин, бо боварии комил гуфта метавонам, ки чунин баҳсҳо на танҳо барои шинохти устод Рӯдакӣ, балки дар тамоми мавзуъҳо нақши калидӣ дошта метавонанд.
- Рӯдакиро низ шоири дарборӣ мегуфтанд. Дигаргунии мадҳияҳои ӯ аз дигар шоирони дарборӣ дар чӣ зоҳир мегардад?
- Дар сарчашмаҳои муътабари куҳан устод Рӯдакиро, пеш аз ҳама, ҳамчун устоди беҳамтои қасида ёд кардаанд. Эҳтимол, бештари ашъори шоирро бояд қасида ташкил медода бошад, чунки навъи шеърии беш аз ҳама ривоҷёфта дар назми асри Х қасида буд. Рӯдакӣ низ мисли дигар шоирони қасидасаро аз муболиғаву иғроқ, ки хос ва лозимаи қасидаи мадҳӣ аст, дурӣ намеҷӯяд, аммо ӯ ҳамроҳ бо санъатҳои мазкур содагӣ ва осонбаёнии шеър ва ё ба таъбири дигар, сухани рӯдакиворро ба таври хубу сара нигоҳ медорад. Ба қавли худи шоир:
Инак мадҳе, чунонки тоқати ман буд,
Лафз ҳама хубу ҳам ба маънӣ осон.
Дурахшандагӣ, зиндадилӣ ва шодмонӣ аз зиндагӣ аз муҳимтарин ҷузъиёти шеъри Рӯдакӣ, аз ҷумла аксари қасидаҳои ӯ мебошад. Яке аз тафовутҳои асосии мадҳияҳои устод Рӯдакӣ аз шоирони дигар дар он аст, ки устод ба шахсе, ки дар мавриди ӯ мадҳия менавишт, сифатҳоеро нисбат медиҳад, ки он сифатҳоро ба як инсони воқеӣ нисбат додан мумкин аст. Аммо дар шеъри шоирони мадҳиясарои асрҳои баъдӣ, бахусус шоирони аҳди Ғазнавиён, чунин вижагӣ хос нест. Онҳо ба мамдуҳи худ сифатҳоеро нисбат медоданд, ки доштани онҳо барои як инсони муқаррарӣ ғайриимкон буд.
- Ба андешаи шумо шеъри устод Рӯдакӣ барои хонандаи имрӯза чӣ дода метавонад?
- Шеъри Рӯдакӣ барои хонандаи замони мо манбаи омӯзиши забони ноби тоҷикӣ, тарбияти завқи бадеӣ, зебоишиносӣ ва тарғиби ахлоқи ҳамида аст. Ба сурати куллӣ, бо таваҷҷуҳ ба ашъори устод Рӯдакӣ хонандаи огоҳ метавонад, хусусиятҳои махсус ба як инсони хубу самимӣ ва ватандӯстро омӯзад. Шеъри устод оинаи тамомнамои аҳди эҳё, давраи пуршукӯҳи давлати Сомониён аст.
- Соли 2008 1150-солагии устод Рӯдакӣ ҷашн гирифта шуд. Мегуфтед, ки аз он замон то ба имрӯз кадом навгониҳо дар шинохти устод Рӯдакӣ ба вуҷуд омадаанд?
- Устод Рӯдакӣ шахсияте нест, ки танҳо дар як давра ӯро таҳқиқ кард. Яъне, таҳқиқи ҳаёт ва фаъолияти устод дар ҳар давру замон буд ва хоҳад монд. Бахусус, таҷлили ҳамасолаи Рӯзи Рӯдакӣ як нуқтаи такондиҳандаест, ки донишмандонро водор месозад, дар мавриди устод Рӯдакӣ бештар таҳқиқу пажӯҳиш гузаронанд. Чунин ҳамоишҳоро бояд бештар баргузор намоем, зеро ба ин восита дар шинохти шеъри шоир саҳм гузошта, осори устод Рӯдакиро ҳифз ва ба насли ояндаи миллатамон мерасонем.
Ҳошим РАҲМАТУЛЛОЕВ,
“ҶТ”
Хабарҳои дигар
Рӯзнома
Эзоҳи худро нависед