Забони миллӣ ойинаи пурҷилои таърих, ҷаҳони маънавӣ ва хираду маърифати ҳар як халқу миллат ба шумор меравад.
Эмомалӣ Раҳмон

“Забон – боигарии ҳар фарду миллат аст! Забон – муарифгари ҳар қавму нажод аст! Поку беолоиш нигоҳ доштани забон қарзи ҳар як шахси ватандӯсту ватанхоҳ ба шумор меравад!”

Ҳангоме ки оинаи нилгунро тамошо мекунем, дар барномаҳо аз ҷониби ровиён ва сокинони ватанамон ин суханони зебову дилнишинро метавон шунид. Ва хурсанд аз он мешавем, ки дар мо забони адабӣ миёни халқ устувор аст ва аз ин ифтихор ҳам мекунем. Вале ҳангоме ки дар кӯчаву хиёбон, донишгоҳу коргоҳ ва дигар ҷойҳои ҷамъиятӣ сокинони тоҷикзабони бофарҳангу забондони кишварро мебинем, ки ҳангоми муошират бо дигарон дар як ҷумлаи тоҷикиашон чандин калимаҳои русӣ ва ғайритоҷикиро истифода мебаранд. Бо боварии комил метавон гуфт, ки ҳангоми муошират мо ба чунин хатогии “хурд”-и хеш аҳамият намедиҳем. Сабаби омехташавии забон дар чӣ бошад? Чаро мо ҳангоми муошират ба забони хеш гӯё танқисӣ мекашем ва аз мафҳумҳои забонҳои хориҷӣ истифода бурда, суханонамонро комил мекунем?

Мутахассиси пешбари шуъбаи танзими Кумитаи забон ва ислоҳоти назди Ҳукумати Ҷумҳурии Тоҷикистон, Гулҷаҳон Маҳмадёрова ба саволи зерин чунин посух дод: “Ин масъаларо метавон мушкилии рӯзмарра шуморид. Дар кӯчаҳову дигар ҷойҳо, хусусан, ҷавонон ҳангоми муошират чунин фикр доранд, ки гӯё ҳамсуҳбаташон донандаи чандин забон бошад. Онҳо дар рафти суҳбат аз забони русӣ, англисӣ ва баъзан забони хитоӣ низ истифода мекунанд. Ин боиси таассуф аст. Инчунин сабаби дигари омехташавии забонҳо дар он аст, ки мардум аз фарҳангу адабиёт ва таърихиу забони худ кам хабардоранд. Агар волидон фарзандонашонро аз кӯдакӣ то ба камол расидан забони тозаи тоҷикиро омӯзонанд, онҳо аз тамоми калимаҳои мушкилфаҳм ва инчунин аз сирри забони хеш хабардор мешаванд ва минбаъд ҳангоми муошират калимаҳои тоҷикиро фаромӯш накарда, ба ҷояш калимаи хориҷиро истифода намебаранд”.

Ҳангоме ки аз забони ягон шахс гуфтор бо забони ноби тоҷикиро мешунавем, бо як ҳавас ӯро гӯш карда ҳаловат мебарем. Зеро воқеан забони тоҷикӣ чунон гуворову ширин аст, ки ҳангоми шунидани он сонияҳо, дақиқаҳо, ҳатто агар соатҳо ҳам гузарад, хабар намешавем. Вале сад афсӯс, чунин шахсон, ки бо забони ноби тоҷикӣ озодона ва бе ғалаб ҳарф зананд хеле кам ба назар мерасанд. Омӯзгори забони англисӣ, Фирӯза Шерамадова дар ин мавзуъ чунин изҳори андеша кард: “Сабаби аввалиндараҷаи ба вуҷуд омадани ин мушкилиро худи ман, ки ба донишҷӯён аз фанни забони англисӣ дарс мегӯям, дар наёфтани маълумот мебинам. Ҳангоме, ки мо ягон маълумотро ҷустуҷӯ намоем, афсус ба забони тоҷикӣ ба андозаи зарурӣ ва ё чизҳои лозимиро ёфта наметавонем. Вале ба забони русӣ мо ба таври пурра маълумотро дастрас карда метавонем. Ҳамин хел бо забонҳои хориҷии дигар низ. Ва ҳангоми ба донишҷӯён фаҳмондани паҳлуҳои гуногуни дарсу машғулиятҳо барои мо ба забони русӣ фаҳмондан осонтар даст медиҳад.

Сабабаш дар он аст, ки агар ягон маълумотро мо ба забони тоҷикӣ дастрас намоем, он хеле мушкилфаҳму бемаъност. Бо забони сатҳи баланди академӣ навишта шудааст. Барои фаҳмидан бояд чор ё панҷ маротиба худат хонӣ, аз луғату фарҳангномаҳо истифода барӣ, аз мутахассисони таҷрибадор пурсӣ. Аммо барои ман фаҳмидани дилхоҳ маълумот ва фаҳмондани дарс ба донишҷӯён осонтар аз чунин забони сатҳи баланди академии тоҷикӣ аст.”

Масъалаи омехтагии забонро ҳар шахс ба фаҳмиши худ баҳо медиҳад. Баъзеҳо ин мушкилиро айби гурӯҳе аз ҷавонон медонанд, ки онҳо дар бораи забону адабиёт ва фарҳангу миллати хеш маълумоти кам доранд ва хоҳиши донандагии бештар дар ин мавридро низ, мутаассифона, надоранд. Донишҷӯ, Зафар Калбодов, дар ин бора мегӯяд: “Аз сабабе, ки модарам муаллимаи забони русӣ ва дар мактаби русӣ дарс медиҳад, маро низ аз овони хурдӣ ба он мактаб доданд. Ман нисбат ба забони тоҷикӣ русиро беҳтар аз худ кардам. Ҳангоми хатми мактаб ба донишгоҳе дохил шудам, ки рафти дарсҳо дар он ба забони тоҷикӣ буд. Барои ман хеле мушкил буд. Ҳарчанд кӯшиш мекардам, ки забони тоҷикиро ба таври пурра аз худ намоям, вале афсӯс натавонистам. Дар ин мушкилӣ ман айби худро намебинам. Айб дар ин ҷо аз забоншиносоне аст, ки барои донишҷӯён маводи дарсиро аз забони русӣ ба забони тоҷикӣ тарҷума мекунанд. Онҳо маводро тавре тарҷума мекунанд, ки худашон ба он сарфаҳм намераванд. Онҳо ба таври содаву фаҳмо наменависанд, балки барои бисёрҳаҷм намудани китобҳояшон мақсади гапро дар ҳаҷми 10 ё 20 саҳифа менависанд, ки он ҳам ҳеҷ дуруст нест. Ҳангоме ман маводи забони русиро ба забони тоҷикӣ муқоиса мекунам, комилан аз ҳамдигар фарқ мекунанд. Баъзеҳо дар бораи омехташавӣ ва поку беолоиш нигоҳ надоштани забон, ҷавононро айбдор мекунанд. Вале агар фикр кунем, айб сари бузургтарон, донишмандони соҳа аст. Агар онҳо ба донишҷуён ва дигар насли наврасу ҷавон ба таври сода ва оммафаҳм омӯзонанд ин мушкилӣ аз байн меравад.”

Мушаррафа Ҷӯраева, мудири кафедраи услубшиносӣ ва таҳрири адабии факултети журналистика доири ин масъала чунин фикр дорад, ки маводро ба забони тоҷикӣ ба даст овардан мушкил аст. Инчунин ҳангоми тарҷума, тарҷумонҳо ба бисёр хатогӣ даст мезананд. Хатогии аввалиндараҷаи онҳо ба таври дуруст тарҷума накардани мавод аст. Дар забонҳои ҷаҳон истилоҳҳое ҳастанд, ки онҳоро набояд тарҷума кард. Зеро агар онҳоро тарҷума кунем, хонанда ба калима сарфаҳм намеравад: - Тарҷумонҳо бояд ҳангоми тарҷума намудани мавод, онро ба таври сода ва фаҳмо тарҷума намуда, пешкаши хонандагон ва шахсоне, ки ба он ниёз доранд, намоянд. Ин мушкилиро бартараф намудан вазифаи онҳост, -мегӯяд ӯ.

Суоле ба миён меояд, ки кӣ асосан ва бештар масъулияти ҳифзи забонро ба дӯш дорад? Аз андешаҳои дар боло овардашуда дарёфтан мумкин аст, ки ин мушкилии ҳамаи мост. Барои бартараф намудани он ҳамаи мо, аҳли ҷомеа масъулияти баробар дорем. Бояд талоши бештар дар омӯзиши ҷиддии забони хеш намоем ва онро бо ҳама ҳастияш ҳифз кунем. Донистани забонҳои хориҷӣ ва муошират бо онҳо хуб аст. Аммо ба ин ҳол омада расидан, ки ба ҷойи забони хеш аз забонҳои хориҷӣ бештар истифода кунем, то куҷо безарар ба фарҳангу тамаддуни миллат ва насли имрӯзу ояндаи миллат хоҳад буд, ҷойи андеша аст.