Илм дар ҳама давру замон омили пешрафти ҷомеа буду ҳаст. Ҳамин аст, ки имрӯзҳо кулли кишварҳои дунё талош бар он доранд, то илми давлати хешро рушд бахшанду тавассути он ба дастовардҳои бузурги иқтисодию иҷтимоӣ ва сиёсию фарҳангӣ ноил гарданд. Дар Тоҷикистон низ аз ибтидои соҳибистиқлолӣ ба соҳаи илм таваҷҷуҳи махсус зоҳир гардида, ҷиҳати рушди бемайлони он тадбирҳои мушаххас андешида мешаванд. Доир ба вазъи илми тоҷик, рушду инкишофи он, пайвастагии дастовардҳои олимон ба истеҳсолот, мушкилоти соҳаи илм, таваҷҷуҳи давлату Ҳукумат ба илм ва ояндаи илми кишвар бо Фарҳод Раҳимӣ, президенти Академияи миллии илмҳои Тоҷикистон суҳбат намудем, ки фишурдааш пешкаши хонандагон мегардад.

- Вазъи имрӯзаи илми тоҷик дар кадом сатҳ қарор дорад?

- Илми тоҷикро дар танҳоӣ баҳо додан ғайриимкон аст. Мо бояд бигӯем, ки илми ҷаҳонӣ дар кадом вазъ аст. Манзурам он аст, ки пас аз пош хӯрдани Иттиҳоди Шӯравӣ ҳам дар вазъияти сиёсӣ, ҳам геополитикии ҷаҳон тағйиротҳои ҷиддӣ ба амал омаданд ва вазъи илм дар ҷаҳон низ тағйир ёфт. Доир ба вазъи илм дар Тоҷикистон ҳаминро бояд гӯям, ки баъди пош хӯрдани Иттиҳоди Шӯравӣ танҳо ва танҳо бо дастгирии Асосгузори сулҳу ваҳдати миллӣ-Пешвои миллат, Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон муассисаи асосии илмии кишвар, Академияи илмҳои Ҷумҳурии Тоҷикистон нигоҳ дошта шуд. Яъне пояи кадрӣ монд. Муассисаҳои илмии академия фаъолият мекарданд ва вобаста ба имконоти буҷети давлат маблағгузорӣ шуданд.

Албатта, солҳои аввали соҳибистиқлолӣ, ки вазъи нохуб буд, илм низ дар ҳамон ҳолат қарор дошт. Дар он ҳангом на ҳамеша олимон имконият доштанд, ки дар муассисаҳои илмӣ паси таҷҳизот бошанд. Аммо бо гузашти вақт сол то сол маблағгузории соҳаи илм хуб шуд. Вазъи илми тоҷик ҳам рӯ ба беҳбудӣ ниҳод. Ва то имрӯз пояҳои моддию техникии муассисаҳои илмии академия хеле хуб шуда, ҷалби ҷавонон ба муассисаҳои илмии академия хеле беҳтар гардид. Пешвои миллат дар вохӯрии хеш 18 март қайд карданд, ки 1500 нафар ҷавон имрӯз дар зинаҳои магистратура, докторантура (Phd), докторантураи анъанавӣ ва аспирантураи анъанавӣ дар Академияи илмҳо ба корҳои пажӯҳишӣ машғуланд. Аммо ин теъдод, албатта кам аст. Мо ба теъдоди зиёдтари ҷавонон ниёз дорем, ки дар самтҳои гуногун ба таҳқиқоти илмӣ машғул шаванд.

Дар воқеъ, он чизе ки Пешвои миллат дар вохӯрии хеш бо аҳли зиёи кишвар гуфтанд ба маврид ва саривақтист. Дастовардҳо ҳастанд, аммо дастовардҳо ҳанӯз моро қаноатманд карда наметавонанд. Чунки кишвари мо ба дастовардҳову навовариҳои зиёдтар ниёз дорад. Аллакай дар ин самт дастуру супоришҳои мушаххас дода шудааст. Пеш аз ҳама мо ба таҳияи Стратегияи миллии рушди илм ва технология дар Ҷумҳурии Тоҷикистон шуруъ кардем. Самтҳои афзалиятноки таҳқиқоти илмӣ вобаста ба талаботи иқтисодиёти миллӣ аз нав бознигарӣ карда мешавад. Албатта, бо зиёд шудани маблағгузории Академияи илмҳо имкон мешавад, ки илм хубтару беҳтар рушд кунад. Новобаста ба ин мо дар баъзе соҳаҳо дастовардҳое дорем, ки дар сатҳи ҷаҳонӣ эътироф шудаанд ва онро ҳамчун ифтихори илми тоҷик ва мардуми тоҷик муаррифӣ карда метавонем. Махсусан, дастовардҳо дар соҳаи омӯзиши нурҳои кайҳонӣ. Мо пойгоҳи омӯзиши нурҳои кайҳонӣ дар баландии 4370 метр аз сатҳи баҳр дар Мурғоби ВМКБ дорем, ки дар ҷаҳон ягона аст. Ҳангоми гузаронидани таҷрибаи “Помир” зарраҳои нурҳои кайҳонӣ бо энергияи рекордии ибтидоии зиёда аз 1018 эВ-ро олимони мо мушоҳида карданд, ки ба шарофати Истиқлолияти давлатии Тоҷикистон бо номи супероилаи “Тоҷикистон” дар ҷаҳон машҳур шуд.

- Пешвои миллат муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон дар вохӯрии охири хеш аз вазъи илми кишвар изҳори нигаронӣ карда, иброз доштанд, ки натиҷаи таҳқиқотҳои олимони кишвар дар истеҳсолот хеле кам ба назар мерасад. Ба назари Шумо сабаби дар истеҳсолот набудани корҳои илмӣ дар чист?

- Дар худи Академияи илмҳо дар замони соҳибистиқлолӣ беш аз 450 ихтироот ба қайд гирифта шудааст. Ва ҳамасола тақрибан аз 30 то 50 ихтироот ба қайд гирифта мешавад. Ин ҷо ду намуди ихтироот аст. Якум ихтирооте аст, ки дар истеҳсолоти ватанӣ, имкони истифодаи амалии он нест, яъне иқтидорҳо, корхона ва таҷҳизотҳое, ки онро амалӣ кунад, нест. Олими мо дар дохили озмоишгоҳ маводе, ки истеҳсол мекунад, ба шакли якчанд дона, грамм ё килограмм. Мушкили дигар он аст, ки механизми ягонаи таҳқиқи дастовардҳои илмӣ дар истеҳсолот вуҷуд надошт. Мушкил дар набудани шароит аст.

- Барои бартараф кардани ин камбудиҳо оё ягон нақшае ба назар гирифта шудааст?

- Президенти кишвар дар баромади худ санаи 18-уми март доири ин масъала таъкид карданд ва таъкидашон ҳамин аст, ки ду сохтори нав рӯи кор хоҳад омад. Яке сохтори алоҳида дар Дастгоҳи иҷроияи Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон дар масъалаи пайвасти илм ба истеҳсолот ва дуюм дар назди Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон таъсис додани Шӯро доир ба илм ва технология. Тавассути шӯро ва сохтори махсусе, ки ташкил мешавад, дар назар аст, ихтирооту дастовардҳои олимон муаррифӣ ва дар истеҳсолот ҷорӣ гардад.

- Ба назари Шумо илм ва олим дар пешрафти ҷомеа чӣ нақш доранд?

- Доир ба ин масъала Пешвои миллат таваҷҷуҳ доштанд ва дар чандин суханрониҳои хеш иброз намуданд, ки имрӯз илм дар рушди иқтисоди кишвар ва дар рушди давлатдории миллӣ нақши калидӣ дорад. Дар воқеъ, бе рушди илм кишварҳо пеш намераванд. Агар мо пешрафти илм ва пешрафти иқтисодии кишварҳоро, яъне вобастагии онҳоро ба шакли таҳлилӣ дида бароем, маълум мегардад, ки илм асоси пешрафт аст. Яъне, ҳар давлате, ки илмаш рушд дорад, иқтисодиёташ пеш рафтааст. Баробари ин дар ҳар кишваре, ки илм рушд надорад, иқтисодиёташ низ пешравӣ надорад. Аз ин рӯ, бояд бигӯем, ки илм ва олимон дар пешрафти соҳаҳои мухталифи давлат нақши калидиву ҳалкунанда доранд.

- Барои рушд бахшидани илми тоҷик чӣ корҳоро бояд ба анҷом расонид. Имрӯз илми кишвар ба чи ниёз дорад?

- Масъалаи мазкур бисёр масъалаи мушкил аст. Ин мушкилиро масъалаи мазкурро ба назар гирифта, Пешвои миллат муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон солҳои 2020-2040-ро “Бистсолаи омӯзиш ва рушди фанҳои табиӣ, дақиқ ва риёзӣ” эълон намуданд. Мо нақша- чорабиниҳои амалисозии бистсоларо ба Ҳукумати кишвар пешниҳод намудем. Фикр мекунам, вақтҳои наздиктарин ин пешниҳод тасдиқ мешавад. Дар ин ҷо мо ба нақша гирифтем, ки тарбияи насли нав дар руҳияи доштани тафаккури техникӣ ва ҷаҳонбинии илмӣ аз муассисаҳои томактабӣ шуруъ шавад. Яъне дар муассисаҳои томактабӣ аллакай донишномаҳои гуногуни техникиву табиатшиносӣ бошанд. Дар муассисаҳои таҳсилоти умумӣ мушкилоте, ки имрӯз ҳаст, пеш аз ҳама таъмин набудан бо устодони варзида дар фанҳои гуногун, дуюм асбобҳои аёнӣ ва таҷҳизоти озмоишгоҳӣ. Дар муассисаҳои таҳсилоти олии касбӣ низ айнан ҳамин вазъият ҳукумфармост. Дар муассисаҳои илмӣ, албатта норасоии озмоишгоҳҳои муосир ва таҷҳизотҳои муосир мушоҳида мегардад. Ин ҳама ба рушди илми тоҷик мусоидат мекунад.

Албатта, дар ин самт заминаву имконият ҳаст ва Сарвари давлат дастгирӣ карда истодаанд. Боварии комил дорам, дар муҳлате, ки муқаррар шудааст, вазъи омӯзишии фанҳои табиатшиносӣ, дақиқ ва ҳам вазъи илм дар ҷумҳурӣ хело беҳ хоҳад шуд. Амалӣ намудани ин иқдоми созандаву бунёдкорона ва таҳкимбахши рушди воқеии иқтисодиёту иҷтимоиёти кишвар ва ҷаҳонбинии илмӣ вазифаи ҳар фарди худогоҳу худшинос, тамоми зинаҳои таҳсилот ва муассисаҳои таълимӣ, мақомоти давлатӣ ва аҳли зиёи мамлакат мебошад.

-Ояндаи илми тоҷик чи гуна аст?

-Умуман, дар хуну шаҷараи мардуми тоҷик барандаҳои илм аз ҳама зиёд ҳастанд. Аз қадим мо бузургони илму адаб доштему имрӯз низ дорем. Он ҷавононе, ки имрӯз тарбия карда истодаем, бениҳоят бо ҳисси баланди худшиносӣ ба корҳои илми- таҳқиқотӣ машғуланд. Боварии комил дорам, ки ояндаи илми тоҷик хуб аст ва илми тоҷик метавонад, кишвари Тоҷикистонро пеш барад ва миллати тоҷикро дар арсаи байналмилалӣ боз ҳам хубтару беҳтар муаррифӣ созад.