Дар тамоми давру замон тоҷикон бо хиради азалии худ ҷаҳонро бо шеър ва осори бадеии худ ба ҳайрат мегузоштанду мегузоранд. Дар тӯли таърих фарзандони фарзонаи миллат бо шеърҳои истиқлолхоҳонаи худ тавонистанд ормонҳои ҳазорсолаи миллиро бароварда созанду дар бедории миллат нақш гузоранд. Шоирону нависандагон дар тамоми давраҳо тавонистанд бо осори худ ғурури миллӣ, нангу номуси ватандориро дар вуҷуди миллионҳо нафар боло баранду ба ин васила дар истиқлолу озодихоҳии тоҷикон нақши назаррас гузоранд.

Аммо вобаста ба осори адабии имрӯз дар доираҳои адабӣ баҳсҳои гарм сурат мегирад. Ҳам доири мавзуъҳои адабӣ ва ҳам перомуни ковишу навидҳо ва арзиши воқеии осори муосирони мо назарҳо мухталифанд. Имрӯз наср ва назми тоҷик дар кадом сатҳ қарор дорад? Истиқлолияти кишвар то кадом андоза тавонист дар эҷодиёти шоирону нависандагон саҳмгузор бошад? Барои ҷавоб ба посухҳои худ мо бо муовини раиси Иттифоқи нависандагони Тоҷикистон Ато Мирхоҷа суҳбат намудем, ки фишурдаи матлабро манзуратон мегардонем.

- Сараввал шуморо барои мушарраф гардидан ба Ҷоизаи давлатии Ҷумҳурии Тоҷикистон ба номи Абуабдуллоҳи Рӯдакӣ дар соҳаи адабиёт, инчунин ба муносибати 31 - солагии Истиқлолияти давлатии Ҷумҳурии Тоҷикистон аз номи рӯзномаи “Ҷавонони Тоҷикистон” табрик менамоем.

- Саломат бошед!

- Аз нигоҳи як эҷодкор истиқлол чист?

- Истиқлол канда шудани ҳама бандҳоест, ки инсонҳоро ба инсонҳои дигар, сиёсатҳои дигар ва иродаҳои дигар пойбанд мекунад. Яъне ворастан аз тамоми қайдҳо. Ҳофиз вобаста ба ин гуфтааст, ки:

Ғуломи ҳиммати онам, ки зери чархи кабуд,
Зи ҳарчи ранги тааллуқ пазирад озод аст.

Яъне боли тааллуқро аз дас-ти худ кандан истиқлол аст.

- Чаро бештар шоирону нависандагон умуман аҳли эҷод дар тӯли таърих нисбат ба дигарон аз истиқлолияту озодӣ гуфтаанд?

- Шоир, нависанда, рассом ва ҳар касе, ки аз аҳли эҷод аст, ба мардум паём медиҳад. Ҳар офаридае, ки паём надошта бошад, ба мардум писанд намеояд. Яъне рисолати эҷодкорон бедор кардани мағзу эҳсоси ҷомеаҳо аст. Аз ин хотир, бештари онҳое, ки ба шеъру умуман эҷод рӯ овардаанд, дар паёми худ истиқлолу озодиро ҷойгоҳи хосса додаанд, ки дар ҳама давру замон қобили қабули мардум буд.

Дигар ин ки табиати эҷодкор орӣ аз банду қайд зистан аст ва ин ҳам боиси он гардидааст, ки эҷодкорон дар тӯли таърих аз истиқлолияту озодӣ ба мардум шеъру ҳикояву роману дар маҷмӯъ асарҳои мондагор офаранд.

- Замони шӯравӣ, ки аз он ҳамчун як режими саркӯбгар ном бурда мешавад, ба адабиёт ва аҳли адаби тоҷик чӣ таъсир дошт? Ба назар мерасад, ки дар ҳамон замон ҳам руҳияи истиқлолхоҳии адибони мо шикаста набуд.

- Дар даврони Иттиҳоди Шӯравӣ, ки як ҳадафи калони роҳбарони рақами яки ин кишвари абарқудрат маҳви забону фарҳанги кишварҳои ба қавле “бародар” буд, адибони тоҷик тавонистанд иродаи ватанхоҳиву миллатдӯстии хешро побарҷо нигоҳ доранд. Сар карда аз устод Садриддин Айнӣ то Сотим Улуғзодаву Бобоҷон Ғафуров ва дигарон дар ҳамон давраҳои ба қавле душвор тавонистанд ҷор аз ватанхоҳиву миллатдӯстии худ зананд. “Намунаи адабиёти тоҷик”-и С. Айнӣ ва “Тоҷикон”-и Б. Ғафуров намунаҳои олии ин равандҳо буд.

- Аз нигоҳи шумо чаро бо вуҷуди ин ҳама саркӯб карданҳо, ки барои миллати мо ҳам “шаҳди” худ-ро чашонида буд, адибони мо аз истиқлолталабиву миллатдӯстӣ ба қавле даст намекашиданд?

- Вақте кишваре бо номи Тоҷикистон дар аҳди шуравӣ арзи ҳастӣ кард, аввалан муносибат ба миллатҳо ба гунае нармтар буд, аммо вақте ин муносибатҳо шадидтар шудан гирифтанд, адибони мо ҳам то андозае бар зидди ин сохт мебаромаданд. Дар шеъру дигар офаридаҳои адабӣ адибони мо ё рӯшод ё пардапӯшона паёми озодиро ба мардум мерасониданд ва ҷомеаро аз асли худ огоҳ месохтанд.

Вақте мавқеи забони тоҷикӣ дар аҳди шӯравӣ танг мешуд ва таҳдиди аз байн рафтани суннату оинҳо ба вуҷуд омад, адибон дигар тавони бардошти инро надоштанд ва чун машъалафрӯзи роҳи озодӣ ба муборизаҳо бармехостанд. Дар солҳои 1970 даъвоҳои истиқлолталабӣ аз ҷониби шоирону нависандагони мо аз ҷумла устод Мирзо Турсунзода шуруъ гардид.

Турсунзода дар яке аз анҷуманҳои Иттифоқи нависандагони ИҶШС дар солҳои 60-ум аз минбари баланд гуфта буд, ки: “Мо имрӯз ба тарҷумон ниёз дорем. Одамоне ба мо лозим ҳастанд, ки шеър ва асарҳои моро бо забони русӣ тарҷума кунанд. Мутаассифона, нафарони русзабоне, ки дар Иттифоқи нависандагони Тоҷикистон паҳ-луи мо кор мекунанд, забони тоҷикиро барои худ эб намедонанд, ки омӯзанд”.

Ин гуна сухан гуфтан дар он дарву замон ҷасорати хеле бузургро талаб мекард, вале устод Турсунзода ҳамин гапҳоро гуфта тавонист. Русзабонҳо забон ва фарҳанги моро намеомӯхтанд. Чунки замона онҳоро дар ҳамин қолаб тайёр намуда буд. Баъдан ин гуна озодихоҳиро дар ашъори Муъмин Қаноат метавонеем бубинем:

Қанд ҷӯйӣ, панд ҷӯйӣ эй ҷаноб,
Ҳарчи меҷӯйӣ, биҷӯ,
Бекарон баҳрест, гавҳар беҳисоб,
Ҳарчи меҷӯйӣ, биҷӯ.
Порсӣ гӯйӣ, дарӣ гӯйӣ варо,
Ҳарчи мегӯйӣ, бигӯ.
Лафзи ишқу дилбарӣ гӯйӣ варо,
Ҳарчи мегӯйӣ, бигӯ.
Баҳри ман танҳо забони модарист
Ҳамчу меҳри модар аст.

Ин як паёми бузурге дар он давру замон буд. Метавонистанд он замон Қаноатро ба қатл расонанд, аммо ба ин ҳама нигоҳ накарда, шеъри мазкурро гуфтанд. Ва баъдан достони “Тоҷикистон исми ман”-ро эҷод намуданд, ки ин оғози таҳаввулоти истиқлолхоҳӣ дар адабиёт ва умуман қишри равшанфикри ҷомеа буд.

Дар он оиди кӣ будани тоҷик чӣ будани тамаддуни тоҷикию форсӣ чӣ будани фарҳанги тоҷик паёмҳои хеле аҷоиб додаанд, ки имрӯз ҳам онро мехонӣ аз ҳисси зиёди ватандӯстӣ вуҷудатро сӯзи ватандорӣ фаро мегирад. Устод Муъмин Қаноат барои истиқлолиятхоҳӣ тезисҳои зиёде доданд. Ва ин тезисҳои Қаноат баъдан ба Лоиқу Гулрухсор, Бозор Собир ва Гулназар Келдӣ таъсир кард ва онҳо ҳамин шеваро идома доданд. Бо назардошти ин ҳама ман гумон мекунам, ки агар ҳамин адабиёт ба вуҷуд намеомад, халқи мо бедор намешуд ва ба гумон буд, ки мо имрӯз истиқлоли комили сиёсиро соҳиб мегаштем.

- Он корномаҳое, ки Лоиқу Гулрухсор, Бозор Собир ва дигар адибон дар мавриди ҳифзи арзишҳои миллӣ анҷом доданду ба қавле моро ба истиқлол расониданд, имрӯз дар даврони соҳибистиқлолӣ, кӣ анҷом медиҳад?

- Аз рӯзи аввали сари қурдат омаданашон Президенти кишвар муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон вазифаи партавафшонии роҳи озодию истиқлолхоҳии миллати тоҷикро бар уҳда гирифтанд. Аз ҳамон давраи аввал ҷомеаро барои нигоҳ доштани истиқлолу озодӣ ва ваҳдати сартосарӣ талқин мекарданд ва чун машъалафрӯзи ин роҳ аҳли фарҳангу адабро роҳнамоянд. Ҷасорате, ки Пешвои миллат дар бедории шуури миллӣ, замонавӣ кардани фикри мардум, доштанду доранд, ҳатто барои мо адибон ҳайратовар менамояд.

- Истиқлолият ба ҷуз оне, ки барои тамоми мардуми шарифи Тоҷикистон озодии комили сиёсӣ дод, барои аҳли адаб чӣ арғувон овард?

- Истиқлолият барои аҳли адаб иди ҳақиқӣ шуд. Яъне он ормонҳое, ки аз давраи Рудакӣ то давраи Донишу Айнӣ шоирону нависандагони кишвар дар дил мепарвариданд, дар сатҳи сиёсӣ ё дар сатҳи боло татбиқ шуд. Дар аксарияти давлатҳо иттифоқҳои нависандагонашон барҳам хӯрд, аммо дар мо иттифоқҳои нависандагон, рассомон, композиторон нигоҳ дошта шуданд, ки ҳукумат бо аҳли эҷод якҷоя кор мекунад ва барояшон шароит фароҳам меорад. Ин нишонаи он аст, ки адибони мо ба як марҳилаи нав ворид гардидаанду дар эҷоду афкорашон як дигаргуниҳои куллӣ ҳам ба миён омад.

- Аз лиҳози адабӣ ва арзиши бадеӣ осори даврони соҳибистиқлолӣ аз даврони шӯравӣ чӣ тафовут дорад ва то кадом андоза ба дарди мардум мехӯрад?

- Дар давраи Иттиҳоди Шӯравӣ, азбаски мафкураи яккаҳизбӣ буд, аз рӯи принсипи реализми сотсиалистӣ эҷод мекарданд ва нафароне, ки аз ҳамин доира ва меъёрҳои муайяннамудаи ҳизбӣ мегузаштанд, асарҳояшон рӯи чопро намедид. Мо дар таърихи 70 -солаи Иттиҳоди Шӯравӣ бисёр мисолҳо дорем. Ҳатто “Намунаи адабиёти тоҷик”-и устод С. Айниро чандин маротиба таҳқир намуданд. Азбаски мардум ва сиёсатмадорони пешрафтаи мо онро дастгирӣ намуданд, асар аз байн нарафт. Ғайр аз ин романи “Гардиши айём”-и Ҷумъа Одинаро гирифта тақризҳои бад навиштанд ва Ҷумъа Одина ба ин тоб наоварду даргузашт.
Бо вуҷуди баъзан ошкоргӯиҳо бисёр гапҳои эҷодкорон дар даврони шуравӣ ногуфта монд. Муаллифон наметавонистанд тамоми андешаҳояшонро ошкоро гӯянд.
Ба як нигоҳ он давраро бо ин давра умуман муқоиса карда намемешавад, дар он давра як нашриёт ва баъдан ду нашриёт буд. Дигар нашриёте, ки дар тамоми Тоҷикистон китоб чоп кунад, вуҷуд надошт. Имрӯз дар як шаҳри Душанбе 200-300 нашриёт аст, ки бе ягон мушкилӣ китоби худро чоп менамоӣ. Ин чиз ҳам дар истиқлоли адибон нақшгузор аст.

Ё як факти дигарро гӯям, ки агар дар тамоми давраи шӯравӣ адабиёти тоҷик ҳамагӣ 30 роман дошт, дар солҳои соҳибистиқлолӣ мо зиёда аз 300 роман дорем, ки ин албатта дарак аз озодиву соҳибистиқлолӣ медиҳад.

- Муҳаққиқон дар бораи шеъри имрӯзаи мо нигоҳҳои ҳаргуна доранд. Гурӯҳе бар онанд, ки пас аз соҳибистиқлолии кишвар ҳеҷ навгоние ворид нагардидааст, аммо бархеи дигар мегӯянд, шеъри мо як таҳавуллоти ҷиддиеро аз сар гузаронида истодааст. Назари шумо дар ин маврид чист?

- Ин гуна баҳсҳо аз ҳамон даврае, ки ман худро мешиносам, ҳастанд. Он нафароне, ки мегӯянд, ки шеър ё адабиёти имрӯзаи мо қафо мондааст ё ҳатто мегӯянд вуҷуд надорад, онҳо аслан адабиётро нахондаанд. Аз онҳо бипурсӣ, ки дар 5 соли ахир кадом асарҳоро хондаанд, маълум мешавад, ки ҳеҷ чизро. Агар вақти китобхонӣ ҳам надоранд, ҳаддалимкон маҷаллаи “Садои Шарқ” ва ҳафтаномаи “Адабиёт ва санъат”-ро, ки эҷоди тозаи адибонро пайваста нашр мекунанд, хонанд, албатта ин гуна суханҳо кам пайдо мешаванд. Тамоми падидаҳои назму насри мо дар “Садои Шарқ”-у “Адабиёт ва санъат” чоп мешаванд.

Бисёр вақтҳо шеъри имрӯзаи моро бо шеъри афғон ва эрон дар муқоиса мегузоранд. Шеъри мо агар аз шеъри онҳо бартарӣ надошта бошад, камӣ надорад.

- Ба чуз он ки дар мавриди боло бурдани ғурури миллӣ шеърҳои зиёд гуфта шуд ва як навъ талқини худшиносӣ дар шеъри муосир дида мешавад, шеъри мо боз чӣ дигаргуниҳо дорад?

- Дигаргуниҳо албатта имрӯз дар шеъри мо зиёд дида мешаванд. Нависандагону шоирони мо имрӯз дар масоили иҷтимоӣ аз муҳоҷирони меҳнатӣ ва дигар мавзуъҳои иҷтимоии ҷомеа менависанд. Яъне ҳамнафаси замонанд имрӯз нависандагону шоирони мо ва тафовутро дар замонагӯйии онҳо гӯем, хато намекунем.

- Мо аз ҳисоби ҷавонон хеле кам нависанда дорем. Сабаб дар чист?

- Наср заҳмати зиёдро талаб мекунад. Бояд фидоӣ буд барои чизеро навиштан, аммо ҷавонон ба ин тоқат накарда, бо каме мушкилӣ навиштро тарк мекунанд.Сабаб танҳо заҳматталаб будани нависандагӣ мебошад.