ФАРҲАНГ
Ҷумъа 19 Апрел 2024 02:57
Ӯ шоири дардҳост. Шеъраш марҳами қалбҳост. Аз зиндагӣ мегӯяд. Аз тазодҳои рӯзгор менависад. Аз ишқ васф мекунад. Аз висолу муҳаббат ҳарф мезанад. Аз бузургии ватану модар мегӯяд. Мазраи эҷодаш бо гулҳои рангоранг оро ёфтааст. Ҳар касе гули худро дар ин мазра дармеёбад. Таровату назофати эҷодаш ба машоми ҳазорон-ҳазор дилбохтагони сухан атри маънӣ мепошад. Ӯ аз халқ аст. Дар дили халқ аст. Агарчи унвони халқӣ надошта бошад ҳам, вале солҳост халқ ӯро аз они худ медонаду сари ҳар мисраи шеъраш ба ишқаш ранг, ба зиндагиаш оҳанг, ба дардаш даво ва ба аҳдаш вафо мебахшад.
Алимуҳаммад Муродӣ. Намоди шоири муосир. Оне, ки хонандаи сутураш сари ҳар мисраъ бо хаёли хуше даври дунёи маъниро пар мезанад. Нишастан канори эшону гӯш додан ба суханаш дилу ҷонро қувваи дучанд мебахшад. Қалб оромишу ҷон таскин меёбад. Ӯ гуфту мо ҳам дар дунёи шеъраш давр задем – давр задем. Вале боз ҳам аз ҳарфу ҳиҷои пурмаънояш лабташна берун шудем.
Ӯ воқеан ба масал як деҳқону мазраи назди хонааш ҳамеша сабзу хуррам аст. Белу каландаш сари роҳу қаламу коғазаш болои миз ҳамеша ин деҳқони маъниро мунтазиранд. Кишташ дар ҳарду тафовут дорад. Бо меҳр мекорад. Бо муҳаббат ба мардум медиҳад.
АЗ НОУМЕДӢ ТО АЗМИ ҚАВӢ
- Кӣ ё чӣ шуморо шоир кард?
- Муҳити зиндагие, ки доштам, маро шоир кард. Модарам рубоию шеърҳои халқиро бисёр медонистанд. Амакам ҳам шеърдон буданд. Бо таъсири онҳо шеър эҷод кардан дар ман оҳиста – оҳиста пайдо гардид.
- Шумо ҳам чун дигарон даврони шогирдӣ доштед. Чун албатта имкон надорад, ки яку якбора эҷоди шумо боли парвоз кушодаву дар фазои шеър парвоз карда бошад. Аз таҷрибаҳои навқаламӣ чӣ чиз дар хотир доред?
- Вақте як навқалам пеши як шоири таҷрибадор меояд, ӯ ҳоло ба худаш боварӣ надорад. Метавонад, ки як сухани беҷои устод барои ӯ кушанда бошаду як сухани хуб варо болу пар бахшад. Вақте ҷавон будаму дар рӯзномаи ноҳиявии ноҳияи Ёвон кор мекардам, як маротиба дастаи шеърҳоямро гирифта, Душанбе омадам. Дар бинои Иттифоқи нависандагон сари роҳам Ҳабибулло Файзулло баромад. Аз эшон хоҳиш кардам, ки якчанд шеър дорам, як маротиба медидед. Гуфт вақт надораму рафт. Боз каме рафтам, ки устод Муъмин Қаноатро дидам. Аз устод ҳам ҳамон хоҳишро кардам. Эшон ҳам гуфтанд, ки кор дораму биё назди Лоиқ мебарамат. Пеши Лоиқ Шералӣ рафтем. Лоиқ дар утоқаш нишаста буд. Устод Муъмин Қаноат аз Лоиқ хоҳиш намуданд, ки шеърҳои маро бинанд. Лоиқ аз пушти миз сарашро боло накарда гуфт: “Ту ҳам шеър навиштаӣ - ми?” Ҳамин сухан маро чунон сахт расид, ки гуфтам умрбод тарки шеър кунам ва хеле ноумед ҳам шудам. Даъфаи дигар, ки шеър овардам чанд шеърамро устод Муъмин Қаноат барои чоп тавсия доданду ба назди Лоиқ бурданд. Лоиқ шеърҳои маро нахонда гуфт: “Ҳамин ҳам шеър шуд-ми?” Ва варақҳоро болои фарш ҳаво доданд. Ман ҳам шуда варақҳоро аз замин ҷамъ кардаму хестам. Аз дар баромаданӣ шудам, ки Муъмин Қаноат аз китфам дошта гуфт: “Алимуҳаммад, шеърнависро напартоӣ”. Ҳолати бади маро ҳис карда чунин гуфт. Баъди ин пеши худ мақсад мондам, ки бояд тарзе нависам, ки Лоиқ маро эътироф кунад. Баъдан шеърҳоям дар маҷаллаву нашрияҳо чоп шудан гирифтанд. Дар иттифоқ ҳам аллакай маро мешинохтанд. Даъватам мекарданд. Вале ҳар гоҳ Лоиқро медидам, роҳамро иваз мекардам. Ҳамин қадар сахт ранҷида будам. Ва дар охир баъди як маҳфили ҷавонон Лоиқ аз ман ситоиш карду маро хеле таъриф кард ва аз ҳамон ҷо ба баъд бо Лоиқ наздику қарин шудам.
- Эҷоди шеърро аз кадом жанри шеърӣ шурӯъ намудед?
- Дар оғози шеърнависӣ бо ғазал сар карда будам. Мо ки аз гаҳвора бо ғазалу бо рубоӣ ба воя мерасем, фикр мекардам, ғазал хеле чизи сабук аст. Вақте ки шоири ҷавон будам, дар Иттифоқи нависандагон Муъмин Қаноат шеърҳои шоирони ҷавонро таҳрир карданд ва ду мисраи ғазали маро бисёр хуш пазируфта буданд. Он ду мисраъ чунин буд:
Тук-туки соат ба гӯшам
мерасад, ин лаҳза чист?
Он садои наъли аспи умри дар
този ман аст.
Баъдан таъриф карданд, ки бубинед, шоири ҷавон чи хел хуб гуфтааст ва таъкид карданд, ки: “Алимуҳаммад Муродӣ шоири лирика аст, тираш гоҳо ба нишон мерасад, аммо мехоҳад мушакро бо камони Рустам паронад”. Яъне, мехоҳад дар қолаби куҳна сухани тоза гӯяд. Ҳамин чизҳо маро водор кард, ки оҳиста-оҳиста, то он даме, ки фаҳмишам дар шеър бисёр шуд, аз ғазал дур равам. Чун дар ғазал сухани нав гуфтан душвор аст ва ҳамин тавр ин пайроҳа маро ба эҷоди шеърҳои як, ду, се ва чормисрагӣ бурд.
- Вале ҳоло ҳам дар эҷодиёти шумо ғазалҳо кам нест...
- Дуруст аст. Ман то он вақте ки ба нозукиҳои ғазал ошно нашудам, дубора ба он рӯ наовардам. Баъдтар ба ғазал даст задам. Вале ин аллакай замоне буд, ки фикр мекунам, то андозае аз уҳдааш мебаромадам ва муҳимтар аз ҳама чӣ гуфтанамро медонистам. Чуноне гуфтам ғазал ҳам диди тозаву ҳарфи тоза мехоҳад. Вале ҳарфи тозае, ки дар ғазал бояд гуфта шавад, ёфтан душвортар аз тасаввури мост.
- Нав гуфта, шоир бояд чиро ба назар гирад?
- Масалан, аввалин шоире, ки ҳамроҳи маъшуқааш шаби маҳтоб ба саҳро баромад. Дид, ки моҳтоб гирду зебост ва дид, ки чеҳраи ёраш мисли моҳ зебост, гуфт: “Рӯи маъшуқи ман ба моҳ мемонад”. Кашф кард. Ёфт сухан. Шоири дигаре бо ёраш назди дарахти сарв омаду дид, ки қомати сарв ҳам баланду қомати маъшуқааш ҳам, гуфт: “Қомати ёри ман ба сарв мемонад”. Кашф кард. Баъди он ҳазор соли дигар шоирони дигар ҳамин сарвро сарви равону чизи дигар гуфтанд, вале ҳич гапи нав нагуфтанд. Сарву моҳтоби худро кашф карда натавонистанд. Имрӯз ҳам шоирон бояд сарву моҳтоби худро дошта бошанд. Вақте гапи тозаву нигоҳи тоза надошта бошем, беҳтараш шеър нанависем. Адабиёти мо ғанист, ба шеъри хасакӣ эҳтиёҷ надорад.
- Оё шумо сарву моҳтоби худро доред?
- Ман кӯшиш мекунам, ки шеърам ба касе монанд набошад.
- Шеъри шумо муроҷиат ба кӣ мекунад?
- Дар шеърҳоям ман бевосита ба касе муроҷит намекунам. Масалан, тамоми эҷодиёти ман пур аз мавзӯи ватан аст. Аммо ман ҳеҷ гоҳ чунин муроҷиат накардам, ки: “Эй ватан, ман туро дӯст медорам, бе ту наметавонам, ту бисёр зебоӣ...”. Вале вақте аз як мушкил мегӯяму дар он муҳаббати ватандӯстиамро ифшо месозам, ин маънои онро дорад, ки меҳри ватан дар мағзу устухони ман аст.
ШЕЪРЕ, КИ ДАР ТАҲИ ГАП, ГАП ДОРАД
-Гуногунжанрӣ дар шеъри имрӯзи тоҷик бисёр хуб ба назар мерасад. Хосатан дар шакли руборию ғазал шоирони мо ба таври васеъ шеърҳо эҷод мекунанд. Аммо баҳсҳои зиёде, ки мо мебинему мехонем ва шоҳид мегардем, дар боби шеър будану набудан ва ҷойгоҳи он дар адабиёти назмӣ, ин шеъри сафед ё шеъри кӯтоҳ мебошад. Ҷойгоҳи ин намуди шеър дар эҷодиёти шумо чӣ гуна аст?
- Дар эҷодиёти ман ин шакли шеърӣ ҷойгоҳи хосса дорад. Аввалин маротиба, вақте ки ман ба ин шакли шеърӣ рӯ овардам, хеле хуб онро пазируфтанд. Вақте дар шаҳри Қурғонтеппа кор мекардам ҳамроҳи шоир Примқул Сатторӣ, (ӯ солҳои ҷанги шаҳрвандӣ беному нишон гардид) маслиҳат карда будем, ки шеър бояд ҳамон гунае бошад, ки кӯтоҳу сермаъно. Яъне, аз рӯи ҳаҷм кӯтоҳ бошад, вале мазмуни зиёдро дар худ ғунҷонад. Минбаъд ҳамин усулро хеле ҷустуҷӯ кардам ва дар охир ба хулосае омадам, ки бояд аз шеъри сафед истифода кунам ва барои ин чанд чизҳое буд, ки маро такон дод. Аввал истифодаи дурусти калимаҳои тоҷикӣ ҳангоми эҷоди шеър. Забони тоҷикӣ як хусусияте дорад, ки вақте калима дуруст дар ҷояш ояд, маънии калонро дар худ метавонад фаро гираду бори гарони маънӣ кашад. Дигар рӯзе ба дастам чанд журнал расид ва дар онҳо чанд намуна шеърҳои ҷопониро вохӯрдам, ки се мисраву чор мисра буданд. Вале маънии зиёдро дар худ ҷой дода буданд. Аз ҳамон ҷо дилгармии ман нисбати ин навъи шеър хеле зиёд шуд.
- Шумо ба мо тасвир ё маънии яке аз ҳамин шеърҳоятонро мегӯед, ки ҳаҷмаш хурд бошаду маънии калонро фаро гирад?
- Вақте инқилоб ва шӯру исёнҳо рух медиҳанд ва баъди он ангезаашон пас мешавад, таъқибҳо ба вуҷуд меоянд. Дар ҳамин доругирҳо як кам зулмату бедодгариҳо ва ситаму нотавонбиниҳо ба миён меоянд. Баъзе инсонҳое ҳастанд, ки ба ҳамон шакли зиндагӣ созиш мекунанд ва зери бори зулм ҳаёт ба сар мебаранд. Ё дар шакли дигар, вақте дар шаб барқ мезанаду атрофро равшанӣ мекунад, баъди хомӯш шуданаш пеши назари кас бисёр торику зулмонӣ мешавад. Каме баъд, андак-андак чашм одат мекунаду ба дидан шуруъ. Яъне, кам нестанд инсонҳое, ки зулмату ситам ва торикиро равиши зиндагии худ қарор додаанд. Баргирифта аз ҳамин, як шеър навишта будам:
Барқ рахшиду гузашт
Раста шуд пас аз он торикӣ
Чашми ман ҳеҷ ба ин
тирагӣ одат накунад.
Ҳамон мазмуне, ки дар боло гуфтам. Гарчанде баъзе нафароне, ки ба ҳамон муҳиту зулм худро созгор мекунанд, аммо ман ба ин чиз тоқат надорам. Ман барои равшан кардани пеши назари худ мубориза мебарам ва дар ҳамин роҳ қурбонӣ мешавам.
- Баъзе ин шакли шеърро моли шоирони Эрон медонанд, шумо чӣ назар доред?
- Он замоне, ки ман ба ин шеър рӯ овардам, шеъри Эрон дар Тоҷикистон чандон маъмул набуд. Ин ба солҳои 80-ум рост меомад. Хосатан вақте рӯ ба ин шеър овардам, бо адабиёти Эрон чандон ошноӣ надоштам. Дуруст аст, ки баъзеҳо онро моли Нимо, шоири эронӣ медонанд, аммо дар эҷодиёти ӯ ин гуна шеърҳо дида намешавад.
- Чӣ бартарӣ дорад ин намуди шеър?
- Бузургии ин шеър дар он аст, ки ҳаҷми хурду маънии калон дорад. Барои хонандаи қаторӣ дарки ин шеър душвор аст. Масалан, вақте ки ман бори аввал ба ҳамин шакли шеърӣ даст задам, баъзе аз ҳамқаламон ҳатто бо писханд ба ман гуфтанд, ки ин чист, ки ту менависӣ? Ҳатто дар масъалаи ҳаққи қалам низ бисёр мушкилӣ мешуд. Вақте як даста ҳамин гуна шеърҳоро дар “Садои шарқ” чоп кардам, дар яке аз маҷлисҳо Аскар Ҳаким наздам омада гуфт: “Алимуҳаммад, шеърҳоят бисёр маъқулу лекин ба ин шеърҳо рӯзат намегузарад.” Он вақтҳо аз рӯи мисраъҳо ҳаққи қалам медоданд, вале ба ин се мисраву чор мисраъ пул кор кардан душвор буд.
- Шеъри сафедро оё хонандаи шумо қабул дорад?
- Худам ҳам дар аввал хеле фикр кардам, ки оё хонанда ин шеърро қабул дорад? Оё онро дарк карда метавонад? Аммо дида шуд, ки хонандаи шеърфаҳму шеърдӯст бисёр хуб ин шеърро қабул кард. То андозае, ки аз шеъри ман маъниҳоеро кашф карданд, ки худ аз он хабар надоштам. Аз он ҷо дарёфтам, ки ин шакли шеър дар таҳи гап-гап дорад. Ҳар хонанда ба хосту дарди худ аз он маъно пайдо мекунад.
- Чуноне маълум аст, дар шеъри сафед вазну қофия қариб ба кор намеравад. Оё вазну қофия ва дигар қоидаҳои шеърӣ дар шеъри сафед нақш дошта наметавонад?
- Дар ин шакли шеърӣ вазну қофия чандон зарурат надорад. Ҳатто гоҳо қофия тамоман ба кор намеравад. Вале ҳар як калима мавқеи хоси худро дорад. Чун ҳар калимае, ки мо истифода мекунем, бояд бори маънӣ кашад. Масалан:
Дарахте хам зада мисли
хушомадгӯ,
Кабутарҳои кӯҳӣ дона
мекобанд,
байни тӯдаи пору,
Ва дар сӯе алоби сурх мелесад
таги деги сиёҳеро.
Ин ҷо сухан дар бораи муҳити ҷамъиятест, ки дар асоси дурӯғу фанду фиреб бунёд ёфтааст. Вақте нодониву ҷаҳолат боло гирифт, кабутарони кӯҳӣ, ки гули донаву алафро мехӯрад, миёни тӯдаи порӯ ризқ мекобанд. Яъне, инсонҳое, ки сазовори як зиндагии хубу орому тинҷ ва хушбахтонаанд, имрӯз маҷбуранд, ки байни тӯдаи порӯ ризқу рӯзӣ кобанд. Оташ манбаи нур аст, гармӣ аст, рӯшноӣ аст. Вале бо ҳама муқаддас буданаш, таги деги сиёҳро мелесад. Дег аз болосту оташ аз таг. Ақлҳо дар тагу ҷаҳолат дар боло мемонад. Як олимро мебинем, зиндагӣ маҷбураш мекунад, бо ҳама фазле, ки дорад, пеши касе сар хам мекунад. Ҳол ки дар сари он кас як ҳарф нест.
НАЗМУ ШЕЪР
- Фарқ миёни назму шеър дар чист?
- Як сухан метавонад вазн надошта бошад, аммо шеър бошад. Аммо боз вомехӯрад, ки ҳатто мавзӯъҳои илмӣ дар шакли назмӣ пешкаш гарданд. Ин гуна навиштаҳоро наметавон шеър гуфт, онҳо назм ҳастанд. Чун вазн доранд. Дар шеърҳое, ки ба омма муроҷиат карда мешавад, одатан назм дастболо мегардад. Зеро на ҳама дарки баланд ва фаҳмиши шеърро доранд. Масалан, дар шеърҳои панду ахлоқӣ одатан аз ин чиз кор мегиранд. Шеърият камтар истифода мешавад. Мо агар шеъри панду ахлоқии Рӯдакиро гирем:
То ҷаҳон буд аз сари одам фароз,
Кас набуд аз роҳи дониш бениёз...
Ин ҷо назм боло меистад. Ё дар ин шеъри Ҳофиз:
Насиҳат гӯш кун, ҷоно, ки аз ҷон дӯсттар
доранд,
Ҷавонони саодатманд панди пири
доноро...
Дар ин ҷо ҳам назм боло меистад. Дар шеърҳои панду ахлоқӣ гарчи назм аз шеърият паст аст, вале мазмуни баланд, урёнии шеърро мепӯшонад. Масалан гуфтаи Мирзо Турсунзода, “Ҷони ширин ин қадар ҷангам накун...” шеър нест, назм аст. Аммо як чизест, ки мо онро дар ҳар лаҳзаи зиндагӣ истифода мекунем.
- Шеърҳое, ки барои тӯю маъракаҳо бахшида мешаванд, онҳоро чӣ ном барем?
-Дар шеърҳое, ки барои тӯю маърака ва базму бозиҳо низ, шеърият вуҷуд надорад, танҳо назм аст. Талаботи худи чунин шеърҳо аз эҷодкор шеъриятро талаб намекунад. Хонанда дар чунин шеърҳо бояд думболи маънию андеша нагардад. Ҳеҷ гоҳ хонанда аз он фалсафаи зиндагӣ ва шикасту рехти ҳаётро пайдо карда наметавонад.
ДИДИ ШОИРОНА
- Вақти шоир шеър эҷод мекунад, аз ҳама бештар барояш чӣ муҳим аст?
- Дар шеър муҳим диди шоирона аст. Агар диди шоирона надошта бошем, мо чизеро кашф карда наметавонем. Бояд мушоҳида кунем ва барои худ мавзӯъ ёбем.
- Шумо диди шоиронаро чӣ гуна шарҳ медиҳед?
- Масалан, гулҳо чандин ранг мешавад: сафед, сурх, зард ва сад ранги дигар. Вақте мо гул мегӯем, пешорӯи мо сифати зебоӣ, атри хуш ва манзараи дилкаш меояд. Вале бо ҳама зебоӣ сояи ҳамаи онҳо сиёҳ аст. Як чизи одӣ дар зиндагӣ. Аз ҳамин ҷо барои худ як мавзӯъ ёфтам:
Соя агарчи сояи гул аст, рӯсиёст.
Дар шарҳи ин мисра таъкид кардан хостам, ки шарифтарин махлуқи офаридаи Парвардигор инсон аст. Яъне, ҳеҷ як офаридаи Худо ба пояи инсон нест. Вале, вақте инсон шаъну шарафи инсонии худро аз даст медиҳад, дигар аз ӯ беқадртар касе нест ё ба қавли дигар рӯсиёҳ мешавад.
- Бештар чи чизҳо метавонанд, ки мавзӯи шеър шаванд?
- Чизҳои одӣ метавонанд, мавзӯи шеър шаванд. Ман ҳеҷ вақт барои эҷоди мавзӯи шеър фикр намекунам. Ин тамасхур ба шеър аст, ки гӯи мешинаму дар фалон мавзӯъ шеър эҷод мекунам. Шеър бояд маҳсули мушоҳида бошад. Чизеро дар роҳ мебинаму мушоҳида мекунам. Раҳ ба раҳ мушоҳидаи кардаам ба ман мисраъҳои шеъриро падид меорад. Масалан, як рӯз дар кӯча дидам, ки як саг дар даҳонаш шохи гов рафта истода буд ва чунон вақташ хуш менамуд, ки гӯё дунёро дар бағал дорад. Сагро нигоҳ карда, ба дил гузарондам, ки ин ҷонвари Худо ба ҳамин ризқи кучак ин қадар вақташ хуш аст, вале кам нестанд онҳое, ки бо ҳама дороӣ ношукрӣ мекунанд. Ҳамин мавзӯи шеъри ман шуд. Ё кирмаке, ки дасту по надорад, ғел хӯрда – ғел хӯрда ҳаракат мекунад, то пеш равад. Талош баҳри пайдо кардани чизе барои рӯзгораш мекунад. Ин ҳам чизи одӣ, вале тасвираш дар шеър маънии калон ба бор меорад. Ва ё як мушоҳидаи дигар. Чароғҳо дар шаб кӯчаро равшанӣ мекунанд, вале онҳо пеш аз он ки кӯчаро равшанӣ диҳанд, аввал худро равшан мекунанд:
Ҳар чароғе гирди худро гар кунад, рӯшан
Кӯчаи торик нуристон шавад.
Ҳар инсони бофазлу боилму бофарҳанг агар муҳити худро бо фазлу бо илму бо фарҳанг кунад, дигар инсони бе фазлу бе илму бе фарҳанг намемонад. Ё ҳар падару модар фарзандони худро дуруст тарбия кунанду фарзандонашон боз фарзандони худро дуруст илму дониш диҳанд, дар натиҷа миллат донишманду хушахлоқ мешавад.
- Мавзӯи илҳоми шумо кист ва чист?
- Зиндагӣ ва таҷрибаи он.
- Чӣ чизест, ки сухани шоирро қудрату тавон мебахшад, то аз як гуфтаи одӣ фарқ кунад?
- Шоир диди дигар дорад. Ва барои ин шоир пеш аз ҳама бояд дида тавонад. Аз як чизи одӣ сухан олӣ ёфтан кори шоир аст.
ЗИНДАГИИ ШОИР
- Ишқ дар ашъори шумо мавқеъ дорад?
- Ҳаёт собит мекунад, ки бе ишқ зиндагӣ намешавад. Гуфти Турсунзода: “Шоири бе ишқ мурғи бе пар аст.” Умуман адабиёт бе мавзӯи ишқ вуҷуд дошта наметавонад.
- Зиндагӣ аз диди шоир.
- Вақте писарам 4-сола буд, кӯча ки мебаромадам, аз қафоям мебаромад. Вақте ба замин меафтид, гиря кардан мехост. Барояш мегуфтам, ки “афтида, ки метавонӣ, рост шуданро низ омӯз.” Нагирифтам дасташро. Гуфтам худат хез. Дар аввал ҳайрон мешуд, вале вақте дид, ки дасташро намегирам, минбаъд маҷбур шуд, худ боло шавад. Мақсад чист? Инсон дар зиндагӣ ҳамеша мисли ҳамон кӯдакест, ки меафтад. Вале ҳамеша бояд худаш фикри рост шуданро кунад. Зиндагӣ ҳамеша рӯзи равшан нест. Торикиҳо низ кам нестанд. Вале фурсати шодӣ ҳамеша дар ҳаёти мо ҷой дорад. Ман аз як мушоҳидаам, ки дар қолаби назм даровардамаш зиндагиро ба шумо мегӯяд:
Талоши зиндагӣ бошад чу гул дар санг,
Ба чандин рангу бӯе метавон сабзид.
Чу сабза дар биёбоне ба бороне,
Кунӣ гар шустушӯе метавон сабзид...
Хазон ҳам рангу бӯе доштаст охир,
Ба ҳар пажмурдарӯӣ метавон сабзид.
Зи хирман то ба дули осиё вақт аст,
Бо хоки орзуе метавон сабзид.
Бо ароба осиёб гандум мебурдам. Дар роҳ дидам, ки гандумҳо рехтаанд. Онҳо то ба дул нарафтанд. Дубора фурсати сабзидан пайдо карданд. Мо низ баъди ҳар афтидан фурсати дубора боло шуданду сабзидан дорем.
- Вале гоҳо мешавад, ки мо дар роҳ намеафтему рост ба дул меравем. Мақсад кулбори ғами зиндагӣ ба сабз шудани мо монеъ мешавад.
- Инсон шодиро ҳамеша аз ғам меёбад. Дар ғам худро имтиҳон мекунем, то ба шодӣ бирасем. Ва, албатта ин кори саҳлу сода нест:
Ин як дами шодро бо ғам ёфтаем,
Кам ёфтаему чи фусун кофтаем.
Дар мазраи зиндагӣ чу мағзи донем,
То сабз шудем пӯст партофтаем.
- Аз нигоҳи шоир чи чизе инсонро бояд таҳрик диҳад, то сабз шудану ба марзи шодиҳо расидан ресмони сабру шикебоиро раҳо накунад?
- Барои мо беҳтар аз худамон касе наметавонад, ки моро ба коре ислоҳ бахшад. Агар мо воқеан азми қавӣ ва иродаи шикастнопазир дошта бошем, дар ҳар сахтие метавонем, ки бар худ инқилоб кунему дар масири сахтиҳо ба умеди расидан ба осонӣ гом бардорем:
Эй дилшикаста мард!
Вақте бухори мавҷи ғамат ҷола мешавад
Дар осмони ҷудии шоми хазони дард,
Дар афтоби гарми умедаш ту об кун.
Тафсири зиндагӣ
Вақте ки ҷуз кашокаше ранҷу азоб нест,
Вақте ҳама шаб аст,
Ному нишони шабшикани офтоб нест,
Аз зарраҳои хурди умед офтоб кун.
Домони сабрро
Монанди шохи охирин вақте раҳо кунӣ,
Вақте ки маргро
Чун ҷонхалоси ҷони худоӣ садо кунӣ,
Дар ҷонамози субҳ,
Шин,
Бомдоди азм бихон пеши офтоб,
Як инқилоб кун,
Бар худ хитоб кун:
Дунё агар хонаи бахту умед нест,
Онро хароб кун,
Дунёи нав бисоз!
- Шумо дар шеъратон аз ғаму ғусса бисёр мегӯед. Ба фикратон ин ғарибнолӣ нест?
- Мавзӯи ғам дар шеър ҳеҷ гоҳ ғарибнолӣ нест. Шикоят аз зиндагии душвор нест. Заифнолӣ пеши дармондагиҳо нест. Бечорагӣ пеши душворӣ нест. Зеро ғаму дарди тамоми дунё аз дили шоир мегузарад. Ҳеч кас парвои ғами шоир надорад. Ба ҷуз чанд ихлосмандонам, касе намепурсад, ки Муродӣ зиндааст ё мурда. Аммо ман ғами ҳар инсонро алоҳида мехӯрам, ғами миллатро алоҳида, ғами ватанро алоҳида.
- Яъне, шумо гуфтан мехоҳед, ки барои дигарон месӯзед?
- Дуруст аст. Шоир монанди чароғ аст. Чароғ шаби дароз месӯзад, касе фикри сӯхтани онро намекунад, танҳо равшаниашро мебинанду аз он истифода мекунанд. Ва чароғ ҳам ҳеҷ тамае надорад, ки чаро шумо ба сӯхтани ман таваҷҷуҳ намедиҳед. Чун вазифааш сӯхтан аст. Шоир ҳам вазифааш чун чароғ аст. Бояд чизе эҷод кунад, ки мардумро ба роҳи дурусту роҳи ҳақиқат иршод созад. Инсонҳоро дар ҳолати ноумедию дилшикастагӣ бо шеъраш умеди тоза бахшад.
- Имкон дорад, ки нафаре бидуни дард даъвои шоирӣ кунаду шеър нависад?
- Шоире, ки дард надорад, шоир нест. Вақте нафаре ошиқ несту аз ишқ шеър мегӯяд, шеъраш сӯз надорад. Шоир ҳам вақте дард надораду аз дард мегӯяд, ҷуз дафтараш дуртар намеравад суханаш. Вақте шоир аз дарди ватан мегӯяду дилаш барои ватан дард намекунад, тамоми гуфтаҳояш арзиши ду тангаро пайдо намекунанд. Шоири бедардро шоир не, қофиябоз мегӯянд.
- Мешавад лаҳзаҳое, ки шоир бедард шавед?
- Дарди шоир тамомӣ надорад, чун дарди зиндагӣ охир надорад. Ҳамеша ҳаёт пурмоҷаро ва мубҳам аст. Сари ҳар қадам эҳтимоли ба зону задану пеши зиндагӣ бечора шудан аст. Аз дарде ба дарде растан аст.
- Дарди ширин кадом аст?
- Бисёр мехостам, ки дар дунё як Худову як паёмбар мешуд. Дигар дину худои дигар намебуд. Танҳо як дин мебуд – дини худопарастӣ. Агарчи ҳама ба воситае худро ба Худо мерасонанду охири ҳама эътиқодҳо Худост, вале ҳазоруяк мазҳабу равияву дину дигару дигар ягонагии инсонро аз байн бурдааст. Низоъҳоро ба вуҷуд овардааст. Вақте ягонагии инсоният ҳастӣ мекард, меҳру муҳаббат, шафқату раҳм, эҳтирому дастиҳамгирӣ ва умуман тамоми арзишҳои инсонӣ мақоми ҳамешагӣ касб мекарданд. Ин дарди ширине аст, ки пайваста орзуяш мекунам.
- Шеъри хуб аз нигоҳи шумо кадом аст?
-Шеъри хуб ҳамон аст, ки ҳар кас мувофиқи дард, мувофиқи майл ва мувофиқи завқаш аз он чизе ёбад. Масалан, дар ашъори Ҳофиз бинем, диндор ҳам чизе меёбад, бе дин ҳам. Ҳар кас ба дарди худ.
ШОИР ВА ШУҲРАТ
- Шумо барои чӣ эҷод мекунед, кайфияти худ ё лаззати хонанда?
- Гоҳо фикр мекунам, на барои ину на барои он. Вақте ман чизе эҷод мекунад, асло ин фикрро намекунам, ки инро бояд касе хонаду лаззат барад. Ё худам аз эҷодам кайфият барам. Эҷоди шеър, ин чизест, ки бехуд аз дарунат берун мешавад. Ман барои сабук кардани худам онро болои коғаз меорам. Вақте дар роҳ меравам, мисраъҳо худ аз худ дар сарам хутур мекунанд ва маро маҷбур мекунанд, ки болои қаламу дафтар нишинам. Ҳеҷ гоҳ ман чунин тасмиме нагирифтаам, ки ҳозир рафта қалам мегираму дар фалон мавзӯъ шеър менависам. Албатта кайфият ҳаст. Баъзан як шеъри хуб маро чунин мекунад, ки ду рӯз мисли одами маст мегардам. Вале ин ҳам махсус нест, беихтиёр аст.
- Дар кадом ҳолат аз шеъри худ лаззат мебаред?
- Вақте як нафар аз ким-куҷое бо ман тамос мегираду миннатдорӣ мекунад. Ва мегӯяд, ки ташаккур ба шумо, ки фалон шеъратон маро дар рӯзи сахтиам дастгир шуд. Ҳамин лаҳза лаззату кайфияти ман поён надорад.
- “Бечоравор гиря макун пеши зиндагӣ...” Ғазале, ки хурду калон онро медонанд. Чуноне маълум шуд, ҳар шеъри шумо илҳомаш баргирифта аз саҳнаест. Шояд хонандаи шумо бисёр мехоҳад донад, ки илҳоми ин ғазал аз куҷост?
- Як рафиқ дорам, аз овони кӯдакӣ, ҳамсинфу ҳамкурс будем. Бисёр инсони шариф аст. Аламхон Кучаров. Як замон дар донишгоҳи Кӯлоб кор мекард. Ман бошам, дар Душанбе будам. Пайваста миёнамон мукотиба буд. Ман барои ӯ мактуб менавиштам, ӯ барои ман. Дар яке аз мактубҳояш аз зиндагиаш шиква карду ҳамчун дӯст ба дӯсташ аз зиндагиаш нақл кард. Фикр кардам, чи кор кунам барои дилбардориаш. Баъд ҳамин шеъро навиштаму равонаш кардам. Ҳеҷ вақт фикр намекардам, ки ин шеър то ҳамин андоза шуҳрату маҳбубият пайдо мекунад. Тавлиди ин шеър аз ҳамин ҷост.
- Гуфтан мумкин аст, ки ин ғазал ба шумо то ҷое шуҳрат низ дод. Мо фаҳмидан мехостем, ки оё шоир Муродӣ барои шуҳрат менависад ва ё чизи дигар?
- Ман ҳаргиз барои шуҳрат нанавиштаам. Аз шуҳрат метарсам. Шуҳрат мисли маъшуқаест, ки ваъдаи висол мекунаду фиребат медиҳад. Барои ҳамин ман ҳеҷ гоҳ думболи шуҳрат намеравам. Бигузор шуҳрат шоирро ёбад, шоир шуҳратро не.
- Шумо шеърҳои супоришӣ доред?
- Ин чизест, ки дар ҳама давру замон буду ҳаст. Вале ман шеърҳои супориширо хеле бад мебинам. Онҳо дарди ман нестанд. Аммо баъзан менависам. Вале ҳеҷ гоҳ барои ягон мансабдору пулдор шеър нанавиштаам.
ОРЗУИ ШОИР
- Албатта, шаҳру муҳити адабӣ барои нафари эҷодкор фазои дигар аст. Вале имрӯз чи боис шуда, ки шоир Муродӣ тарки шаҳр карда, деҳаро макони доимӣ ихтиёр кардааст?
- Инсон дар назди тақдир монанди кулӯлахорест, ки дар биёбон мегардад. Шамол ҳар ҷонибе хоҳад, ҳамон ҷониб мепартояд онро. Як сабабҳое шуду тарки шаҳр кардам. Дар Душанбе, дар “Садои шарқ” кор мекардам. Пеш аз он дар телевизион. Дар ноҳияи Ёвон сармуҳаррири рӯзнома будам. Дар Қурғонтеппа дар газета фаъолият доштам. Ва боз дар ҷойҳои дигар. Дар Ёвон хонаву дари обод доштам. Зиндагӣ ҳамин хел шуд, ки тарки ҳама ёру ошно ва дору надор карда, деҳа омадам. Баъдан мехостам, гашта боз Душанбе равам. Вале он шароите, ки рафта он ҷо буду бош намоям, надоштам. Ва ҳоло ҳам надорам. 450 сомонӣ нафақа мегирам. Замини назди хонаам даромади асосӣ намедиҳад. Танҳои барои пешбурди рӯзгор. Шукр, рӯзам мегузарад. Каму беш бародарам ёрдам мекунад. Дӯстон даст мегиранд.
- Орзуе, ки шоир Муродӣ дар дил мепарварад.
- Мехоҳам манзиле дар пойтахт дошта бошаму дар муҳити ором баъзе корҳои эҷодиамро ба итмом расонам...
Алимуҳаммад Муродӣ. Намоди шоири муосир. Оне, ки хонандаи сутураш сари ҳар мисраъ бо хаёли хуше даври дунёи маъниро пар мезанад. Нишастан канори эшону гӯш додан ба суханаш дилу ҷонро қувваи дучанд мебахшад. Қалб оромишу ҷон таскин меёбад. Ӯ гуфту мо ҳам дар дунёи шеъраш давр задем – давр задем. Вале боз ҳам аз ҳарфу ҳиҷои пурмаънояш лабташна берун шудем.
Ӯ воқеан ба масал як деҳқону мазраи назди хонааш ҳамеша сабзу хуррам аст. Белу каландаш сари роҳу қаламу коғазаш болои миз ҳамеша ин деҳқони маъниро мунтазиранд. Кишташ дар ҳарду тафовут дорад. Бо меҳр мекорад. Бо муҳаббат ба мардум медиҳад.
АЗ НОУМЕДӢ ТО АЗМИ ҚАВӢ
- Кӣ ё чӣ шуморо шоир кард?
- Муҳити зиндагие, ки доштам, маро шоир кард. Модарам рубоию шеърҳои халқиро бисёр медонистанд. Амакам ҳам шеърдон буданд. Бо таъсири онҳо шеър эҷод кардан дар ман оҳиста – оҳиста пайдо гардид.
- Шумо ҳам чун дигарон даврони шогирдӣ доштед. Чун албатта имкон надорад, ки яку якбора эҷоди шумо боли парвоз кушодаву дар фазои шеър парвоз карда бошад. Аз таҷрибаҳои навқаламӣ чӣ чиз дар хотир доред?
- Вақте як навқалам пеши як шоири таҷрибадор меояд, ӯ ҳоло ба худаш боварӣ надорад. Метавонад, ки як сухани беҷои устод барои ӯ кушанда бошаду як сухани хуб варо болу пар бахшад. Вақте ҷавон будаму дар рӯзномаи ноҳиявии ноҳияи Ёвон кор мекардам, як маротиба дастаи шеърҳоямро гирифта, Душанбе омадам. Дар бинои Иттифоқи нависандагон сари роҳам Ҳабибулло Файзулло баромад. Аз эшон хоҳиш кардам, ки якчанд шеър дорам, як маротиба медидед. Гуфт вақт надораму рафт. Боз каме рафтам, ки устод Муъмин Қаноатро дидам. Аз устод ҳам ҳамон хоҳишро кардам. Эшон ҳам гуфтанд, ки кор дораму биё назди Лоиқ мебарамат. Пеши Лоиқ Шералӣ рафтем. Лоиқ дар утоқаш нишаста буд. Устод Муъмин Қаноат аз Лоиқ хоҳиш намуданд, ки шеърҳои маро бинанд. Лоиқ аз пушти миз сарашро боло накарда гуфт: “Ту ҳам шеър навиштаӣ - ми?” Ҳамин сухан маро чунон сахт расид, ки гуфтам умрбод тарки шеър кунам ва хеле ноумед ҳам шудам. Даъфаи дигар, ки шеър овардам чанд шеърамро устод Муъмин Қаноат барои чоп тавсия доданду ба назди Лоиқ бурданд. Лоиқ шеърҳои маро нахонда гуфт: “Ҳамин ҳам шеър шуд-ми?” Ва варақҳоро болои фарш ҳаво доданд. Ман ҳам шуда варақҳоро аз замин ҷамъ кардаму хестам. Аз дар баромаданӣ шудам, ки Муъмин Қаноат аз китфам дошта гуфт: “Алимуҳаммад, шеърнависро напартоӣ”. Ҳолати бади маро ҳис карда чунин гуфт. Баъди ин пеши худ мақсад мондам, ки бояд тарзе нависам, ки Лоиқ маро эътироф кунад. Баъдан шеърҳоям дар маҷаллаву нашрияҳо чоп шудан гирифтанд. Дар иттифоқ ҳам аллакай маро мешинохтанд. Даъватам мекарданд. Вале ҳар гоҳ Лоиқро медидам, роҳамро иваз мекардам. Ҳамин қадар сахт ранҷида будам. Ва дар охир баъди як маҳфили ҷавонон Лоиқ аз ман ситоиш карду маро хеле таъриф кард ва аз ҳамон ҷо ба баъд бо Лоиқ наздику қарин шудам.
- Эҷоди шеърро аз кадом жанри шеърӣ шурӯъ намудед?
- Дар оғози шеърнависӣ бо ғазал сар карда будам. Мо ки аз гаҳвора бо ғазалу бо рубоӣ ба воя мерасем, фикр мекардам, ғазал хеле чизи сабук аст. Вақте ки шоири ҷавон будам, дар Иттифоқи нависандагон Муъмин Қаноат шеърҳои шоирони ҷавонро таҳрир карданд ва ду мисраи ғазали маро бисёр хуш пазируфта буданд. Он ду мисраъ чунин буд:
Тук-туки соат ба гӯшам
мерасад, ин лаҳза чист?
Он садои наъли аспи умри дар
този ман аст.
Баъдан таъриф карданд, ки бубинед, шоири ҷавон чи хел хуб гуфтааст ва таъкид карданд, ки: “Алимуҳаммад Муродӣ шоири лирика аст, тираш гоҳо ба нишон мерасад, аммо мехоҳад мушакро бо камони Рустам паронад”. Яъне, мехоҳад дар қолаби куҳна сухани тоза гӯяд. Ҳамин чизҳо маро водор кард, ки оҳиста-оҳиста, то он даме, ки фаҳмишам дар шеър бисёр шуд, аз ғазал дур равам. Чун дар ғазал сухани нав гуфтан душвор аст ва ҳамин тавр ин пайроҳа маро ба эҷоди шеърҳои як, ду, се ва чормисрагӣ бурд.
- Вале ҳоло ҳам дар эҷодиёти шумо ғазалҳо кам нест...
- Дуруст аст. Ман то он вақте ки ба нозукиҳои ғазал ошно нашудам, дубора ба он рӯ наовардам. Баъдтар ба ғазал даст задам. Вале ин аллакай замоне буд, ки фикр мекунам, то андозае аз уҳдааш мебаромадам ва муҳимтар аз ҳама чӣ гуфтанамро медонистам. Чуноне гуфтам ғазал ҳам диди тозаву ҳарфи тоза мехоҳад. Вале ҳарфи тозае, ки дар ғазал бояд гуфта шавад, ёфтан душвортар аз тасаввури мост.
- Нав гуфта, шоир бояд чиро ба назар гирад?
- Масалан, аввалин шоире, ки ҳамроҳи маъшуқааш шаби маҳтоб ба саҳро баромад. Дид, ки моҳтоб гирду зебост ва дид, ки чеҳраи ёраш мисли моҳ зебост, гуфт: “Рӯи маъшуқи ман ба моҳ мемонад”. Кашф кард. Ёфт сухан. Шоири дигаре бо ёраш назди дарахти сарв омаду дид, ки қомати сарв ҳам баланду қомати маъшуқааш ҳам, гуфт: “Қомати ёри ман ба сарв мемонад”. Кашф кард. Баъди он ҳазор соли дигар шоирони дигар ҳамин сарвро сарви равону чизи дигар гуфтанд, вале ҳич гапи нав нагуфтанд. Сарву моҳтоби худро кашф карда натавонистанд. Имрӯз ҳам шоирон бояд сарву моҳтоби худро дошта бошанд. Вақте гапи тозаву нигоҳи тоза надошта бошем, беҳтараш шеър нанависем. Адабиёти мо ғанист, ба шеъри хасакӣ эҳтиёҷ надорад.
- Оё шумо сарву моҳтоби худро доред?
- Ман кӯшиш мекунам, ки шеърам ба касе монанд набошад.
- Шеъри шумо муроҷиат ба кӣ мекунад?
- Дар шеърҳоям ман бевосита ба касе муроҷит намекунам. Масалан, тамоми эҷодиёти ман пур аз мавзӯи ватан аст. Аммо ман ҳеҷ гоҳ чунин муроҷиат накардам, ки: “Эй ватан, ман туро дӯст медорам, бе ту наметавонам, ту бисёр зебоӣ...”. Вале вақте аз як мушкил мегӯяму дар он муҳаббати ватандӯстиамро ифшо месозам, ин маънои онро дорад, ки меҳри ватан дар мағзу устухони ман аст.
ШЕЪРЕ, КИ ДАР ТАҲИ ГАП, ГАП ДОРАД
-Гуногунжанрӣ дар шеъри имрӯзи тоҷик бисёр хуб ба назар мерасад. Хосатан дар шакли руборию ғазал шоирони мо ба таври васеъ шеърҳо эҷод мекунанд. Аммо баҳсҳои зиёде, ки мо мебинему мехонем ва шоҳид мегардем, дар боби шеър будану набудан ва ҷойгоҳи он дар адабиёти назмӣ, ин шеъри сафед ё шеъри кӯтоҳ мебошад. Ҷойгоҳи ин намуди шеър дар эҷодиёти шумо чӣ гуна аст?
- Дар эҷодиёти ман ин шакли шеърӣ ҷойгоҳи хосса дорад. Аввалин маротиба, вақте ки ман ба ин шакли шеърӣ рӯ овардам, хеле хуб онро пазируфтанд. Вақте дар шаҳри Қурғонтеппа кор мекардам ҳамроҳи шоир Примқул Сатторӣ, (ӯ солҳои ҷанги шаҳрвандӣ беному нишон гардид) маслиҳат карда будем, ки шеър бояд ҳамон гунае бошад, ки кӯтоҳу сермаъно. Яъне, аз рӯи ҳаҷм кӯтоҳ бошад, вале мазмуни зиёдро дар худ ғунҷонад. Минбаъд ҳамин усулро хеле ҷустуҷӯ кардам ва дар охир ба хулосае омадам, ки бояд аз шеъри сафед истифода кунам ва барои ин чанд чизҳое буд, ки маро такон дод. Аввал истифодаи дурусти калимаҳои тоҷикӣ ҳангоми эҷоди шеър. Забони тоҷикӣ як хусусияте дорад, ки вақте калима дуруст дар ҷояш ояд, маънии калонро дар худ метавонад фаро гираду бори гарони маънӣ кашад. Дигар рӯзе ба дастам чанд журнал расид ва дар онҳо чанд намуна шеърҳои ҷопониро вохӯрдам, ки се мисраву чор мисра буданд. Вале маънии зиёдро дар худ ҷой дода буданд. Аз ҳамон ҷо дилгармии ман нисбати ин навъи шеър хеле зиёд шуд.
- Шумо ба мо тасвир ё маънии яке аз ҳамин шеърҳоятонро мегӯед, ки ҳаҷмаш хурд бошаду маънии калонро фаро гирад?
- Вақте инқилоб ва шӯру исёнҳо рух медиҳанд ва баъди он ангезаашон пас мешавад, таъқибҳо ба вуҷуд меоянд. Дар ҳамин доругирҳо як кам зулмату бедодгариҳо ва ситаму нотавонбиниҳо ба миён меоянд. Баъзе инсонҳое ҳастанд, ки ба ҳамон шакли зиндагӣ созиш мекунанд ва зери бори зулм ҳаёт ба сар мебаранд. Ё дар шакли дигар, вақте дар шаб барқ мезанаду атрофро равшанӣ мекунад, баъди хомӯш шуданаш пеши назари кас бисёр торику зулмонӣ мешавад. Каме баъд, андак-андак чашм одат мекунаду ба дидан шуруъ. Яъне, кам нестанд инсонҳое, ки зулмату ситам ва торикиро равиши зиндагии худ қарор додаанд. Баргирифта аз ҳамин, як шеър навишта будам:
Барқ рахшиду гузашт
Раста шуд пас аз он торикӣ
Чашми ман ҳеҷ ба ин
тирагӣ одат накунад.
Ҳамон мазмуне, ки дар боло гуфтам. Гарчанде баъзе нафароне, ки ба ҳамон муҳиту зулм худро созгор мекунанд, аммо ман ба ин чиз тоқат надорам. Ман барои равшан кардани пеши назари худ мубориза мебарам ва дар ҳамин роҳ қурбонӣ мешавам.
- Баъзе ин шакли шеърро моли шоирони Эрон медонанд, шумо чӣ назар доред?
- Он замоне, ки ман ба ин шеър рӯ овардам, шеъри Эрон дар Тоҷикистон чандон маъмул набуд. Ин ба солҳои 80-ум рост меомад. Хосатан вақте рӯ ба ин шеър овардам, бо адабиёти Эрон чандон ошноӣ надоштам. Дуруст аст, ки баъзеҳо онро моли Нимо, шоири эронӣ медонанд, аммо дар эҷодиёти ӯ ин гуна шеърҳо дида намешавад.
- Чӣ бартарӣ дорад ин намуди шеър?
- Бузургии ин шеър дар он аст, ки ҳаҷми хурду маънии калон дорад. Барои хонандаи қаторӣ дарки ин шеър душвор аст. Масалан, вақте ки ман бори аввал ба ҳамин шакли шеърӣ даст задам, баъзе аз ҳамқаламон ҳатто бо писханд ба ман гуфтанд, ки ин чист, ки ту менависӣ? Ҳатто дар масъалаи ҳаққи қалам низ бисёр мушкилӣ мешуд. Вақте як даста ҳамин гуна шеърҳоро дар “Садои шарқ” чоп кардам, дар яке аз маҷлисҳо Аскар Ҳаким наздам омада гуфт: “Алимуҳаммад, шеърҳоят бисёр маъқулу лекин ба ин шеърҳо рӯзат намегузарад.” Он вақтҳо аз рӯи мисраъҳо ҳаққи қалам медоданд, вале ба ин се мисраву чор мисраъ пул кор кардан душвор буд.
- Шеъри сафедро оё хонандаи шумо қабул дорад?
- Худам ҳам дар аввал хеле фикр кардам, ки оё хонанда ин шеърро қабул дорад? Оё онро дарк карда метавонад? Аммо дида шуд, ки хонандаи шеърфаҳму шеърдӯст бисёр хуб ин шеърро қабул кард. То андозае, ки аз шеъри ман маъниҳоеро кашф карданд, ки худ аз он хабар надоштам. Аз он ҷо дарёфтам, ки ин шакли шеър дар таҳи гап-гап дорад. Ҳар хонанда ба хосту дарди худ аз он маъно пайдо мекунад.
- Чуноне маълум аст, дар шеъри сафед вазну қофия қариб ба кор намеравад. Оё вазну қофия ва дигар қоидаҳои шеърӣ дар шеъри сафед нақш дошта наметавонад?
- Дар ин шакли шеърӣ вазну қофия чандон зарурат надорад. Ҳатто гоҳо қофия тамоман ба кор намеравад. Вале ҳар як калима мавқеи хоси худро дорад. Чун ҳар калимае, ки мо истифода мекунем, бояд бори маънӣ кашад. Масалан:
Дарахте хам зада мисли
хушомадгӯ,
Кабутарҳои кӯҳӣ дона
мекобанд,
байни тӯдаи пору,
Ва дар сӯе алоби сурх мелесад
таги деги сиёҳеро.
Ин ҷо сухан дар бораи муҳити ҷамъиятест, ки дар асоси дурӯғу фанду фиреб бунёд ёфтааст. Вақте нодониву ҷаҳолат боло гирифт, кабутарони кӯҳӣ, ки гули донаву алафро мехӯрад, миёни тӯдаи порӯ ризқ мекобанд. Яъне, инсонҳое, ки сазовори як зиндагии хубу орому тинҷ ва хушбахтонаанд, имрӯз маҷбуранд, ки байни тӯдаи порӯ ризқу рӯзӣ кобанд. Оташ манбаи нур аст, гармӣ аст, рӯшноӣ аст. Вале бо ҳама муқаддас буданаш, таги деги сиёҳро мелесад. Дег аз болосту оташ аз таг. Ақлҳо дар тагу ҷаҳолат дар боло мемонад. Як олимро мебинем, зиндагӣ маҷбураш мекунад, бо ҳама фазле, ки дорад, пеши касе сар хам мекунад. Ҳол ки дар сари он кас як ҳарф нест.
НАЗМУ ШЕЪР
- Фарқ миёни назму шеър дар чист?
- Як сухан метавонад вазн надошта бошад, аммо шеър бошад. Аммо боз вомехӯрад, ки ҳатто мавзӯъҳои илмӣ дар шакли назмӣ пешкаш гарданд. Ин гуна навиштаҳоро наметавон шеър гуфт, онҳо назм ҳастанд. Чун вазн доранд. Дар шеърҳое, ки ба омма муроҷиат карда мешавад, одатан назм дастболо мегардад. Зеро на ҳама дарки баланд ва фаҳмиши шеърро доранд. Масалан, дар шеърҳои панду ахлоқӣ одатан аз ин чиз кор мегиранд. Шеърият камтар истифода мешавад. Мо агар шеъри панду ахлоқии Рӯдакиро гирем:
То ҷаҳон буд аз сари одам фароз,
Кас набуд аз роҳи дониш бениёз...
Ин ҷо назм боло меистад. Ё дар ин шеъри Ҳофиз:
Насиҳат гӯш кун, ҷоно, ки аз ҷон дӯсттар
доранд,
Ҷавонони саодатманд панди пири
доноро...
Дар ин ҷо ҳам назм боло меистад. Дар шеърҳои панду ахлоқӣ гарчи назм аз шеърият паст аст, вале мазмуни баланд, урёнии шеърро мепӯшонад. Масалан гуфтаи Мирзо Турсунзода, “Ҷони ширин ин қадар ҷангам накун...” шеър нест, назм аст. Аммо як чизест, ки мо онро дар ҳар лаҳзаи зиндагӣ истифода мекунем.
- Шеърҳое, ки барои тӯю маъракаҳо бахшида мешаванд, онҳоро чӣ ном барем?
-Дар шеърҳое, ки барои тӯю маърака ва базму бозиҳо низ, шеърият вуҷуд надорад, танҳо назм аст. Талаботи худи чунин шеърҳо аз эҷодкор шеъриятро талаб намекунад. Хонанда дар чунин шеърҳо бояд думболи маънию андеша нагардад. Ҳеҷ гоҳ хонанда аз он фалсафаи зиндагӣ ва шикасту рехти ҳаётро пайдо карда наметавонад.
ДИДИ ШОИРОНА
- Вақти шоир шеър эҷод мекунад, аз ҳама бештар барояш чӣ муҳим аст?
- Дар шеър муҳим диди шоирона аст. Агар диди шоирона надошта бошем, мо чизеро кашф карда наметавонем. Бояд мушоҳида кунем ва барои худ мавзӯъ ёбем.
- Шумо диди шоиронаро чӣ гуна шарҳ медиҳед?
- Масалан, гулҳо чандин ранг мешавад: сафед, сурх, зард ва сад ранги дигар. Вақте мо гул мегӯем, пешорӯи мо сифати зебоӣ, атри хуш ва манзараи дилкаш меояд. Вале бо ҳама зебоӣ сояи ҳамаи онҳо сиёҳ аст. Як чизи одӣ дар зиндагӣ. Аз ҳамин ҷо барои худ як мавзӯъ ёфтам:
Соя агарчи сояи гул аст, рӯсиёст.
Дар шарҳи ин мисра таъкид кардан хостам, ки шарифтарин махлуқи офаридаи Парвардигор инсон аст. Яъне, ҳеҷ як офаридаи Худо ба пояи инсон нест. Вале, вақте инсон шаъну шарафи инсонии худро аз даст медиҳад, дигар аз ӯ беқадртар касе нест ё ба қавли дигар рӯсиёҳ мешавад.
- Бештар чи чизҳо метавонанд, ки мавзӯи шеър шаванд?
- Чизҳои одӣ метавонанд, мавзӯи шеър шаванд. Ман ҳеҷ вақт барои эҷоди мавзӯи шеър фикр намекунам. Ин тамасхур ба шеър аст, ки гӯи мешинаму дар фалон мавзӯъ шеър эҷод мекунам. Шеър бояд маҳсули мушоҳида бошад. Чизеро дар роҳ мебинаму мушоҳида мекунам. Раҳ ба раҳ мушоҳидаи кардаам ба ман мисраъҳои шеъриро падид меорад. Масалан, як рӯз дар кӯча дидам, ки як саг дар даҳонаш шохи гов рафта истода буд ва чунон вақташ хуш менамуд, ки гӯё дунёро дар бағал дорад. Сагро нигоҳ карда, ба дил гузарондам, ки ин ҷонвари Худо ба ҳамин ризқи кучак ин қадар вақташ хуш аст, вале кам нестанд онҳое, ки бо ҳама дороӣ ношукрӣ мекунанд. Ҳамин мавзӯи шеъри ман шуд. Ё кирмаке, ки дасту по надорад, ғел хӯрда – ғел хӯрда ҳаракат мекунад, то пеш равад. Талош баҳри пайдо кардани чизе барои рӯзгораш мекунад. Ин ҳам чизи одӣ, вале тасвираш дар шеър маънии калон ба бор меорад. Ва ё як мушоҳидаи дигар. Чароғҳо дар шаб кӯчаро равшанӣ мекунанд, вале онҳо пеш аз он ки кӯчаро равшанӣ диҳанд, аввал худро равшан мекунанд:
Ҳар чароғе гирди худро гар кунад, рӯшан
Кӯчаи торик нуристон шавад.
Ҳар инсони бофазлу боилму бофарҳанг агар муҳити худро бо фазлу бо илму бо фарҳанг кунад, дигар инсони бе фазлу бе илму бе фарҳанг намемонад. Ё ҳар падару модар фарзандони худро дуруст тарбия кунанду фарзандонашон боз фарзандони худро дуруст илму дониш диҳанд, дар натиҷа миллат донишманду хушахлоқ мешавад.
- Мавзӯи илҳоми шумо кист ва чист?
- Зиндагӣ ва таҷрибаи он.
- Чӣ чизест, ки сухани шоирро қудрату тавон мебахшад, то аз як гуфтаи одӣ фарқ кунад?
- Шоир диди дигар дорад. Ва барои ин шоир пеш аз ҳама бояд дида тавонад. Аз як чизи одӣ сухан олӣ ёфтан кори шоир аст.
ЗИНДАГИИ ШОИР
- Ишқ дар ашъори шумо мавқеъ дорад?
- Ҳаёт собит мекунад, ки бе ишқ зиндагӣ намешавад. Гуфти Турсунзода: “Шоири бе ишқ мурғи бе пар аст.” Умуман адабиёт бе мавзӯи ишқ вуҷуд дошта наметавонад.
- Зиндагӣ аз диди шоир.
- Вақте писарам 4-сола буд, кӯча ки мебаромадам, аз қафоям мебаромад. Вақте ба замин меафтид, гиря кардан мехост. Барояш мегуфтам, ки “афтида, ки метавонӣ, рост шуданро низ омӯз.” Нагирифтам дасташро. Гуфтам худат хез. Дар аввал ҳайрон мешуд, вале вақте дид, ки дасташро намегирам, минбаъд маҷбур шуд, худ боло шавад. Мақсад чист? Инсон дар зиндагӣ ҳамеша мисли ҳамон кӯдакест, ки меафтад. Вале ҳамеша бояд худаш фикри рост шуданро кунад. Зиндагӣ ҳамеша рӯзи равшан нест. Торикиҳо низ кам нестанд. Вале фурсати шодӣ ҳамеша дар ҳаёти мо ҷой дорад. Ман аз як мушоҳидаам, ки дар қолаби назм даровардамаш зиндагиро ба шумо мегӯяд:
Талоши зиндагӣ бошад чу гул дар санг,
Ба чандин рангу бӯе метавон сабзид.
Чу сабза дар биёбоне ба бороне,
Кунӣ гар шустушӯе метавон сабзид...
Хазон ҳам рангу бӯе доштаст охир,
Ба ҳар пажмурдарӯӣ метавон сабзид.
Зи хирман то ба дули осиё вақт аст,
Бо хоки орзуе метавон сабзид.
Бо ароба осиёб гандум мебурдам. Дар роҳ дидам, ки гандумҳо рехтаанд. Онҳо то ба дул нарафтанд. Дубора фурсати сабзидан пайдо карданд. Мо низ баъди ҳар афтидан фурсати дубора боло шуданду сабзидан дорем.
- Вале гоҳо мешавад, ки мо дар роҳ намеафтему рост ба дул меравем. Мақсад кулбори ғами зиндагӣ ба сабз шудани мо монеъ мешавад.
- Инсон шодиро ҳамеша аз ғам меёбад. Дар ғам худро имтиҳон мекунем, то ба шодӣ бирасем. Ва, албатта ин кори саҳлу сода нест:
Ин як дами шодро бо ғам ёфтаем,
Кам ёфтаему чи фусун кофтаем.
Дар мазраи зиндагӣ чу мағзи донем,
То сабз шудем пӯст партофтаем.
- Аз нигоҳи шоир чи чизе инсонро бояд таҳрик диҳад, то сабз шудану ба марзи шодиҳо расидан ресмони сабру шикебоиро раҳо накунад?
- Барои мо беҳтар аз худамон касе наметавонад, ки моро ба коре ислоҳ бахшад. Агар мо воқеан азми қавӣ ва иродаи шикастнопазир дошта бошем, дар ҳар сахтие метавонем, ки бар худ инқилоб кунему дар масири сахтиҳо ба умеди расидан ба осонӣ гом бардорем:
Эй дилшикаста мард!
Вақте бухори мавҷи ғамат ҷола мешавад
Дар осмони ҷудии шоми хазони дард,
Дар афтоби гарми умедаш ту об кун.
Тафсири зиндагӣ
Вақте ки ҷуз кашокаше ранҷу азоб нест,
Вақте ҳама шаб аст,
Ному нишони шабшикани офтоб нест,
Аз зарраҳои хурди умед офтоб кун.
Домони сабрро
Монанди шохи охирин вақте раҳо кунӣ,
Вақте ки маргро
Чун ҷонхалоси ҷони худоӣ садо кунӣ,
Дар ҷонамози субҳ,
Шин,
Бомдоди азм бихон пеши офтоб,
Як инқилоб кун,
Бар худ хитоб кун:
Дунё агар хонаи бахту умед нест,
Онро хароб кун,
Дунёи нав бисоз!
- Шумо дар шеъратон аз ғаму ғусса бисёр мегӯед. Ба фикратон ин ғарибнолӣ нест?
- Мавзӯи ғам дар шеър ҳеҷ гоҳ ғарибнолӣ нест. Шикоят аз зиндагии душвор нест. Заифнолӣ пеши дармондагиҳо нест. Бечорагӣ пеши душворӣ нест. Зеро ғаму дарди тамоми дунё аз дили шоир мегузарад. Ҳеч кас парвои ғами шоир надорад. Ба ҷуз чанд ихлосмандонам, касе намепурсад, ки Муродӣ зиндааст ё мурда. Аммо ман ғами ҳар инсонро алоҳида мехӯрам, ғами миллатро алоҳида, ғами ватанро алоҳида.
- Яъне, шумо гуфтан мехоҳед, ки барои дигарон месӯзед?
- Дуруст аст. Шоир монанди чароғ аст. Чароғ шаби дароз месӯзад, касе фикри сӯхтани онро намекунад, танҳо равшаниашро мебинанду аз он истифода мекунанд. Ва чароғ ҳам ҳеҷ тамае надорад, ки чаро шумо ба сӯхтани ман таваҷҷуҳ намедиҳед. Чун вазифааш сӯхтан аст. Шоир ҳам вазифааш чун чароғ аст. Бояд чизе эҷод кунад, ки мардумро ба роҳи дурусту роҳи ҳақиқат иршод созад. Инсонҳоро дар ҳолати ноумедию дилшикастагӣ бо шеъраш умеди тоза бахшад.
- Имкон дорад, ки нафаре бидуни дард даъвои шоирӣ кунаду шеър нависад?
- Шоире, ки дард надорад, шоир нест. Вақте нафаре ошиқ несту аз ишқ шеър мегӯяд, шеъраш сӯз надорад. Шоир ҳам вақте дард надораду аз дард мегӯяд, ҷуз дафтараш дуртар намеравад суханаш. Вақте шоир аз дарди ватан мегӯяду дилаш барои ватан дард намекунад, тамоми гуфтаҳояш арзиши ду тангаро пайдо намекунанд. Шоири бедардро шоир не, қофиябоз мегӯянд.
- Мешавад лаҳзаҳое, ки шоир бедард шавед?
- Дарди шоир тамомӣ надорад, чун дарди зиндагӣ охир надорад. Ҳамеша ҳаёт пурмоҷаро ва мубҳам аст. Сари ҳар қадам эҳтимоли ба зону задану пеши зиндагӣ бечора шудан аст. Аз дарде ба дарде растан аст.
- Дарди ширин кадом аст?
- Бисёр мехостам, ки дар дунё як Худову як паёмбар мешуд. Дигар дину худои дигар намебуд. Танҳо як дин мебуд – дини худопарастӣ. Агарчи ҳама ба воситае худро ба Худо мерасонанду охири ҳама эътиқодҳо Худост, вале ҳазоруяк мазҳабу равияву дину дигару дигар ягонагии инсонро аз байн бурдааст. Низоъҳоро ба вуҷуд овардааст. Вақте ягонагии инсоният ҳастӣ мекард, меҳру муҳаббат, шафқату раҳм, эҳтирому дастиҳамгирӣ ва умуман тамоми арзишҳои инсонӣ мақоми ҳамешагӣ касб мекарданд. Ин дарди ширине аст, ки пайваста орзуяш мекунам.
- Шеъри хуб аз нигоҳи шумо кадом аст?
-Шеъри хуб ҳамон аст, ки ҳар кас мувофиқи дард, мувофиқи майл ва мувофиқи завқаш аз он чизе ёбад. Масалан, дар ашъори Ҳофиз бинем, диндор ҳам чизе меёбад, бе дин ҳам. Ҳар кас ба дарди худ.
ШОИР ВА ШУҲРАТ
- Шумо барои чӣ эҷод мекунед, кайфияти худ ё лаззати хонанда?
- Гоҳо фикр мекунам, на барои ину на барои он. Вақте ман чизе эҷод мекунад, асло ин фикрро намекунам, ки инро бояд касе хонаду лаззат барад. Ё худам аз эҷодам кайфият барам. Эҷоди шеър, ин чизест, ки бехуд аз дарунат берун мешавад. Ман барои сабук кардани худам онро болои коғаз меорам. Вақте дар роҳ меравам, мисраъҳо худ аз худ дар сарам хутур мекунанд ва маро маҷбур мекунанд, ки болои қаламу дафтар нишинам. Ҳеҷ гоҳ ман чунин тасмиме нагирифтаам, ки ҳозир рафта қалам мегираму дар фалон мавзӯъ шеър менависам. Албатта кайфият ҳаст. Баъзан як шеъри хуб маро чунин мекунад, ки ду рӯз мисли одами маст мегардам. Вале ин ҳам махсус нест, беихтиёр аст.
- Дар кадом ҳолат аз шеъри худ лаззат мебаред?
- Вақте як нафар аз ким-куҷое бо ман тамос мегираду миннатдорӣ мекунад. Ва мегӯяд, ки ташаккур ба шумо, ки фалон шеъратон маро дар рӯзи сахтиам дастгир шуд. Ҳамин лаҳза лаззату кайфияти ман поён надорад.
- “Бечоравор гиря макун пеши зиндагӣ...” Ғазале, ки хурду калон онро медонанд. Чуноне маълум шуд, ҳар шеъри шумо илҳомаш баргирифта аз саҳнаест. Шояд хонандаи шумо бисёр мехоҳад донад, ки илҳоми ин ғазал аз куҷост?
- Як рафиқ дорам, аз овони кӯдакӣ, ҳамсинфу ҳамкурс будем. Бисёр инсони шариф аст. Аламхон Кучаров. Як замон дар донишгоҳи Кӯлоб кор мекард. Ман бошам, дар Душанбе будам. Пайваста миёнамон мукотиба буд. Ман барои ӯ мактуб менавиштам, ӯ барои ман. Дар яке аз мактубҳояш аз зиндагиаш шиква карду ҳамчун дӯст ба дӯсташ аз зиндагиаш нақл кард. Фикр кардам, чи кор кунам барои дилбардориаш. Баъд ҳамин шеъро навиштаму равонаш кардам. Ҳеҷ вақт фикр намекардам, ки ин шеър то ҳамин андоза шуҳрату маҳбубият пайдо мекунад. Тавлиди ин шеър аз ҳамин ҷост.
- Гуфтан мумкин аст, ки ин ғазал ба шумо то ҷое шуҳрат низ дод. Мо фаҳмидан мехостем, ки оё шоир Муродӣ барои шуҳрат менависад ва ё чизи дигар?
- Ман ҳаргиз барои шуҳрат нанавиштаам. Аз шуҳрат метарсам. Шуҳрат мисли маъшуқаест, ки ваъдаи висол мекунаду фиребат медиҳад. Барои ҳамин ман ҳеҷ гоҳ думболи шуҳрат намеравам. Бигузор шуҳрат шоирро ёбад, шоир шуҳратро не.
- Шумо шеърҳои супоришӣ доред?
- Ин чизест, ки дар ҳама давру замон буду ҳаст. Вале ман шеърҳои супориширо хеле бад мебинам. Онҳо дарди ман нестанд. Аммо баъзан менависам. Вале ҳеҷ гоҳ барои ягон мансабдору пулдор шеър нанавиштаам.
ОРЗУИ ШОИР
- Албатта, шаҳру муҳити адабӣ барои нафари эҷодкор фазои дигар аст. Вале имрӯз чи боис шуда, ки шоир Муродӣ тарки шаҳр карда, деҳаро макони доимӣ ихтиёр кардааст?
- Инсон дар назди тақдир монанди кулӯлахорест, ки дар биёбон мегардад. Шамол ҳар ҷонибе хоҳад, ҳамон ҷониб мепартояд онро. Як сабабҳое шуду тарки шаҳр кардам. Дар Душанбе, дар “Садои шарқ” кор мекардам. Пеш аз он дар телевизион. Дар ноҳияи Ёвон сармуҳаррири рӯзнома будам. Дар Қурғонтеппа дар газета фаъолият доштам. Ва боз дар ҷойҳои дигар. Дар Ёвон хонаву дари обод доштам. Зиндагӣ ҳамин хел шуд, ки тарки ҳама ёру ошно ва дору надор карда, деҳа омадам. Баъдан мехостам, гашта боз Душанбе равам. Вале он шароите, ки рафта он ҷо буду бош намоям, надоштам. Ва ҳоло ҳам надорам. 450 сомонӣ нафақа мегирам. Замини назди хонаам даромади асосӣ намедиҳад. Танҳои барои пешбурди рӯзгор. Шукр, рӯзам мегузарад. Каму беш бародарам ёрдам мекунад. Дӯстон даст мегиранд.
- Орзуе, ки шоир Муродӣ дар дил мепарварад.
- Мехоҳам манзиле дар пойтахт дошта бошаму дар муҳити ором баъзе корҳои эҷодиамро ба итмом расонам...
Хабарҳои дигар
Рӯзнома
Эзоҳи худро нависед