ФАРҲАНГ
Ҷумъа 19 Апрел 2024 09:46
Боиси ифтихори мо - миллати сарбаланди тоҷик аст, ки 15 декабри соли равон навъи мусиқии қадимаи мо – “Фалак” аз ҷониби Юнеско ба Феҳристи мероси фарҳангии ғайримоддии башарият ворид гардид. Ба феҳристи мазкур ворид шудани жанри фалак бори дигар далели шинохт ва арҷ гузоштани ҷомеаи ҷаҳонӣ ба арзишҳои миллии мост. Дар ин росто ҳамчунин бо номи “Фалак- сайри таърихӣ ва тафсири фарҳангшиносӣ” китоби тозае низ рӯи чоп омад. Мо дар зимн бо муаллифи китоби мазкур, фарҳангшинос Ҷонибеки Асрориён доир ба таъриху пайдоиш, рушду таҳкими ин мусиқии суннатии мардумӣ, нақши он дар муаррифии миллат ва паҳлуҳои то имрӯз пажӯҳиш нагардидаи фалак суҳбат намудем, ки фишурдааш пешкаш мегардад.
- Идеяи иншои китоби мазкур бо номи “Фалак” аз куҷо маншаъ гирифт ва шумо медонистед, ки рӯзе ин мусиқии мо дар сатҳи ҷаҳон эътироф мешавад?
- Мехоҳам аз қисмати дуюми суол оғоз намоям. Зеро заҳматҳои бисёр муҳими Пешвои миллат, муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон аст, ки жанри созию овозии “Фалак” дар ҷомеаи ҷаҳонӣ шинохта шуд. Эътибори баланд аст, ки Президенти кишвар тавонистанд, ҳам дар кишвар ва ҳам дар дунё бори дигар намунаҳои ҳунарҳои пешини моро зинда намоянду эҳё кунанд. Вагарна солҳои пеш низ фалакхонҳо буданд. Дар давроне, фалак хеле авҷ дошту Одина Ҳошим, Файзалӣ Ҳасан, Давлатманд Хол, Гулчеҳра Содиқова ва дигарон буданд, вале чун ҳукуматдорони вақт дар ин маврид андеша намекарданд, ва мегуфтанд, ки як жанри мусиқие ҳаст, мусиқии кӯҳистонӣ ва мебурданду мечаспонданд, ба адабиёти шифоҳӣ.
Шакли дурусташ ин жанри созию овозӣ аст, ки хеле куҳан мебошад. Ва рӯ оварданам ба фалак ва фалакхонӣ ба хотири он аст, ки ман дар муҳите калон шудам, ки фалак дар он ҷо пайдо шудааст, фалак дар хуну пусти мо ва дар тору пуди мо танида шудааст. Аз хурдӣ як бастагии бисёр ғалатие бо ҳамин шакли овозхонӣ доштам. Аз аллаи модарам, ки барои бародаронам мегуфтанд, медонистам, ки ин фалак нест, вале аз навҳаи дутори падарам, ҳамсояҳо ва аз сурудҳои бисёр пурмазмуну аз мусиқиҳои зебое, ки бобои Одина Ҳошим мехонданд, доим дар дилам буд, ки бояд дар боби фалак чизе навишт. Чаро чизе намегӯянд? Ва ҳар вақт гӯянд, шикоят аз замон мегӯянд ва таъкид мекунанд, ки як жанри созию овозии шифоҳӣ аст. Вале медидам, маҳорати он ҳунармандоне, ки суруд мехонданд, дар пояи хеле баланд буд. Ва замонҳои баъдӣ, ки ба кори худ сарфаҳм рафтам, эҳсос кардам, ки онҳо доираи мардуми бузург ҳастанд, бо садои хеле қавӣ ва бо мусиқии хеле олие, ки гумон меравад, аз замонҳои хеле қадим оварда шудаанд. Пасон дар натиҷаи омӯзиши сарчашмаҳои дигар ва худи зиндагии мардум ба хулоса омадам, ки ин бояд жанри ҳирфаӣ бошад.
- Чаро?
- Ба чанд хосият. Ҳар нафаре, ки фалак мехонад, бояд дорои садои хеле қавӣ бошад.
Аввалин навиштаҳои ман ба солҳои 90 рост меояд. Баъдан бо номи “Фалак” филм ҳам гирифта будам, ки дар чандин озмунҳои ҷаҳонӣ намоиш дода шуда буд. Ҳарчанд шояд мо ба пуррагӣ натавонистем, камолоти як ҳунарро ба мардуми хориҷ намоиш диҳем, вале хушбахтона қабул мекарданд ва он тариқи шабакаҳои телевизионии кишвар борҳо намоиш дода шуд.
- Ба Феҳристи мероси фарҳангии ғайримоддии башарият ворид шудани жанри созию овозии “Фалак” ба рушду такомули ояндаи ин жанр чи таъсир мерасонад?
- Як нуктаи бисёр муҳим аст, ки василаҳои таъсиррасонӣ аз хориҷа ба мо хеле зиёданд, ки дар ин ҷо бештар моддиёт аҳамият пайдо мекунад. Ва мусиқиҳое, ки ба тафаккури имрӯзаи ҷаҳониён созгор аст ва мусиқиҳое, ки модерн шудаанд. Моро зарур аст, ки дар замони оламшумулӣ кӯшише анҷом диҳем, ки анъанаҳои худамонро ҳифз кунем. Чаро ки анъанаҳои мо, ҳунарҳои бузурги мо сипари бисёр бузурганд барои ояндаи миллат. Мо дар ин маврид ҳам шашмақом, ҳам фалак ва ҳам анъанаҳои зебои духтудӯз дорем. Вақте ки дар ҷаҳон як намуна шинохта мешавад, ба мисли ин ки Наврӯз ва чаканро шинохтанд ва замоне ки фалак шинохта шуд, ин шинохти миллат аст.
Яке аз олимони хориҷӣ мегӯяд, миллате ки санъати ба худаш хос надорад, он миллат умри дароз надорад. Мо хушбахтона намунаҳое дорем, ки ҳар як гардишаш хосиятҳои тоҷикона дораду ба миллатҳои дигар монанд нест. Як хосияти бурди Фалак ҳамин аст, ки ҳама гуна намунаҳои санъати мусиқиро тақлид карда ва хондан мумкин аст. Вале дар маҳаллоти дигар ҳарчанд кӯшиш кунанд, ҳеҷ кас ба ҳамон шакле, ки дар зодгоҳаш хонда мешавад, хонда наметавонад.
- Дар китоби хеш ҷое ишора намудаед, ки жанри “Фалак” камаш беш аз ҳазор сол аст, ки дар шакли имрӯзааш вуҷуд дорад. Бо такя ба пажӯҳише, ки доир ба ин жанр дар китоби болозикр анҷом додед, пайдоиши жанри мазкур аз кадом замон ибтидо мегирад ва кадом марҳилаҳоро паси сар намудааст?
- Жанри созию овозии “Фалак” таърихи хеле куҳан дорад. Осори пайдошудае, ки ҳам аз минтақаи мо ва ҳам дар дигар минтақаҳо пайдо шуданд, то ҷое инро тасдиқ мекунад. Думбура ё дуторро модари созҳои зеҳнии дунё меноманд. Аз рӯйи пайдоишаш мегӯянд, ки тақрибан панҷ ҳазор сол фақат соз шудааст. Таърихи панҷҳазорсолаи ин созҳо маънии ин қадар умр доштани Фалак аст. Фалак бояд баробари ин созҳо бошад.
Сурудҳо замоне пайдо мешаванд, ки бо маросимҳои меҳнатӣ, ҷанг ва бозиҳо дар иртиботанд. Албатта, ман ҳазор гуфтам, ин маънои онро надорад, ки Фақат ҳазор сол. Ин хеле гузаштааст. Фалак на камтар аз таърихи дуҳазорсола дорад.
- Агар ин жанри мусиқӣ ин қадар таърихи куҳан дорад, пас чаро номаш бо вожаи арабист?
- Агар ба таърих муроҷиат кунем, худи ҳамин ном дар шакли фалакиёт аст. Ман гумон мекунам, ки чун фалак калимаи арабӣ мебошад, исм аст, бори маънӣ намекашад. Агар фалакӣ мегуфтем, хеле хубтар мебуд. Вале дар ҳамин шакл қабулаш кардем. Ин фаҳлавиёт аст. Ҳамон фаҳлавиёт аст, ки баъдтар фалакиёт шуд ва оҳиста – оҳиста транскрипсия хурд.
Фаҳлавиёт бошад аз замони ашкониён маншаъ мегирад. Ашкониҳо бо миллати мо аз назари санъату таърих бисёр муносибати наздик доранд.
- Баробари дигар арзишҳои миллию фарҳангӣ Фалак низ дар тӯли таърих ба монеа ва зиддиятҳои зиёд рӯ ба рӯ гардидааст. Ба назари шумо кадом вижагии хоси ин жанри қадимаи мардумиамон буд, ки онро то имрӯз поянда нигоҳ дошт?
- Бисёри вақт гуфтаам, ки фалак ин шикоят аз осмон ва гардуни гардон аст. Ва муҳаққиқони мо чӣ кор карданд? Дар ҳама ҷо калимаҳои Фалак, сипеҳр, осмон ва дигарро ҷамъ карданду тафсир намуданд. Чуноне ки дар боло як иқтибос овардам, намунаҳое, ки агар дар он хосиятҳои миллат, чеҳраи миллат намоён набошад, моли он нест. Барои он ки ин жанрро дуруст бидонед, бояд дар он ҷо ба воя расида бошед. Аз хурдӣ дар хуниатон бошад. Дуюмаш, дар боби жанр бояд аз зеҳният ва менталитети мардум хабар дошта бошанд.
Нафаре аз Африқо навиштааст, ки вақте бар мо ҳуҷум карданд, онҳо дар даст китоб доштанд. Китобро бар мо доданд. Мо китобро гирифтему онҳо заминҳои моро. Мақсади ҳама ғосиб нест кардан аст. Нест кардани намунаҳои бузурги маънавиёт. Вале дар ҳамин замина як қувваи бузурге бо номи араб, ки худаш ҷабр буд, омад ва муқовимати зиёде бар зидди анъанаҳои мо кард. Ҷашнвораҳои мо аз миён рафт. Ин албатта ба санъатамон таъсири сахт расонид.
Як чизи сода мегӯям, ба ҳар сурат ин ҳам аҳамият дорад. Ҳамон мардуме, ки бисёр мушду лагад хурду сарзаминаш вайрон шуд, ҳамин як дутор дар дасташ монду ҳар куҷое мерафт, вазифаи як дастаро иҷро мекард. Гумон мекунам, ки як сабаби боқӣ монданаш ҳамин аст.
- Як иқтибоси мантиқӣ, ки аз китоби тозанашри шумо мутолиа кардам, ин аст, ки санъатшиноси мағрибие гуфтааст, "Миллатҳо фақат дар сурате вуҷуди бардавом ва ҳақиқӣ меёбанд, ки асолати ҳунарӣ ва фарҳанги куҳани таърихӣ дошта, соҳиби эҷоде бошанд, ки танҳо хоси онҳост". Ва мо хушбахтмиллатем, ки дорои эҷоди пурарзише дар мисоли фалакем. Ин ганҷинаи бебаҳо дар ҳастии бардавоми миллати мо баробари дигар арзишҳои миллию фарҳангӣ чӣ саҳм дорад?
- Вақте мо дар бораи таърих сухан меронем, як намунаҳое пайдо мешаванд, ки аввал ба зеҳнияти миллат сару кор доранд. Худорои миллӣ ва худифодагаранд. Шояд дар ин ҷо ман ғалат кунам, албатта ин оғози кор аст, боз дигарон ислоҳ мекунанд. Аз сабаби он ки ин таърихи қадима дорад, ман гуфтам, ки ин намунаи сурудҳои бохтарӣ аст. Худи шакли сароидан, ҳамон сози мусиқӣ инҳо архетипанд. Дидани худи ҳамон соз инсонро ба таърихи чандҳазорсола мебарад.
Ё аз ҳазорсола гӯем, фаҳлавиёт худаш архетип аст, фалак ҳам. Инҳо як вожаҳое ҳастанд, ки дар худии худ чизе наменамоянд, вале вақте ки андеша мекунед, дар пушти Фалак андешаи як мардум, фалсафаи як мардум ва ҷаҳонбинии як мардум меистад.
Мардуми ғарб эҳсос карданд, ки мо дар намунаҳои фарҳангамон тасаввурот ва боварҳои хеле қадимро нигоҳ доштем. Шукрона, ки мардуми минтақаи Кӯлоб, Бадахшону Қаротегин, Дарвозу шимоли Афғонистон ҳамин жанрро нигоҳ доштанд.
- Дар замони соҳибистиқлолӣ фалак чӣ гуна рушд кард ва саҳми Президенти кишвар муҳтарам Эмомалӣ Раҳмонро дар эҳёву мақоми давлатӣ додани он чӣ гуна арзёбӣ мекунед?
- Ман бе ягон рӯширинӣ мегӯям, чаро мо давлати Сомониёнро давлати тоҷикӣ гуфтем. Барои он ки дар муқобили араб, низоми фаҳмиши араб андешаи тоҷикӣ боз гашт. Таҳрикдиҳандаҳо буданд, мисли устод Рӯдакию ҳаким Фирдавсӣ. Вале кори асосиро давлати Сомониён, Исмоили Сомонию бузургони ҳамон давра карданд.
Даврони истиқлолият ба мо чӣ дод? Қадам ба қадам мо ба гузаштаамон баргаштем. Дар замони соҳибистиқлолӣ ҷашни Наврӯз ва дигар ҷашнҳо бо тамоми ҳастиашон эҳё шуданд. Бо саъю талоши ҳамин мард, ки дар фарҳанг ва эҳсоси ватандорӣ пухтааст, кӯшишҳое зиёд анҷом шуданд. Бахусус, 1100-солагии давлати Сомониён. Боз чи қадар мавлуди бузургонамонро ҷашн гирифтем. Таърихи чандҳазорсолаи чи қадар шаҳрҳои таърихӣ чун Кӯлобу Ҳисору Истаравшан ва ғайраро ҷашн гирифтем. Ин ҳамааш амалҳои рамзиянд, вале метавонанд, чи қадар чизҳои дигарро зинда кунанд.
Дар даврони истиқлол Президенти кишвар, муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон корҳоеро анҷом доданд, ки садсолаҳо лозим буд. Вақте ки мо шашмақомро зинда кардем, фақат шашмақомро зинда нанамудем. Ё фалакро. Инчунин мактабҳояш зинда шуд ва факултаҳо дар донишгоҳҳо пайдо шуданд. Ва василаҳои нигаҳдорӣ ва ҳифз хеле зиёд мешавад.
- Бо қарори Ҳукумати Ҷумҳурии Тоҷикистон аз соли 2007 инҷониб ҳар сол санаи 10 октябр ҳамчун "Рӯзи фалак" ҷашн гирифта мешавад. Таҷлили рӯзи хос ба ифтихори ин навъи мусиқии халқии қадимӣ дар таҳким бахшидани он чӣ гуна таъсир гузошт?
-Ин чиз аҳамияти хеле муҳим дорад. Паҳлуи дигари масъала ин аст, ки Ҳукумати кишвар мегӯяд, ки ин рӯз барои ҳама рӯзи ид ва хос аст ва миллат мегӯяд, ки ин моли ман аст.
Барои ҳунармандон замина пайдо шуд. Фалак мақоми давлатӣ гирифт ва ҷалби онҳо зиёдтар гардид. Албатта, ана ҳамин чизҳо ба ривоҷи Фалак дар оянда саҳми зиёд мегузорад.
- Нақши ҳунармандони асили фалаксарои кишварро дар рушду таҳким бахшидани жанри мазкур чи гуна баҳо медиҳед?
- Аз ҳунармандони мо саҳми устод Одина Ҳошим бисёр бузург аст. Ӯ тавонист, ки ҳамон анъанаи пешинаро зинда кунад. Инчунин Давлатманд Холов, ки беназир суруд мехонад. Як нафари дигаре, ки дар бораи ӯ бояд алоҳида сухан гуфт, Чилахон Холов аст. Чилахон Холов аз зумраи ҳамон ҳунармандоне аст, ки сарфаҳми Фалак ва шеваҳои гуфторҳояшро меравад. Вай намунаи тозаеро бо номи сабки сайҳонӣ ҳам мехонад.
- Ба андешаатон боз кадом паҳлуҳои норӯшани таърихи жанри мусиқии Фалак омӯхтаву мавриди пажӯҳиш қарор нагирифтаанд ва омӯхтани он паҳлуҳо то чӣ андоза лозиму муҳиманд?
- Акнун пажӯҳишу омӯзиши фалак шурӯъ шуд. Ман дар навиштаам гуфтам, ки мо мактаби хоссаи омӯзиши Фалак надорем. Олимони моро мебояд, ки ҷиддитар машғул шаванд. Мо бояд ба мусиқиаш таваҷҷуҳ кунем. Мо матнро метавонем, ки исбот кунем. Вале бояд мусиқиро исбот намоем, ки аз кадом давра омадааст. Оё мо медонем, ки дар асри даҳ чӣ хел менавохтанд? Вале аз рӯйи зеҳниятамон, ки забонамон таъғйир наёфт, бояд мусиқиамон ҳам таъғйир наёфта бошад. Аммо тағйирот лозим аст.
Паҳлуи дигар ин аст, ки албатта модернизатсия кардан даркор. Ба замона наздик кардан лозим аст. Вале омӯзиш набояд сатҳӣ бошад. Омӯзишро бояд ҷиддӣ бигирем, ки оё метавонад, ҷойи ғижжакро ягон асбоби дигар бигирад? Ё ҷойи найро метавонад, як чизи дигар гирифта бошад? Дар созҳоямон ҳикмати мо нуҳуфтааст.
Акнун ки Фалак ҷаҳонӣ шуд, моро дар дунё мунтазиранд, ки кай онро бурда нишон медиҳем. Бо як асбобу бо як шакл намешавад. Яъне либосро ва садоро ба эътибор гирифтан даркор.
PS: Хонандаи азиз! Шумо шакли видеоии мусоҳибаи мазкурро аз ютубканали рӯзнома - javonontv бо суроғаи поён тамошо карда метавонед.
https://youtu.be/uEVD5MKNM2E
- Идеяи иншои китоби мазкур бо номи “Фалак” аз куҷо маншаъ гирифт ва шумо медонистед, ки рӯзе ин мусиқии мо дар сатҳи ҷаҳон эътироф мешавад?
- Мехоҳам аз қисмати дуюми суол оғоз намоям. Зеро заҳматҳои бисёр муҳими Пешвои миллат, муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон аст, ки жанри созию овозии “Фалак” дар ҷомеаи ҷаҳонӣ шинохта шуд. Эътибори баланд аст, ки Президенти кишвар тавонистанд, ҳам дар кишвар ва ҳам дар дунё бори дигар намунаҳои ҳунарҳои пешини моро зинда намоянду эҳё кунанд. Вагарна солҳои пеш низ фалакхонҳо буданд. Дар давроне, фалак хеле авҷ дошту Одина Ҳошим, Файзалӣ Ҳасан, Давлатманд Хол, Гулчеҳра Содиқова ва дигарон буданд, вале чун ҳукуматдорони вақт дар ин маврид андеша намекарданд, ва мегуфтанд, ки як жанри мусиқие ҳаст, мусиқии кӯҳистонӣ ва мебурданду мечаспонданд, ба адабиёти шифоҳӣ.
Шакли дурусташ ин жанри созию овозӣ аст, ки хеле куҳан мебошад. Ва рӯ оварданам ба фалак ва фалакхонӣ ба хотири он аст, ки ман дар муҳите калон шудам, ки фалак дар он ҷо пайдо шудааст, фалак дар хуну пусти мо ва дар тору пуди мо танида шудааст. Аз хурдӣ як бастагии бисёр ғалатие бо ҳамин шакли овозхонӣ доштам. Аз аллаи модарам, ки барои бародаронам мегуфтанд, медонистам, ки ин фалак нест, вале аз навҳаи дутори падарам, ҳамсояҳо ва аз сурудҳои бисёр пурмазмуну аз мусиқиҳои зебое, ки бобои Одина Ҳошим мехонданд, доим дар дилам буд, ки бояд дар боби фалак чизе навишт. Чаро чизе намегӯянд? Ва ҳар вақт гӯянд, шикоят аз замон мегӯянд ва таъкид мекунанд, ки як жанри созию овозии шифоҳӣ аст. Вале медидам, маҳорати он ҳунармандоне, ки суруд мехонданд, дар пояи хеле баланд буд. Ва замонҳои баъдӣ, ки ба кори худ сарфаҳм рафтам, эҳсос кардам, ки онҳо доираи мардуми бузург ҳастанд, бо садои хеле қавӣ ва бо мусиқии хеле олие, ки гумон меравад, аз замонҳои хеле қадим оварда шудаанд. Пасон дар натиҷаи омӯзиши сарчашмаҳои дигар ва худи зиндагии мардум ба хулоса омадам, ки ин бояд жанри ҳирфаӣ бошад.
- Чаро?
- Ба чанд хосият. Ҳар нафаре, ки фалак мехонад, бояд дорои садои хеле қавӣ бошад.
Аввалин навиштаҳои ман ба солҳои 90 рост меояд. Баъдан бо номи “Фалак” филм ҳам гирифта будам, ки дар чандин озмунҳои ҷаҳонӣ намоиш дода шуда буд. Ҳарчанд шояд мо ба пуррагӣ натавонистем, камолоти як ҳунарро ба мардуми хориҷ намоиш диҳем, вале хушбахтона қабул мекарданд ва он тариқи шабакаҳои телевизионии кишвар борҳо намоиш дода шуд.
- Ба Феҳристи мероси фарҳангии ғайримоддии башарият ворид шудани жанри созию овозии “Фалак” ба рушду такомули ояндаи ин жанр чи таъсир мерасонад?
- Як нуктаи бисёр муҳим аст, ки василаҳои таъсиррасонӣ аз хориҷа ба мо хеле зиёданд, ки дар ин ҷо бештар моддиёт аҳамият пайдо мекунад. Ва мусиқиҳое, ки ба тафаккури имрӯзаи ҷаҳониён созгор аст ва мусиқиҳое, ки модерн шудаанд. Моро зарур аст, ки дар замони оламшумулӣ кӯшише анҷом диҳем, ки анъанаҳои худамонро ҳифз кунем. Чаро ки анъанаҳои мо, ҳунарҳои бузурги мо сипари бисёр бузурганд барои ояндаи миллат. Мо дар ин маврид ҳам шашмақом, ҳам фалак ва ҳам анъанаҳои зебои духтудӯз дорем. Вақте ки дар ҷаҳон як намуна шинохта мешавад, ба мисли ин ки Наврӯз ва чаканро шинохтанд ва замоне ки фалак шинохта шуд, ин шинохти миллат аст.
Яке аз олимони хориҷӣ мегӯяд, миллате ки санъати ба худаш хос надорад, он миллат умри дароз надорад. Мо хушбахтона намунаҳое дорем, ки ҳар як гардишаш хосиятҳои тоҷикона дораду ба миллатҳои дигар монанд нест. Як хосияти бурди Фалак ҳамин аст, ки ҳама гуна намунаҳои санъати мусиқиро тақлид карда ва хондан мумкин аст. Вале дар маҳаллоти дигар ҳарчанд кӯшиш кунанд, ҳеҷ кас ба ҳамон шакле, ки дар зодгоҳаш хонда мешавад, хонда наметавонад.
- Дар китоби хеш ҷое ишора намудаед, ки жанри “Фалак” камаш беш аз ҳазор сол аст, ки дар шакли имрӯзааш вуҷуд дорад. Бо такя ба пажӯҳише, ки доир ба ин жанр дар китоби болозикр анҷом додед, пайдоиши жанри мазкур аз кадом замон ибтидо мегирад ва кадом марҳилаҳоро паси сар намудааст?
- Жанри созию овозии “Фалак” таърихи хеле куҳан дорад. Осори пайдошудае, ки ҳам аз минтақаи мо ва ҳам дар дигар минтақаҳо пайдо шуданд, то ҷое инро тасдиқ мекунад. Думбура ё дуторро модари созҳои зеҳнии дунё меноманд. Аз рӯйи пайдоишаш мегӯянд, ки тақрибан панҷ ҳазор сол фақат соз шудааст. Таърихи панҷҳазорсолаи ин созҳо маънии ин қадар умр доштани Фалак аст. Фалак бояд баробари ин созҳо бошад.
Сурудҳо замоне пайдо мешаванд, ки бо маросимҳои меҳнатӣ, ҷанг ва бозиҳо дар иртиботанд. Албатта, ман ҳазор гуфтам, ин маънои онро надорад, ки Фақат ҳазор сол. Ин хеле гузаштааст. Фалак на камтар аз таърихи дуҳазорсола дорад.
- Агар ин жанри мусиқӣ ин қадар таърихи куҳан дорад, пас чаро номаш бо вожаи арабист?
- Агар ба таърих муроҷиат кунем, худи ҳамин ном дар шакли фалакиёт аст. Ман гумон мекунам, ки чун фалак калимаи арабӣ мебошад, исм аст, бори маънӣ намекашад. Агар фалакӣ мегуфтем, хеле хубтар мебуд. Вале дар ҳамин шакл қабулаш кардем. Ин фаҳлавиёт аст. Ҳамон фаҳлавиёт аст, ки баъдтар фалакиёт шуд ва оҳиста – оҳиста транскрипсия хурд.
Фаҳлавиёт бошад аз замони ашкониён маншаъ мегирад. Ашкониҳо бо миллати мо аз назари санъату таърих бисёр муносибати наздик доранд.
- Баробари дигар арзишҳои миллию фарҳангӣ Фалак низ дар тӯли таърих ба монеа ва зиддиятҳои зиёд рӯ ба рӯ гардидааст. Ба назари шумо кадом вижагии хоси ин жанри қадимаи мардумиамон буд, ки онро то имрӯз поянда нигоҳ дошт?
- Бисёри вақт гуфтаам, ки фалак ин шикоят аз осмон ва гардуни гардон аст. Ва муҳаққиқони мо чӣ кор карданд? Дар ҳама ҷо калимаҳои Фалак, сипеҳр, осмон ва дигарро ҷамъ карданду тафсир намуданд. Чуноне ки дар боло як иқтибос овардам, намунаҳое, ки агар дар он хосиятҳои миллат, чеҳраи миллат намоён набошад, моли он нест. Барои он ки ин жанрро дуруст бидонед, бояд дар он ҷо ба воя расида бошед. Аз хурдӣ дар хуниатон бошад. Дуюмаш, дар боби жанр бояд аз зеҳният ва менталитети мардум хабар дошта бошанд.
Нафаре аз Африқо навиштааст, ки вақте бар мо ҳуҷум карданд, онҳо дар даст китоб доштанд. Китобро бар мо доданд. Мо китобро гирифтему онҳо заминҳои моро. Мақсади ҳама ғосиб нест кардан аст. Нест кардани намунаҳои бузурги маънавиёт. Вале дар ҳамин замина як қувваи бузурге бо номи араб, ки худаш ҷабр буд, омад ва муқовимати зиёде бар зидди анъанаҳои мо кард. Ҷашнвораҳои мо аз миён рафт. Ин албатта ба санъатамон таъсири сахт расонид.
Як чизи сода мегӯям, ба ҳар сурат ин ҳам аҳамият дорад. Ҳамон мардуме, ки бисёр мушду лагад хурду сарзаминаш вайрон шуд, ҳамин як дутор дар дасташ монду ҳар куҷое мерафт, вазифаи як дастаро иҷро мекард. Гумон мекунам, ки як сабаби боқӣ монданаш ҳамин аст.
- Як иқтибоси мантиқӣ, ки аз китоби тозанашри шумо мутолиа кардам, ин аст, ки санъатшиноси мағрибие гуфтааст, "Миллатҳо фақат дар сурате вуҷуди бардавом ва ҳақиқӣ меёбанд, ки асолати ҳунарӣ ва фарҳанги куҳани таърихӣ дошта, соҳиби эҷоде бошанд, ки танҳо хоси онҳост". Ва мо хушбахтмиллатем, ки дорои эҷоди пурарзише дар мисоли фалакем. Ин ганҷинаи бебаҳо дар ҳастии бардавоми миллати мо баробари дигар арзишҳои миллию фарҳангӣ чӣ саҳм дорад?
- Вақте мо дар бораи таърих сухан меронем, як намунаҳое пайдо мешаванд, ки аввал ба зеҳнияти миллат сару кор доранд. Худорои миллӣ ва худифодагаранд. Шояд дар ин ҷо ман ғалат кунам, албатта ин оғози кор аст, боз дигарон ислоҳ мекунанд. Аз сабаби он ки ин таърихи қадима дорад, ман гуфтам, ки ин намунаи сурудҳои бохтарӣ аст. Худи шакли сароидан, ҳамон сози мусиқӣ инҳо архетипанд. Дидани худи ҳамон соз инсонро ба таърихи чандҳазорсола мебарад.
Ё аз ҳазорсола гӯем, фаҳлавиёт худаш архетип аст, фалак ҳам. Инҳо як вожаҳое ҳастанд, ки дар худии худ чизе наменамоянд, вале вақте ки андеша мекунед, дар пушти Фалак андешаи як мардум, фалсафаи як мардум ва ҷаҳонбинии як мардум меистад.
Мардуми ғарб эҳсос карданд, ки мо дар намунаҳои фарҳангамон тасаввурот ва боварҳои хеле қадимро нигоҳ доштем. Шукрона, ки мардуми минтақаи Кӯлоб, Бадахшону Қаротегин, Дарвозу шимоли Афғонистон ҳамин жанрро нигоҳ доштанд.
- Дар замони соҳибистиқлолӣ фалак чӣ гуна рушд кард ва саҳми Президенти кишвар муҳтарам Эмомалӣ Раҳмонро дар эҳёву мақоми давлатӣ додани он чӣ гуна арзёбӣ мекунед?
- Ман бе ягон рӯширинӣ мегӯям, чаро мо давлати Сомониёнро давлати тоҷикӣ гуфтем. Барои он ки дар муқобили араб, низоми фаҳмиши араб андешаи тоҷикӣ боз гашт. Таҳрикдиҳандаҳо буданд, мисли устод Рӯдакию ҳаким Фирдавсӣ. Вале кори асосиро давлати Сомониён, Исмоили Сомонию бузургони ҳамон давра карданд.
Даврони истиқлолият ба мо чӣ дод? Қадам ба қадам мо ба гузаштаамон баргаштем. Дар замони соҳибистиқлолӣ ҷашни Наврӯз ва дигар ҷашнҳо бо тамоми ҳастиашон эҳё шуданд. Бо саъю талоши ҳамин мард, ки дар фарҳанг ва эҳсоси ватандорӣ пухтааст, кӯшишҳое зиёд анҷом шуданд. Бахусус, 1100-солагии давлати Сомониён. Боз чи қадар мавлуди бузургонамонро ҷашн гирифтем. Таърихи чандҳазорсолаи чи қадар шаҳрҳои таърихӣ чун Кӯлобу Ҳисору Истаравшан ва ғайраро ҷашн гирифтем. Ин ҳамааш амалҳои рамзиянд, вале метавонанд, чи қадар чизҳои дигарро зинда кунанд.
Дар даврони истиқлол Президенти кишвар, муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон корҳоеро анҷом доданд, ки садсолаҳо лозим буд. Вақте ки мо шашмақомро зинда кардем, фақат шашмақомро зинда нанамудем. Ё фалакро. Инчунин мактабҳояш зинда шуд ва факултаҳо дар донишгоҳҳо пайдо шуданд. Ва василаҳои нигаҳдорӣ ва ҳифз хеле зиёд мешавад.
- Бо қарори Ҳукумати Ҷумҳурии Тоҷикистон аз соли 2007 инҷониб ҳар сол санаи 10 октябр ҳамчун "Рӯзи фалак" ҷашн гирифта мешавад. Таҷлили рӯзи хос ба ифтихори ин навъи мусиқии халқии қадимӣ дар таҳким бахшидани он чӣ гуна таъсир гузошт?
-Ин чиз аҳамияти хеле муҳим дорад. Паҳлуи дигари масъала ин аст, ки Ҳукумати кишвар мегӯяд, ки ин рӯз барои ҳама рӯзи ид ва хос аст ва миллат мегӯяд, ки ин моли ман аст.
Барои ҳунармандон замина пайдо шуд. Фалак мақоми давлатӣ гирифт ва ҷалби онҳо зиёдтар гардид. Албатта, ана ҳамин чизҳо ба ривоҷи Фалак дар оянда саҳми зиёд мегузорад.
- Нақши ҳунармандони асили фалаксарои кишварро дар рушду таҳким бахшидани жанри мазкур чи гуна баҳо медиҳед?
- Аз ҳунармандони мо саҳми устод Одина Ҳошим бисёр бузург аст. Ӯ тавонист, ки ҳамон анъанаи пешинаро зинда кунад. Инчунин Давлатманд Холов, ки беназир суруд мехонад. Як нафари дигаре, ки дар бораи ӯ бояд алоҳида сухан гуфт, Чилахон Холов аст. Чилахон Холов аз зумраи ҳамон ҳунармандоне аст, ки сарфаҳми Фалак ва шеваҳои гуфторҳояшро меравад. Вай намунаи тозаеро бо номи сабки сайҳонӣ ҳам мехонад.
- Ба андешаатон боз кадом паҳлуҳои норӯшани таърихи жанри мусиқии Фалак омӯхтаву мавриди пажӯҳиш қарор нагирифтаанд ва омӯхтани он паҳлуҳо то чӣ андоза лозиму муҳиманд?
- Акнун пажӯҳишу омӯзиши фалак шурӯъ шуд. Ман дар навиштаам гуфтам, ки мо мактаби хоссаи омӯзиши Фалак надорем. Олимони моро мебояд, ки ҷиддитар машғул шаванд. Мо бояд ба мусиқиаш таваҷҷуҳ кунем. Мо матнро метавонем, ки исбот кунем. Вале бояд мусиқиро исбот намоем, ки аз кадом давра омадааст. Оё мо медонем, ки дар асри даҳ чӣ хел менавохтанд? Вале аз рӯйи зеҳниятамон, ки забонамон таъғйир наёфт, бояд мусиқиамон ҳам таъғйир наёфта бошад. Аммо тағйирот лозим аст.
Паҳлуи дигар ин аст, ки албатта модернизатсия кардан даркор. Ба замона наздик кардан лозим аст. Вале омӯзиш набояд сатҳӣ бошад. Омӯзишро бояд ҷиддӣ бигирем, ки оё метавонад, ҷойи ғижжакро ягон асбоби дигар бигирад? Ё ҷойи найро метавонад, як чизи дигар гирифта бошад? Дар созҳоямон ҳикмати мо нуҳуфтааст.
Акнун ки Фалак ҷаҳонӣ шуд, моро дар дунё мунтазиранд, ки кай онро бурда нишон медиҳем. Бо як асбобу бо як шакл намешавад. Яъне либосро ва садоро ба эътибор гирифтан даркор.
PS: Хонандаи азиз! Шумо шакли видеоии мусоҳибаи мазкурро аз ютубканали рӯзнома - javonontv бо суроғаи поён тамошо карда метавонед.
https://youtu.be/uEVD5MKNM2E
Хабарҳои дигар
Рӯзнома
Эзоҳи худро нависед