Нигоҳи мутахассис ба як мушкили Тоҷикистон

Афзоиши талаботи ҷаҳо-нӣ ба нафт ва маҳсулоти нафтӣ боис гардидааст, ки нархи он дар бозори ҷаҳонӣ ба таври бесобиқа афзоиш ёбад. Мутахассисон инро ба барқароршавии иқтисодиёт, эмгузаронии аҳолӣ ва қатъ шудани маҳдудиятҳо рабт медиҳанд. Агентии байналмилалии энергетикӣ талаботи нафтро дар сатҳи 99,7 млн. баррел дар як шабонарӯз арзёбӣ намуда, изҳор доштааст, ки истеъмоли нафт дар ҷаҳон дар соли 2024 ба сатҳи 104,1 млн. баррел хоҳад расид.

Мутахассисони Тоҷикис-тон дар ин маврид чӣ назар доранд? Дар Тоҷикистон вазъ чӣ гуна аст? Мушкили гаронии нархи нафт дар бозори ҷаҳонӣ ба иқтисоди Тоҷикистон чӣ таъсир хоҳад расонд? Атрофи ин ва чанд масоили марбута бо коршиноси масоили иқтисодӣ Абдурақиб Қодиров суҳбат намудем, ки пешкаши хонанда мегардад.



- Чандест, ки оламро буҳрони энергетикӣ фаро гирифтааст ва табиист, ки дар ин рада Тоҷикистон низ истисно нест. Омилҳои асосии болоравии бесобиқаи нархи сӯзишворӣ дар бозори ҷаҳонӣ кадомҳост?

- Ба ин вазъи баамаломада ҳам омилҳои объективӣ ва ҳам субъективӣ боис мегардад. Аз ҷумлаи омилҳои обективӣ ин тағйирёбии иқлим аст. Масалан, дар Аврупо сабаби асосии болоравии арзиши гази табииро ба сардии аз меъёр зиёд ва гармии аз меъёр зиёд рабт медиҳанд. Яъне вақте хунукӣ аз меъёр зиёд мешавад, инсоният барои гармӣ аз маводи сӯхт бисёртар истифода мекунад. Дар натиҷа ҳам камчинӣ ба миён меояд, ҳам болоравии нархҳо. Вақте гармои аз меъёр зиёд ҳам ба вуҷуд меояд, табиист, ки инсоният барои то андозае паст намудани ҳарорати гармӣ аз шумораи зиёди таҷҳизоти хунуккунанда истифода мекунад, ки барои ҳамон таҷҳизоти хунуккунанда низ аз маводи сӯхт истифода мешавад. Ин ду омил боис мешавад, ки талабот зиёд ва вақте талабот меафзояд, табиист, ки нархҳо боло меравад.

- Сабаби аз дигар кишварҳо бо гаронӣ фарқкунанда будани нархҳо дар Тоҷикистон чӣ метавонад бошад?

- Дар кишвари мо вобастагии аз меъёр зиёд ва ҳатто хатарнок ба воридот вуҷуд дорад. Аксарияти гази моеъ ва маводи нафтиро мо асосан аз кишварҳои ИДМ, аз ҷумла Қазоқистону Русия ворид мекунем ва табиист, ки вақте нарх дар ин кишварҳо боло меравад, дар Тоҷикистон низ афзоиши нархҳо ба назар мерасад. Болоравии нархи ҳам сӯзишвории дизелӣ, ҳам гази моеъ идома хоҳад ёфт ва ин тамоюл тамоюли афзоянда хоҳад буд.

- Ин тамоюл то кай метавонад идома дошта бошад?

- Дар тамоми дунё болоравӣ ва пастшавиии нархҳо мушоҳида мешавад. Зеро омилҳо мавсимианд ва бо ҳар гуна таъсиррасонӣ поин рафтани нархҳо низ имконпазир аст. Аммо таҷрибаҳои чанд соли охир нишон дод, ки дар Ҷумҳурии Тоҷикистон вақте нархҳо боло рафтанд, дигар тамоюли поён рафтан мушоҳида намешавад. Дар Тоҷикистон як шароити хоси нархгузорӣ ба миён омадааст. Албатта, давлат дар ихтиёри худ фишангҳои таъсиррасонӣ дорад. Ин ё аз фишангҳои давлатӣ вобаста аст, ё аз сиёсати тиҷоратии ширкатҳои хусусӣ. Мутаассифона, дар Тоҷикистон вақте нархҳо боло рафтанд, бо гузаштани мавсим ва кам шудани талабот низ бетағйир боқӣ мемонанд ва агар коҳиш ҳам ёбанд, чандон назаррас нест. Ва гумон мекунам, ки ин паҳлуи масъала дар сатҳи мақомоти марбутаи давлатӣ, ки ҷиҳати нархгузорию таъсиррасонӣ ба бозор салоҳият доранд, бояд баррасӣ шавад.

- Барои поин овардани нархи маводи сӯхт намешавад аз роҳҳои дигар истифода кунем? Масалан ба истилоҳ ба энергияи сабз рӯ биёрем...

- Имрӯз баъзе кишварҳо, масалан Аврупо тадриҷан аз маводи сӯхти истихроҷшаванда, яъне аз нафту газу ангишт ва ҳатто аз неруи ҳастаӣ канораҷӯӣ намуда истодаанд. Онҳо рӯ овардаанд ба энергияи ба истилоҳ “сабз” ё энергияи барқароршаванда. Яъне энергияе, ки аз об, аз бод ва аз офтоб ҳосил мешавад. Аммо тадқиқотҳо нишон медиҳанд, ки ҳанӯз он энергияе, ки аз тариқи бод ҳосил мешавад, ё неруе, ки аз панелҳои офтобӣ ҳосил мешавад, ҳанӯз эҳтиёҷоти инсонро дар ҳама ҳолат ба таври мукаммал қонеъ карда наметавонад. Дар натиҷа дар Аврупо нархи гази табиӣ ё гази моеъ ба таври рекордӣ ва бесобиқа боло рафт. Ва ҳамоно рӯ ба афзоиш аст.

- Боло рафтани нархи сӯзишворӣ то кадом андоза ба болоравии нархи дигар маҳсулот, аз ҷумла маҳсулоти ғизоӣ таъсир расонда метавонад?

- Болоравии нархи сӯзишворӣ дар дигар кишварҳо шояд ба арзиши дигар маҳсулот таъсири андак дошта бошад, аммо дар кишвари мо таъсираш хеле зиёд аст. Зеро зиёда аз 90 фисади боркашонии мо тавассути нақлиёти автомобилӣ сурат мегирад, зиёда аз 90 фисади мусофиркашонии мо низ тавассути нақлиёти автомобилӣ аст. Ба ҳамагон аён аст, ки нақлиёти автомобилӣ бо чӣ ҳаракат мекунад. Вақте ҳама гуна ҳамлу нақл тавассути нақлиёти автомобилӣ ба роҳ монда мешавад, бешак нархи маводи сӯхт боло меравад ва дар баробари ин нархи ҳама гуна молу маҳсулот низ афзоиш меёбад.

- Имрӯз дар Тоҷикистон нархи бензину гази моеъ қариб ки баробар шудааст. Ин ҳам дар ҳоле, ки дар ҳеҷ кишвари дигар ин гуна нархгузорӣ ба назар намерасад. Чаро?

- Чунки дар Тоҷикистон 70 фисади воситаҳои нақлиёт бо гази моеъ ҳаракат мекунад. Чун як замон гази моеъ назар ба бензин арзиши поинтар дошт, аксар аз гази моеъ истифода мекарданд. Дар натиҷа вазъияте шакл гирифт, ки фарқияти байни арзиши ин ду мавод қариб ки аз байн рафт. Яъне дар ҳама давру замон талаботи зиёд ба молу маҳсулот тадриҷан боиси болоравии нархи маҳсулот мегардад. Дар дигар кишварҳо нархи бензин, гази моеъ ва маводи нафтӣ аз ҳам тафовут дорад, ки ин табиист. Масалан, имрӯз дар бозори ҷаҳонӣ арзиши 1 барелли нафт зиёда аз 80 долларро ташкил медиҳад, 1000 метри кубӣ гази табиӣ зиёда аз 1200 доллар аст.

- Барои фароҳам овардани фазои мусоиди рақобатпазирӣ ва пешгирии тамоюли болоравии нархҳо дар Тоҷикистон аз кадом тадбирҳо метавон кор гирифт?

- Дар ҳоле ки Тоҷикистон аз бозори хориҷ вобаста аст, андешидани тадбир чандон муассир нахоҳанд буд. Чаро ки нархи бозорро асосан онҳое муқаррар мекунанд, ки тавлидкунанда ё истеҳсолкунандаанд ва истифодабаранда ё истеъмолкунанда ҳамеша дар ҳолати зиёновар қарор хоҳад гирифт ва ин аз бозори ҷаҳонӣ вобаста аст. Мо танҳо метавонем, бо кишварҳои нисбатан наздиктар равобити ҳамкорӣ барқарор созем, чун вақте роҳ дур аст, хароҷот бештар мешавад. Танҳо метавон ба он умед баст, ки шояд дар оянда Тоҷикистон бо истифода аз имконоти худ тавонад эҳтиёҷоти худро аз ҳисоби маҳсулоти ватанӣ таъмин кунад.

- Вазъи иқтисодии Тоҷикистонро дар оянда чӣ гуна арзёбӣ мекунед?

- Беҳтаршавии авзои иқтисодии Тоҷикистон дар оянда қабл аз ҳама аз густариши бештари равобити тиҷоратии Тоҷикистону Русия вобастагӣ дорад. Вақте иқтисоди Русия аз рукуду аз муфлисшавӣ берун омаду дубора рушди босуръатро касб кард, Тоҷикистон низ рушд хоҳад кард, чун воридоти маблағ айни ҳол аз ҳисоби неруи корӣ, аз ҳисоби муҳоҷирони меҳнатӣ аст. Баъдан вобастагӣ аз болоравии нархи пахтаву алюминий ва дигар маводи маъданӣ низ мушоҳида мешавад. Чун Тоҷикистон кишвари содиркунандаи алюминий, пахта ва навъҳои гуногуни маъдан аст ва имрӯз дар бозори ҷаҳонӣ нархи ин маҳсулот низ афзоиш ёфта истодааст. Ин метавонад ба рушди иқтисодии кишвар мусоидат намояд.