ФАРҲАНГ
Ҷумъа 29 Март 2024 04:35
Кулолгарӣ ё сафолгарӣ аз қадимтарин ҳунарҳои ориёӣ буда, осоре аз марҳилаи ибтидоии тамаддуни инсоният дар Тоҷикистон маҳсуб меёбад. Маҳз дар маҳсулоти сафолӣ, ки аз ҳафриёти гӯшаҳои гуногуни дунё махсусан, дар Саразми Тоҷикистон ёфт шудаанд, орзуву омол, розу ниёз ва талабу хоҳиши одамони пешин мувофиқи завқу зеҳн, донишу таҷриба, ҳунару истеъдод ва эътиқоду ҷаҳонбиниашон бо наққошиҳо ва рангҳои гуногун инъикос ёфтаанд. Кулолгарӣ нахуст дар Точикистон ҳамчун ҳунар роиҷ буд ва баъдан, дар натиҷаи таҳаввулу ташаккул, ба санъати алоҳидаи мардуми тоҷик табдил ёфт.
Тибқи маълумотҳои таърихӣ ҳанӯз дар давраи неолит одамони қадим ба истеҳсоли маҳсулоти сафолӣ дар Саразм шурӯъ карда буданд. Он замон дар шаҳраки Саразм зарфҳои сафолӣ бидуни нақшу нигор сохта мешуданд. Баъдан ин ҳунар ривоҷу равнақи бештар пайдо карда, дар қарни VI-и то мелод истеҳсоли зарфҳои мунаққаш роиҷ ва маъмулу машҳур гардид. Дар ҳазораи чорум ва сеюми қабл аз милод бошад, технологияи кулолгарӣ мураккабтар шуда, нахуст хумдонҳои якқабата ва баъдан хумдонҳои дуқабатаро дар Саразм ихтироъ кардаанд.
Намунаҳои зебои кулолгарии қадимаи тоҷиконро бостоншиносон дар натиҷаи ҳафриёт дар Саразм, ки ба давраи баъдинаи энеолит ва асри биринҷӣ мансуб аст, кашф кардаанд.
Шаҳраки Саразм аз қадимтарин ёдгориҳои таърихии мардуми Осиёи Марказӣ буда, дар ин ҷо кишоварзӣ, меъморӣ ва ҳунарҳои нафисаи ниёгонамон равнақ доштаанд. Пажуҳишгарон масоҳати ёдгории Саразмро 130 гектар ва теъдоди аҳолии онро 8000 муайян намудаанд. Дар ин шаҳраки бостонии аҷдодони мо аввалин нишонаҳои маданияти шаҳрдорию шаҳрнишинӣ ба мушоҳида мерасанд: биноҳои монументалӣ, кӯчаҳои сангфарш, инкишофи тиҷорат, дуконҳои ҳунармандӣ ва ғайраҳоро бостоншиносон исбот намуданд.
Бозёфтҳои кулолии Саразм аз он ҷиҳат хеле муҳиманд, ки мо дар навъу намуди зарфҳо ҳам нақшҳои ҳандасавӣ ва ҳам хатҳои амудию уфуқиро мушоҳида мекунем.
Дар ҳар як нақш маънои алоҳида нуҳуфтааст. Масалан, мо хатҳои ростеро, ки дар ин зарфҳо мушоҳида мекунем, маънои боридани борон ва хатҳои гирдогирди зарф кашидашуда маънои оби равонро доранд. Аз таҳқиқи ин зарфҳо маълум мешавад, ки аллакай ниёгони мо дар ҳудуди Тоҷикистони имрӯза ба истеҳсоли чунин зарфҳое, ки сифатан хеле баланданд, ханӯз 5-6 ҳазор сол муқаддам машғул шудаанд.
Дар Осорхонаи миллии Тоҷикистон, дар экспазитсияи шуъбаи “Таърихи бостон ва асрҳои миёна” бархе аз бозёфтҳои кулолии ёдгории мазкур дар намоиш гузошта шудаанд, ки бо як ҳунари баланди наққошӣ бо ангоб зинат ёфтаанд. Маҳз ҳамин ашёҳо диққати тамошобинони ватанию хориҷиро ба худ хело ҳам ҷалб менамоянд.
Аз биноҳои Саразм баъзе деворнигораҳо низ кашф гардидаанд, ки яке аз пораҳои дар Осорхонаи миллӣ ба намоишгузоштаи он, ки мансуби ҳазораҳои IV-III-и то милод аст, тасвири ба свастика монанд дорад, ки яке аз рамзҳои тамаддуни ориёиҳо буд.
Дар зарфҳои ёфтшудаи саразмӣ бо ранги хеле барҷастаи ҷигарӣ тасвири секунҷаҳоро мушоҳида менамоем, ки аз таърихи хеле қадима доштанашон шаҳодат медиҳанд. Дар вақти ҳафриёт аз Саразм, инчунин, оташдонҳои бузургҳаҷм кашф шуданд. Чунин оташдонҳо ё хумдонҳо, ки маъмулан дар марказҳои муҳими истеҳсоли кулолгарӣ сохта мешаванд. Бахусус, маҳсулоти сафолӣ бо сифат ва шаклу намуди олии худ дар авҷи равнақ будааст.
Роҷеъ ба дараҷаи баланди истеҳсолоти сафолӣ шаш хумдони аз ҳафриётҳои 2, 4, 6 ва 9-и Саразми бостон ёфтшуда низ гувоҳӣ медиҳанд. Ин хумдонҳо ба навъҳои кушодаи мудаввар, дукамерагии якқабатаи дорои оташдони жарф ва дуқабата мутааллиқ мебошанд.
Хулоса, Саразми бостон яке аз нахустин ва марказҳои кулолгарии на фақат ниёгони мо, балки тамоми сокинони минтақаи Осиёи Марказӣ будааст. Маҳз нуфузу мақом ва таъсири санъати кулолгарии Саразм буд, ки дар қарнҳои минбаъда кулолгарӣ дар Самарқанд, Бухоро, Хуҷанд, Ҳулбук, Балх, Кошону Исфаҳон барин шаҳрҳои бузурги минтақаи Осиё низ тараққӣ намуд.
Дар қарнҳои VIII-IX ва баъдан XVI-XX анъанаҳои кулолгарии ниёгони мо бештар инкишоф ёфта, дар пайравии он қирғизҳо, ӯзбекҳо ва қазоқон низ ба омӯзиши ин навъи санъат пардохтанд.
Мадинабону РАҲИМОВА
устоди ДОТ дар ш. Панҷакент
Тибқи маълумотҳои таърихӣ ҳанӯз дар давраи неолит одамони қадим ба истеҳсоли маҳсулоти сафолӣ дар Саразм шурӯъ карда буданд. Он замон дар шаҳраки Саразм зарфҳои сафолӣ бидуни нақшу нигор сохта мешуданд. Баъдан ин ҳунар ривоҷу равнақи бештар пайдо карда, дар қарни VI-и то мелод истеҳсоли зарфҳои мунаққаш роиҷ ва маъмулу машҳур гардид. Дар ҳазораи чорум ва сеюми қабл аз милод бошад, технологияи кулолгарӣ мураккабтар шуда, нахуст хумдонҳои якқабата ва баъдан хумдонҳои дуқабатаро дар Саразм ихтироъ кардаанд.
Намунаҳои зебои кулолгарии қадимаи тоҷиконро бостоншиносон дар натиҷаи ҳафриёт дар Саразм, ки ба давраи баъдинаи энеолит ва асри биринҷӣ мансуб аст, кашф кардаанд.
Шаҳраки Саразм аз қадимтарин ёдгориҳои таърихии мардуми Осиёи Марказӣ буда, дар ин ҷо кишоварзӣ, меъморӣ ва ҳунарҳои нафисаи ниёгонамон равнақ доштаанд. Пажуҳишгарон масоҳати ёдгории Саразмро 130 гектар ва теъдоди аҳолии онро 8000 муайян намудаанд. Дар ин шаҳраки бостонии аҷдодони мо аввалин нишонаҳои маданияти шаҳрдорию шаҳрнишинӣ ба мушоҳида мерасанд: биноҳои монументалӣ, кӯчаҳои сангфарш, инкишофи тиҷорат, дуконҳои ҳунармандӣ ва ғайраҳоро бостоншиносон исбот намуданд.
Бозёфтҳои кулолии Саразм аз он ҷиҳат хеле муҳиманд, ки мо дар навъу намуди зарфҳо ҳам нақшҳои ҳандасавӣ ва ҳам хатҳои амудию уфуқиро мушоҳида мекунем.
Дар ҳар як нақш маънои алоҳида нуҳуфтааст. Масалан, мо хатҳои ростеро, ки дар ин зарфҳо мушоҳида мекунем, маънои боридани борон ва хатҳои гирдогирди зарф кашидашуда маънои оби равонро доранд. Аз таҳқиқи ин зарфҳо маълум мешавад, ки аллакай ниёгони мо дар ҳудуди Тоҷикистони имрӯза ба истеҳсоли чунин зарфҳое, ки сифатан хеле баланданд, ханӯз 5-6 ҳазор сол муқаддам машғул шудаанд.
Дар Осорхонаи миллии Тоҷикистон, дар экспазитсияи шуъбаи “Таърихи бостон ва асрҳои миёна” бархе аз бозёфтҳои кулолии ёдгории мазкур дар намоиш гузошта шудаанд, ки бо як ҳунари баланди наққошӣ бо ангоб зинат ёфтаанд. Маҳз ҳамин ашёҳо диққати тамошобинони ватанию хориҷиро ба худ хело ҳам ҷалб менамоянд.
Аз биноҳои Саразм баъзе деворнигораҳо низ кашф гардидаанд, ки яке аз пораҳои дар Осорхонаи миллӣ ба намоишгузоштаи он, ки мансуби ҳазораҳои IV-III-и то милод аст, тасвири ба свастика монанд дорад, ки яке аз рамзҳои тамаддуни ориёиҳо буд.
Дар зарфҳои ёфтшудаи саразмӣ бо ранги хеле барҷастаи ҷигарӣ тасвири секунҷаҳоро мушоҳида менамоем, ки аз таърихи хеле қадима доштанашон шаҳодат медиҳанд. Дар вақти ҳафриёт аз Саразм, инчунин, оташдонҳои бузургҳаҷм кашф шуданд. Чунин оташдонҳо ё хумдонҳо, ки маъмулан дар марказҳои муҳими истеҳсоли кулолгарӣ сохта мешаванд. Бахусус, маҳсулоти сафолӣ бо сифат ва шаклу намуди олии худ дар авҷи равнақ будааст.
Роҷеъ ба дараҷаи баланди истеҳсолоти сафолӣ шаш хумдони аз ҳафриётҳои 2, 4, 6 ва 9-и Саразми бостон ёфтшуда низ гувоҳӣ медиҳанд. Ин хумдонҳо ба навъҳои кушодаи мудаввар, дукамерагии якқабатаи дорои оташдони жарф ва дуқабата мутааллиқ мебошанд.
Хулоса, Саразми бостон яке аз нахустин ва марказҳои кулолгарии на фақат ниёгони мо, балки тамоми сокинони минтақаи Осиёи Марказӣ будааст. Маҳз нуфузу мақом ва таъсири санъати кулолгарии Саразм буд, ки дар қарнҳои минбаъда кулолгарӣ дар Самарқанд, Бухоро, Хуҷанд, Ҳулбук, Балх, Кошону Исфаҳон барин шаҳрҳои бузурги минтақаи Осиё низ тараққӣ намуд.
Дар қарнҳои VIII-IX ва баъдан XVI-XX анъанаҳои кулолгарии ниёгони мо бештар инкишоф ёфта, дар пайравии он қирғизҳо, ӯзбекҳо ва қазоқон низ ба омӯзиши ин навъи санъат пардохтанд.
Мадинабону РАҲИМОВА
устоди ДОТ дар ш. Панҷакент
Эзоҳи худро нависед