ФАРҲАНГ
Панҷшанбе 25 Апрел 2024 07:29
ё анъанаҳои гуногуни таҷлили ҷашни Наврӯз дар ВМКБ
Бо расидани ҷашни Наврӯз рӯзгори куҳан зиндагиро аз сар мегирад, табиат рахти нав ба тан мекунад ва одамон нафаси тоза мегиранд. Иди Наврӯзро, ки бо фарорасии он гармии ҷонбахши баҳорӣ оғоз меёбад, ҷашни шукӯҳи табиат ва эҳёи он гуфтаанд. Воқеан, Наврӯз ҷашнест, ки замин ба меҳвари Хуршед баромада, рӯзу шаб баробар мешавад ва кулли инсону мавҷудотро руҳу равони тоза бахшида, ба ояндаи нек, рӯзгори обод ва пешрафту созандагӣ ҳидоят мекунад.
Байни сокинони шаҳри Хоруғ ва дигар ноҳияҳои Вилояти Мухтори Кӯҳистони Бадахшон Наврӯз бо вожаи “Шогун”, яъне “Шоҳгон” яке аз номҳои бостонии ҷашни наврӯзи аҳди ориёӣ, ки маънои шоҳи ҷашнҳо, иди сайид, хуҷаста, рӯзи нав ва соли навро дорад, маъмул аст. Наврӯзро “Хидирайём”, яъне “Ҷашни бузург” ва “Ҷашни сари сол” ҳам мегӯянд.
Хонатаконӣ, тоза намудани ҳавлӣ, кӯчаю хиёбонҳо, зоҳиран ва ботинан пок будани ҳар як шахс, либоси нав ба бар кардан, оташафрӯзӣ (аловпарак), рангкунии тухми мурғ ва тухмимурғшиканӣ, кило ғуз-ғуз, шоландозӣ, фоландозӣ, бахткушоиҳои наврӯзӣ, дуд намудани гиёҳҳои хушбӯй, бозиҳои наврӯзӣ, таомҳои наврӯзӣ, дуоҳои наврӯзӣ, салом-салом, аёдати калонсолон ва хешону пайвандон, ҷуфтбаророн, коштани донаҳои гандум дар табақ ва амсоли инҳо аз суннатҳои наврӯзии сокинонанд. Барои кадбонуҳо, ки ҳамарӯза хонаро ҷорӯб мезананд, маросими хонатаконӣ дар ин рӯз махсус аст.
Пас аз анҷоми хонатаконӣ кадбону ба рӯйи сутунҳои манзил “бун”, яъне кафи орд мепошад. Вожаи “бун” маънои бунёд ва оғози амали хайрро ифода намуда, бо ин амали рамзиашон неруҳои аҳриманиро аз манзил беруну ба даромади соли нав ва фариштаҳои некиву накукорӣ омода мекунанд.
Ба истиқболи Наврӯз мардум ба тозаву сафед кардани хонаҳо, боғу роғҳо, оташдонҳо мепардозанд ва дар рӯзи Наврӯз либосҳои наву тозаро ба бар мекунанду ҳамдигарро бо нидои “Шогун баҳор муборак!” табрик мегӯянд. Бо суханони “Бо рӯйи шумо муборак!” таҳниятро қабул мекунанд, ки маънои он дар рӯйи ҳамдигар дидани Наврӯз ва шодии наврӯзист.
Яке аз оинҳои наврӯзӣ ин аст, ки агар аҳли хонаводае дар маҳал мусибатзада бошанд, ҳамсояҳо ё хешони наздикашон барои дилбардорӣ хонаашон омада, либосу анҷоми хонаи онҳоро шустаю пок месозанд, дар иҷрои кори хоҷагиашон кумак мекунанд ва онҳоро аз ҷиҳати моддию маънавӣ дастгирӣ намуда, ғаму андӯҳашонро сабук месозанд, то бо шукргузорӣ Наврӯзро истиқбол намоянд.
Дар айёми таҷлили Наврӯз мусобиқаҳои паҳлавонон аз намудҳои гӯштингирӣ, аспдавонӣ, бандкашӣ ва чавгонбозӣ баргузор карда мешаванд. Вале аз ҳама мусобиқаи маъмултарини наврузӣ, ин гӯштингирӣ аст, ки дар саросари Тоҷикистон паҳн гардидааст. Дар тамоми шаҳру деҳот ва дигар маҳалҳои алоҳидаи аҳолинишини кишварамон мусобиқаҳои мухталиф бахшида ба иди Наврӯз доир мегарданд. Қобили қайд аст, ки ба ғайр аз гӯштингирӣ, инчунин мусобиқаву бозиҳои тухмҷанг, хурӯсҷанг, кабкҷанг, дастхобонӣ ва монанд ба инҳо бозиҳои дигари шавқангези идона низ баргузор мешаванд.
Хӯрок ё ғизоҳои суннатии наврӯзӣ одатан аз ғалладона пухта мешаванд. Дар ноҳияи Роштқалъа аз гандуми кӯфта, каллаву почаи гов ё гӯсфанд мепазанд. Ғизоҳои гандумӣ рамзи фаровонии соли нав ва ғизои солимро ифода мекунанд. Дар хони наврӯзӣ - анвои таом, аз қабили кулча, бурсоқ, ҳалво, оши бурида, амоч ва нони ғавси маҳлул, ки бо чормағз пухта мешаванд, бо он хони наврӯзиро зиннат медиҳанд.
Аз рӯйи ҳисоби тақвими мардумӣ, ки дар ноҳияи Рӯшон роиҷ аст, тахминан рӯзҳои 29-30 январ иди “Офтоб дар мард”, яъне Наврӯзи хурд таҷлил мегардад. Мардум ин санаро ба хотири он гиромӣ медоранд, ки чиллаи зимис-тон пушти сар шуда, дар баробари он таъсири қувваҳои аҳриманӣ, деву ҷин, беморию ғам ва дигар бадбахтиҳо аз байн мераванд. “Офтоб дар мард” рамз ва тимсоли рӯзи равшан, ояндаи неку осуда, ҳаёти босаодат ва ҳосили фаровони соли дарпешбуда аст.
Дар рӯзи аввали ин ид соҳиби хона баъди ғизои шом аз гунҷур бо зарфи чӯбин орд бароварда, “Бисмиллоҳи раҳмони раҳим. Шогун баҳор муборак”, гӯён вориди хона мешавад ва дар пояи ҳар панҷ сутуни хонаи урфӣ андаке орд мепошад. Сипас, аз омехтаи орд, равған, шир ва шакар батак (кисел) тайёр мекунанд. То субҳ қоидаи пичирумч иҷро мешавад. Яъне каси бегона ба хона ворид намешавад. Ин русум ба хотири пешгирӣ намудан аз пою қадами шум ва наҳс ба остонаи хона иҷро мешавад.
Дар рӯзи дуюми ид мардум таомҳои идона пухта, ҳамсояҳояшонро ба сари дастархон даъват мекунанд. Таоми идона ҳамсоябахъ (ҳаққи ҳамсоя) ном дорад. Қабл аз тановули ғизо барои арвоҳи гузаштагон дуои махсус мехонанд: “Биёмурзида пид, биёмурзида мод, биёмурзида ҷамъи арвоҳон, аз моён ёд ва аз шумоён қувват ва мадад”. Руҳияи хушию хурсандии идонаро чорабиниҳои фарҳангӣ шукӯҳ мебахшанд.
“Батайём” (иди бат, бат – номи таоми махсуси идона, як намуди атолаи маҳаллӣ) иди дуюми тақвимӣ – Наврӯзи хурд буда, дар ноҳияи Рӯшон се рӯз таҷлил мегардад: аз рӯзи чоршанбе то ҷумъа. Рӯзи аввал “хонасафедкунӣ”, рӯзи дуюм “батпазӣ” ва рӯзи сеюм “салом-салом” ном дорад. “Батайём” аз “хокдуздӣ” ва “хонасафедкунӣ” оғоз мешавад. Дар ҳар як деҳа ҷойи махсусе аст, онро ба хотири хоки сафед доштанаш Шогунайҷой ном ниҳодаанд. Яъне, хоки он мавзееро истифода мебаранд, ки хоки махсуси сафед дорад (бо забони рӯшонӣ-жирай).
Дар рӯзи дуюм, ки “батпехт (батпазӣ)” ном дорад, таоми идона - бат ё боҷ пухта мешавад. Гӯсфандро кушта, бо каллаю почаи он боҷ мепазанд. Сокинони деҳоти поёнии ноҳияи Рӯшон барои пухтани бат гандуми сурхакро бо сабаби ширин буданаш аз деҳаҳои баландкӯҳи Хуф ва Равмед меоварданд. Баъди батпазӣ пухтани нон шурӯъ мешавад. Аз хамир ба сурати гӯсфанд, шутур кулчаҳои нақшин пухта, онро дар биҳкавоҷ (тахтачӯби ҳаккокишудаи байни ду сутуни хонаи урфӣ), инчунин марза (тахтачӯбҳои дар танаи деворҳо часпида) қатор мегузоранд. Вақте ки ҳамаи ин корҳо анҷом ёфтанд, дар хона “кишпичирумч” (мамнӯъ будани воридшавӣ ба хона) эълон мешавад. То субҳ бояд касе, ғайр аз аҳли оила вориди хона нашавад.
Рӯзи сеюм “киштичирумч вирихът” (шикастани киштичирумч) ном дорад. Субҳи ҳамин рӯз сарвари ҳар як оила ба зарфе бат кашида, ба хотири баракат аз он андаке болои ҳамаи дарҳои дар ҳавлӣ мавҷудбуда мемолад. Ду ҳиссаи бат-ро ҳаққи шайх, ё халифа медиҳад.
“Гъамунд” иди Наврӯзи бузург аст. Ин ид мавриде, ки офтоб аз рӯйи тақвими нишонаҳо ба даруни дил мерасад (21-22 март), барпо мегардад. Дар водии Бартанг онро “Гъӯмон” ва дар водии Хуф “Раждъед” меноманд. “Гъамунд” ду рӯз таҷлил мешавад. Рӯзи аввал “остоннихътайд”, ё “боғнихътайд” (сайри мазор, сайри боғ) ном дорад. Дар ин рӯз дар ҳар як хонавода бо номи ҳар як узви хонавода нон мепазанд ва дутоӣ нонро бо табақ ба саҳни боғ ё мазор, ки дар ҳар як маҳалла мавҷуд аст, мебаранд. Дар он ҷо гӯсфандро забҳ карда, таом тайёр мекунанд. Мардум ба замин саҷда карда, дастонро ба лабу пешонӣ мебаранд. Бозиҳои тухмҷанг, арғунчакбозӣ, чавгонбозӣ ва дигар бозиҳои халқӣ баргузор мешаванд. Баъди тановули таоми табаррукӣ бо хондани дуои махсуси идона маросим анҷом меёбад. Рӯзи дуюм низ чунин маросим дар саҳни майдони бузурги ҳар як деҳа бо дуохонии умум оғоз меёбад. Рақсу суруд, гӯштингирӣ, аспдавонӣ ва дигар ойину бозиҳои наврӯзӣ ҷараён мегиранд.
Умуман, таҷлил ва расму анъанаҳои Иди байналмилалии Наврӯз дар ҳар ноҳияву минтақаи Ватани азизамон хусусиятҳои хоси худро дошта, чунин шаҳомату гуногунрангӣ ба Наврӯз бузургӣ ва таровати дигар зам мекунад.
Бо расидани ҷашни Наврӯз рӯзгори куҳан зиндагиро аз сар мегирад, табиат рахти нав ба тан мекунад ва одамон нафаси тоза мегиранд. Иди Наврӯзро, ки бо фарорасии он гармии ҷонбахши баҳорӣ оғоз меёбад, ҷашни шукӯҳи табиат ва эҳёи он гуфтаанд. Воқеан, Наврӯз ҷашнест, ки замин ба меҳвари Хуршед баромада, рӯзу шаб баробар мешавад ва кулли инсону мавҷудотро руҳу равони тоза бахшида, ба ояндаи нек, рӯзгори обод ва пешрафту созандагӣ ҳидоят мекунад.
Байни сокинони шаҳри Хоруғ ва дигар ноҳияҳои Вилояти Мухтори Кӯҳистони Бадахшон Наврӯз бо вожаи “Шогун”, яъне “Шоҳгон” яке аз номҳои бостонии ҷашни наврӯзи аҳди ориёӣ, ки маънои шоҳи ҷашнҳо, иди сайид, хуҷаста, рӯзи нав ва соли навро дорад, маъмул аст. Наврӯзро “Хидирайём”, яъне “Ҷашни бузург” ва “Ҷашни сари сол” ҳам мегӯянд.
Хонатаконӣ, тоза намудани ҳавлӣ, кӯчаю хиёбонҳо, зоҳиран ва ботинан пок будани ҳар як шахс, либоси нав ба бар кардан, оташафрӯзӣ (аловпарак), рангкунии тухми мурғ ва тухмимурғшиканӣ, кило ғуз-ғуз, шоландозӣ, фоландозӣ, бахткушоиҳои наврӯзӣ, дуд намудани гиёҳҳои хушбӯй, бозиҳои наврӯзӣ, таомҳои наврӯзӣ, дуоҳои наврӯзӣ, салом-салом, аёдати калонсолон ва хешону пайвандон, ҷуфтбаророн, коштани донаҳои гандум дар табақ ва амсоли инҳо аз суннатҳои наврӯзии сокинонанд. Барои кадбонуҳо, ки ҳамарӯза хонаро ҷорӯб мезананд, маросими хонатаконӣ дар ин рӯз махсус аст.
Пас аз анҷоми хонатаконӣ кадбону ба рӯйи сутунҳои манзил “бун”, яъне кафи орд мепошад. Вожаи “бун” маънои бунёд ва оғози амали хайрро ифода намуда, бо ин амали рамзиашон неруҳои аҳриманиро аз манзил беруну ба даромади соли нав ва фариштаҳои некиву накукорӣ омода мекунанд.
Ба истиқболи Наврӯз мардум ба тозаву сафед кардани хонаҳо, боғу роғҳо, оташдонҳо мепардозанд ва дар рӯзи Наврӯз либосҳои наву тозаро ба бар мекунанду ҳамдигарро бо нидои “Шогун баҳор муборак!” табрик мегӯянд. Бо суханони “Бо рӯйи шумо муборак!” таҳниятро қабул мекунанд, ки маънои он дар рӯйи ҳамдигар дидани Наврӯз ва шодии наврӯзист.
Яке аз оинҳои наврӯзӣ ин аст, ки агар аҳли хонаводае дар маҳал мусибатзада бошанд, ҳамсояҳо ё хешони наздикашон барои дилбардорӣ хонаашон омада, либосу анҷоми хонаи онҳоро шустаю пок месозанд, дар иҷрои кори хоҷагиашон кумак мекунанд ва онҳоро аз ҷиҳати моддию маънавӣ дастгирӣ намуда, ғаму андӯҳашонро сабук месозанд, то бо шукргузорӣ Наврӯзро истиқбол намоянд.
Дар айёми таҷлили Наврӯз мусобиқаҳои паҳлавонон аз намудҳои гӯштингирӣ, аспдавонӣ, бандкашӣ ва чавгонбозӣ баргузор карда мешаванд. Вале аз ҳама мусобиқаи маъмултарини наврузӣ, ин гӯштингирӣ аст, ки дар саросари Тоҷикистон паҳн гардидааст. Дар тамоми шаҳру деҳот ва дигар маҳалҳои алоҳидаи аҳолинишини кишварамон мусобиқаҳои мухталиф бахшида ба иди Наврӯз доир мегарданд. Қобили қайд аст, ки ба ғайр аз гӯштингирӣ, инчунин мусобиқаву бозиҳои тухмҷанг, хурӯсҷанг, кабкҷанг, дастхобонӣ ва монанд ба инҳо бозиҳои дигари шавқангези идона низ баргузор мешаванд.
Хӯрок ё ғизоҳои суннатии наврӯзӣ одатан аз ғалладона пухта мешаванд. Дар ноҳияи Роштқалъа аз гандуми кӯфта, каллаву почаи гов ё гӯсфанд мепазанд. Ғизоҳои гандумӣ рамзи фаровонии соли нав ва ғизои солимро ифода мекунанд. Дар хони наврӯзӣ - анвои таом, аз қабили кулча, бурсоқ, ҳалво, оши бурида, амоч ва нони ғавси маҳлул, ки бо чормағз пухта мешаванд, бо он хони наврӯзиро зиннат медиҳанд.
Аз рӯйи ҳисоби тақвими мардумӣ, ки дар ноҳияи Рӯшон роиҷ аст, тахминан рӯзҳои 29-30 январ иди “Офтоб дар мард”, яъне Наврӯзи хурд таҷлил мегардад. Мардум ин санаро ба хотири он гиромӣ медоранд, ки чиллаи зимис-тон пушти сар шуда, дар баробари он таъсири қувваҳои аҳриманӣ, деву ҷин, беморию ғам ва дигар бадбахтиҳо аз байн мераванд. “Офтоб дар мард” рамз ва тимсоли рӯзи равшан, ояндаи неку осуда, ҳаёти босаодат ва ҳосили фаровони соли дарпешбуда аст.
Дар рӯзи аввали ин ид соҳиби хона баъди ғизои шом аз гунҷур бо зарфи чӯбин орд бароварда, “Бисмиллоҳи раҳмони раҳим. Шогун баҳор муборак”, гӯён вориди хона мешавад ва дар пояи ҳар панҷ сутуни хонаи урфӣ андаке орд мепошад. Сипас, аз омехтаи орд, равған, шир ва шакар батак (кисел) тайёр мекунанд. То субҳ қоидаи пичирумч иҷро мешавад. Яъне каси бегона ба хона ворид намешавад. Ин русум ба хотири пешгирӣ намудан аз пою қадами шум ва наҳс ба остонаи хона иҷро мешавад.
Дар рӯзи дуюми ид мардум таомҳои идона пухта, ҳамсояҳояшонро ба сари дастархон даъват мекунанд. Таоми идона ҳамсоябахъ (ҳаққи ҳамсоя) ном дорад. Қабл аз тановули ғизо барои арвоҳи гузаштагон дуои махсус мехонанд: “Биёмурзида пид, биёмурзида мод, биёмурзида ҷамъи арвоҳон, аз моён ёд ва аз шумоён қувват ва мадад”. Руҳияи хушию хурсандии идонаро чорабиниҳои фарҳангӣ шукӯҳ мебахшанд.
“Батайём” (иди бат, бат – номи таоми махсуси идона, як намуди атолаи маҳаллӣ) иди дуюми тақвимӣ – Наврӯзи хурд буда, дар ноҳияи Рӯшон се рӯз таҷлил мегардад: аз рӯзи чоршанбе то ҷумъа. Рӯзи аввал “хонасафедкунӣ”, рӯзи дуюм “батпазӣ” ва рӯзи сеюм “салом-салом” ном дорад. “Батайём” аз “хокдуздӣ” ва “хонасафедкунӣ” оғоз мешавад. Дар ҳар як деҳа ҷойи махсусе аст, онро ба хотири хоки сафед доштанаш Шогунайҷой ном ниҳодаанд. Яъне, хоки он мавзееро истифода мебаранд, ки хоки махсуси сафед дорад (бо забони рӯшонӣ-жирай).
Дар рӯзи дуюм, ки “батпехт (батпазӣ)” ном дорад, таоми идона - бат ё боҷ пухта мешавад. Гӯсфандро кушта, бо каллаю почаи он боҷ мепазанд. Сокинони деҳоти поёнии ноҳияи Рӯшон барои пухтани бат гандуми сурхакро бо сабаби ширин буданаш аз деҳаҳои баландкӯҳи Хуф ва Равмед меоварданд. Баъди батпазӣ пухтани нон шурӯъ мешавад. Аз хамир ба сурати гӯсфанд, шутур кулчаҳои нақшин пухта, онро дар биҳкавоҷ (тахтачӯби ҳаккокишудаи байни ду сутуни хонаи урфӣ), инчунин марза (тахтачӯбҳои дар танаи деворҳо часпида) қатор мегузоранд. Вақте ки ҳамаи ин корҳо анҷом ёфтанд, дар хона “кишпичирумч” (мамнӯъ будани воридшавӣ ба хона) эълон мешавад. То субҳ бояд касе, ғайр аз аҳли оила вориди хона нашавад.
Рӯзи сеюм “киштичирумч вирихът” (шикастани киштичирумч) ном дорад. Субҳи ҳамин рӯз сарвари ҳар як оила ба зарфе бат кашида, ба хотири баракат аз он андаке болои ҳамаи дарҳои дар ҳавлӣ мавҷудбуда мемолад. Ду ҳиссаи бат-ро ҳаққи шайх, ё халифа медиҳад.
“Гъамунд” иди Наврӯзи бузург аст. Ин ид мавриде, ки офтоб аз рӯйи тақвими нишонаҳо ба даруни дил мерасад (21-22 март), барпо мегардад. Дар водии Бартанг онро “Гъӯмон” ва дар водии Хуф “Раждъед” меноманд. “Гъамунд” ду рӯз таҷлил мешавад. Рӯзи аввал “остоннихътайд”, ё “боғнихътайд” (сайри мазор, сайри боғ) ном дорад. Дар ин рӯз дар ҳар як хонавода бо номи ҳар як узви хонавода нон мепазанд ва дутоӣ нонро бо табақ ба саҳни боғ ё мазор, ки дар ҳар як маҳалла мавҷуд аст, мебаранд. Дар он ҷо гӯсфандро забҳ карда, таом тайёр мекунанд. Мардум ба замин саҷда карда, дастонро ба лабу пешонӣ мебаранд. Бозиҳои тухмҷанг, арғунчакбозӣ, чавгонбозӣ ва дигар бозиҳои халқӣ баргузор мешаванд. Баъди тановули таоми табаррукӣ бо хондани дуои махсуси идона маросим анҷом меёбад. Рӯзи дуюм низ чунин маросим дар саҳни майдони бузурги ҳар як деҳа бо дуохонии умум оғоз меёбад. Рақсу суруд, гӯштингирӣ, аспдавонӣ ва дигар ойину бозиҳои наврӯзӣ ҷараён мегиранд.
Умуман, таҷлил ва расму анъанаҳои Иди байналмилалии Наврӯз дар ҳар ноҳияву минтақаи Ватани азизамон хусусиятҳои хоси худро дошта, чунин шаҳомату гуногунрангӣ ба Наврӯз бузургӣ ва таровати дигар зам мекунад.
Хабарҳои дигар
Рӯзнома
Эзоҳи худро нависед