МАОРИФ ВА ИЛМ
Якшанбе 10 Ноябр 2024 02:38
(Идома аз шумораи гузашта)
Вобаста ба чунин табақабандӣ, мутаносибан зарурати таҳқиқи
а) фонди асосии луғавии забон;
б) таркиби захираи луғавии забон;
в) калимаҳои иқтибосӣ ба миён меояд. Ва ин масъалаҳо дар илми забоншиносии муосир ниёз ба омӯзиши ҳаматарафа доранд.
Фонди асосии луғавии забон такягоҳ ва шаҳсутуни забон аст. Бузургии забон маҳз дар он ифода меёбад. Таҳқиқоти гениологӣ, ҳамчунон, қудрати таъсири этимологии он нисбат ба дигар забонҳо дар шаклгирии лексика, тобишҳои семантикӣ, полисемӣ ва категорияҳои грамматикӣ нишон медиҳад, ки ин ё он забон дар гурӯҳ ва оилаи забонҳои дунё чӣ манзалатро касб кардааст. Дар набардҳои беохири забонӣ (ҳамчунин хонда шавад, фарҳангиву таърихӣ ва маънавию идеологӣ) чӣ бурду бохтҳо доштааст.
Маълум аст, ки забони тоҷикӣ ба гурӯҳи забонҳои эронӣ ва оилаи забонҳои ҳиндуаврупоӣ дохил мешавад. Таҳлили одӣ, нигоҳи холисона нишон медиҳад, ки чӣ гуна забони модарии мо дар “буриши якдигарии забонҳо” на танҳо ҳувияти хешро нигоҳ дошта, нақши сохториву вазифавии худро ҳифз намудааст, балки бо дигар забонҳои муассири дунё вориди муносибат гашта, аз лиҳози лексикӣ ва грамматикӣ ба онҳо таъсир низ расонидааст.
“Агар сухан дар бораи маданият ва маишати халқ, муносибати он бо дигар халқҳо равад, муҳаққиқ бояд бештар ба лексика такя кунад. Фақат лексика бақайдгирандаи ҳассос ва бидуни фиреб ба тарзи мустақим ё ғайримустақими ҳама гуна тағйирот дар истеҳсолот, маишат, маданият, ҳамчунон, муносиботи таъсири мутақобилаи дорои аҳамияти байни халқҳо мебошад” (В. И. Абаев. История языка и история народа. В сборнике статей: Вопросы теории и истории языка. − М.: Наука, 1952. − С. 47).
Албатта, ҳангоми муқоисаи калимаҳо тавассути аломатҳои зоҳирӣ, хосияти фонетикӣ ва дигар ҷузъиёти шаклии (омонимии) маводи забонӣ, хулоса баровардан дар бораи ҳамрешагии калимаҳо, таъсири якҷониба ва ё мутақобилаи забонҳо аз рӯйи адолати илмӣ нахоҳад буд. Аммо таъкид бояд кард, ки ҳангоми пешниҳод ва коркарди фарзияи таъсири забони тоҷикӣ ба дигар забонҳо калимот ва истилоҳоте пешниҳод мегарданд, ки мансуб ба захираи асосии луғавии забони тоҷикӣ ё шеваҳои он ҳамчун пояҳои асосии забони адабӣ мебошанд. Дар ин маврид, хусусияти семантикӣ, моҳияти лексикӣ ва грамматикии ин ё он калима ё истилоҳ низ ба эътибор гирифта мешаванд.
Барои мисол дар забони тоҷикӣ замонҳои феъл, аз ҷумла, бо роҳи флексия тавассути феъли ёридиҳандаи “будан”, “шудан” ифода меёбад. Дар забони англисӣ ин вазифаро феъли ёридиҳандаи “be” [biː], ки бо истифода аз ҳиссачаи to [tuː] – (муродифи суффикси – ан-и забони тоҷикӣ) to be [tuː biː] шакли масдар мегирад, иҷро менамояд. Ва, албатта, тавассути флексия бо тобишҳои замонӣ вазифаҳои грамматикии худро ба тарзи гуногун − муродифҳои грамматикии худ иҷро мекунад. Тавре мебинем, ин таркиб аз лиҳози фонетикӣ (to be done [tuː biː dʌn]) ба феъли “будан”, ҳамрешагии худро нишон медиҳад. Мисол: “To be or not to be that is the question” [tuː biː ɔː nɒt tuː biː ðæt iz ðiː ˈkwesʧən] (Будан ё набудан – ин аст асоси масъала!).
Ҳамзамон, хотирнишон бояд кард, ки яке аз масъалаҳои муҳими забоншиносӣ омӯхтани шеваҳои (диалектҳои) забон мебошад. Онҳо чун муҳимтарин сарчашма ва бозгӯйи таърихи забон эътироф шудаанд. Таҳкурсии пайдошавии меъёрҳои адабии ҳама забонҳо, гӯишҳо ба ҳисоб мераванд. Шеваҳои забонӣ қисмати муҳими таърихи забон – таърихи миллат мебошанд. Фақат онҳо хосияти ҷуғрофиёӣ доранд. Ба ҳаёти ҷамъиятии маҳал ва хусусияти алоҳидаи иҷтимоии он алоқаманд мебошанд. Инъикоси фикрӣ ва овозии воқеияти алоҳидаи қаламрави муайян ҳастанд.
Хешигарии забонҳо тавассути шеваҳои забон ҳам тасдиқи худро меёбанд. Барои мисол, феъли ёридиҳандаи номбаршудаи to be [tuː biː] дар асл, дар шакли be [biː], (bi) бидуни тағйироти фонетикӣ ҳамчун феъли ёридиҳанда, ки замони гузаштаро ифода мекунад, дар шеваи сокинони ноҳияҳои Дарвоз, Ванҷ, қисмати шарқии минтақаи Кӯлоб васеъ истифода мешавад. Аз ҷиҳати маъмул будани ин категорияи грамматикӣ дар доираи гӯишҳо дар ноҳияҳои дурдасти кӯҳистон, ки ба қавли Бобоҷон Ғафуров аз тохтутозҳои аҷнабиён раҳоӣ ёфта, покизагии худро нигоҳ доштаанд, тахмин кардан мумкин аст, ки феъли ёридиҳандаи to be [tuː biː], ки асли пайдоиши он аз забони ҳиндуаврупоӣ маншаъ мегирад, дорои этимологияи забони қадими тоҷикӣ мебошад.
Ба фикри мо, қавмияти феълҳои ёридиҳандаи забони тоҷикӣ ба забони англисӣ бо мисоли феъли ёридиҳандаи to be [tuː biː] ба охир намерасад. Маълум аст, ки муҳимтарин вазифаи феъл ифодаи ҳаракат ва ҳолати ашё (предмет) мебошад. Феъли ёридиҳандаи “аст” (to be) [tuː biː] амали анҷомшуда ва ҳолати муқарраргардидаи исмро ифода мекунад ва дар таркибҳои феълӣ замони ҳозираи давомдорро мефаҳмонад. Ин ҳолати грамматикӣ дар забони англисӣ тавассути суффикси – ing [ɪŋ] таъмин карда мешавад. Шакли фонетикии феъли ёридиҳандаи аст (to be) [tuː biː] дар забони англисӣ вонамехӯрад. Аммо мушоҳидаҳо нишон медиҳанд, бештари калимаҳое, ки дар таркиби луғавии забони англисӣ бо таркиби овозии st омадаанд, ҳолати предметро нишон медиҳанд: stood [stʊd] – истод; stable [steɪbl] – устувор; establish [ɪsˈtæblɪʃ] – муқаррар кардан; stop [stɒp] – ист, яъне хешигарии худро ба мантиқи грамматикии феъли ёридиҳандаи забони тоҷикӣ (аст) бо тобишҳои семантикӣ ва алоқаҳои решагӣ ба намоиш мегузоранд.
Мисолҳои дигар низ ба фоидаи ҳамин фарзия ишора мекунанд. Дар забони тоҷикӣ бо истифода аз суффикси маконсоз – истон даҳҳо калима шакл гирифтааст: гулистон, бемористон, баҳористон, боғистон, шаҳристон, шабистон, торикистон, нуристон, бӯстон, чаманистон, наистон, сангистон, тобистон, зимистон ва ғайра. Ба тарзи дигар, соҳибзабон онро ҳамчун таркиби овозии худ ба тарзи васеъ кор фармудааст.
Тавре мебинем, дар зери таъсири забони тоҷикӣ бо истифодаи суффикси маконсозӣ – истон, номҳои давлатҳои мустақил ва субъектҳои сиёсии дохилидавлатӣ – вилоятҳо, ҷумҳуриҳои мухтор низ сохта шудаанд. Таъсири феъли ёридиҳандаи аст дар шакли решагии он st бо илова аз шаклҳои овозии гуногун, ки, албатта, ниёз ба таҳқиқоти иловагӣ дорад, дар тӯли таърихи чандҳазорсола хосияти байналхалқӣ гирифтааст.
Вобаста ба ду калимаи дар охир номбаршуда, ки фаслҳои солро ифода мекунанд (тобистон ва зимистон), хотирнишон бояд кард, ки онҳо дар забони тоҷикӣ ҳамчун калимаҳои сохта ба ҳисоб гирифта намешаванд. Шакли яклухтро гирифтаанд. Дар калимаи якум тоб, бо истифода аз суффикси – гӣ – тобагӣ, дар ин ҳолат калимаи мустақил ба ғизои дар асбоби тафсон омодашударо, дар ҳолати дигар бо илова кардани суффикси – истон фасли гармиро мефаҳмонанд. Яқин аст, калимаи таф (таф додан), ки он ишора ба ҳарорати баланд аст (тафсон, таф додан, тафӣ кардан), бидуни ягон тағйироти овозӣ аз забони тоҷикӣ ба забони англисӣ гузаштааст – tough season [tʌf siːzn] (мавсими гарм), tough season [tʌf siːzn] (фасли мушкил), tough discussion [tʌf dɪsˈkʌʃn] (баҳси гарм, баҳси қотеона).
Вақте ки калимаву истилоҳот дар шакли решагӣ дар шеваҳои забон ҳам истифода мешаванд, чунин ҳолат мансубияти этимологии калимаро ба ҳамон забон даҳчанд меафзояд ва далели муътамади мансубият ба он забон аст. Калимаи таф ҳамин манзалатро дорад.
Дар калимаи дуюм решаи он зим (хунукӣ) дар забони адабии ҳозира дар шакли мустақил вонамехӯрад. Он дар забони русӣ дар шакли зима (фасли зимистон) омада, калимаи мустақил мебошад. Ба гурӯҳи калимаҳои полисемӣ ва серистифодаи он забон мансуб аст. Реша ва этимологияи он низ дар модар-забон ё забони аввалия як буда, чӣ шакли овозӣ ва чӣ вуҷуди аслии худро гум накардааст. Яқинан, ин ҳолат ба бештари забонҳои ҳиндуэронӣ хос мебошад.
Калимаи right [raɪt] – рост дар забонҳои тоҷикӣ ва англисӣ гарчанде тафовути андаки овозӣ дорад, аммо тарҷумаи айнан дошта, ба гурӯҳи калимаҳои сермаъно дохил мешавад. Дар забони русӣ шакли талаффузи ин калима бо доштани як садонок, комилан мисли забони тоҷикист. Аммо фақат маънои ишора ба як самтро дорад, моносемӣ аст. Калимаи овраг дар забони русӣ серистифода аст. Он дар луғатҳои русӣ-тоҷикӣ дар шакли ҷарӣ, оббурда, обканда тарҷума мешавад, ки шояд эҳтиёҷ ба он набошад: калимаи тоҷикии мураккаб аст, аз ду калима, ки мансуб ба исм мебошанд: об ва раг – раги об иборат мебошад. Дар натиҷаи таъсири табиат – боридани борон ё дигар ҳодисаи фаъоли мансуб ба об, шакли болои талу теппа релйефи худро тағйир додааст.
Хешигарии забонҳои тоҷикӣ ва русӣ, ки ба гурӯҳи ҳиндуаврупоӣ дохил мегарданд, бо садҳо мисол исбот мешавад. Аммо бо доштани муносиботи таърихиву сиёсӣ, иқтисодӣ, иҷтимоӣ, фарҳангӣ, махсусан дар ҳазорсолаи охир, таъсири ин ду забон ба якдигар ҳақиқати бебаҳс аст. Бештари ин калимаҳои маъмул дар забоншиносии муқоисавии ҳарду ҷониб оварда шудаанд, ки мо аз такрори онҳо худдорӣ мекунем.
Дар шеваи сокинони қисмати ҷануби забони тоҷикӣ калимаи handleак – чизеро бо даст гирифта бардошта ба шаст ба ҷойе партофтан аст. Он аз лиҳози сохт калимаи мураккаб мебошад: аз исми hand [hænd] (даст) феъли leаk [liːk] (ҷунбонидан, ликондан, ликок кардан) иборат мебошад. Ин калима дар шеваи мардуми Кӯлоб қариб бидуни тағйироти таркиби овозӣ истифода мешавад. Маъмул аст. Дар забони англисӣ ба маънои бо истифода аз даст касеро ҷунбондан, ба ҳуш овардан – handle (дастак) мебошад.
Калимаҳое, ки дар шеваҳои забони тоҷикӣ фаъоланд, бо тағйири андаки фонетикӣ ва тобишҳои семасиологӣ дар забони англисӣ бо ҳамон маъно ё мафҳуми кӯчида истифода мешаванд: losе [luːz] – чизи гумшуда: “Win or lose never regret” [wɪn ɔː luːz ˈnevər rɪˈgret] – ғолиб омадӣ ё бой додӣ, ҳеҷ вақт афсӯс нахӯр. “Лос” дар шеваи мардуми ҷануб ашёе, ки дар ҳоли гум шудан аст; гум мешудагӣ аст; рlace [pleɪs] – ҷо, макон; mind [maɪnd] – майна; палос – асбоби рӯзгор, ки дар ҷойе, маконе тахт карда мешавад: Хонаву палос, одаму либос; “One may change place, but not the mind»” [wʌn meɪ ʧeɪnʤ pleɪs, bʌt nɒt ðiː maɪnd] – Кас метавонад ҷойи зисташро иваз кунад, аммо на майнаашро; deaf [def] – одаме, ки қуввати шунавоиашро гум кардааст, пардаи узви шунавоиаш осеб дидааст. Даф – даф, дойра. Асбобе, ки матои асосиаш парда аст: “Deaf man is away from the blame” [def mæn ɪz əˈweɪ frɒm рiː bleɪm] – марде, ки қобили шунавоӣ надорад, аз гуфтори носазо дур аст. Better [ˈbetə] – беҳтар: It is better to play with the ears than with tongue [ɪt ɪz ˈbetə tuː pleɪ wɪр рə ˈɪəz рæn wɪр tʌŋ] – беҳтар он аст, бо гӯш бозӣ кунӣ, на бо забон.
Калимаҳои забони тоҷикӣ, ки бидуни тағйири таркиби овозӣ ба таркиби луғавии дигар забонҳо, аз ҷумла забони англисӣ ворид шудаанд, хеле зиёданд. Онҳо дар ҳарду забон ба як маъно корбарӣ мешаванд. Барои мисол: band [bænd] – банд (aшёе, ки дар як гурӯҳ, даста ҷамъ омадаанд, бастабандӣ шудаанд ва ё ҷамъ оварда шудаанд; монеа эҷод кардан, баста шудан); pass [pɑːs] − пас (пас рафтан, пас гузаштан, пас мондан); past [pɑːst] – паст, (дар охир, дар ниҳоят); calf [kɑːf] – калф (ҷузъи табиӣ, санги бузург, харсанг); part [pɑːt] – парт (қисм, ҷузъ, тиқа, пора). Бо ин маънӣ, он дар шеваи мардуми ҷануби Тоҷикистон серистеъмол аст. Он ҳам ба маънои аслӣ ва ҳам ба маънои маҷозӣ истифода карда мешавад: парт кардан (қисм-қисм кардан); now [naʊ] – нав.
Калимаҳо бидуни тағйироти таркиби овозӣ дар категорияҳои грамматикӣ, махсусан дар ишораҷонишинҳо низ дида мешавад: to [tuː] – ҳиссачае, ки самти ҳаракатро нишон медиҳад. Дар забони форсӣ он бо ҳамин таркиби овозӣ ифодаи “ба самти”, “дар дохили” маконро ифода менамоянд; in [ɪn] – ин ҷонишини ишоравии дохили предмет; оn [ɒn] – ҷонишини ифодакунандаи қисмати болоии ашё мебошанд.
Калимаҳои тоҷикие, ки бо тағйироти ҷузъии овозӣ ва ё истифодаи категорияҳои ёридиҳандаи грамматикӣ мавриди истифода қарор доранд, аз рӯйи мантиқи тобишҳои маъноӣ ҳам дар забони тоҷикӣ ва ҳам дар забони англисӣ ба осонӣ шинохта мешаванд. Барои мисол: star [stɑː] – ситора; lip [lip] – лаб; bor, borrowing, burden [bɔː, ˈbɒrəʊɪŋ, burden] – бор, бурдан, чизеро дар худ доштан, баранда будан; typhoon [taɪˈfuːn] – тӯфон; top [tɒp] – асосӣ, чизе, ки дар мадди аввал, дар боло меистад, теппа; daughter [ˈdɔːtə] – духтар; door [dɔː] – дар; сow [kaʊ] – гов; сlé [kle] (франсузӣ) − key [kiː] (англисӣ) – калид; murder [ˈmɜːdə] – мурдан, куштор; rob [rɒb] – рабудан; eyebrow [ˈaɪbraʊ] − абрӯ; gulob [gulob] – гулоб; gulqand [gulqand] – гулқанд; candle [kændl] – қандил; two [tuː] – ду; rafting [ˈrɑːftɪŋ] – навъи варзиш, бо қаиқҳои махсус поин рафтан дар дарёҳои ниҳоят тезоби кӯҳӣ. Дар ин маврид решаи калимаи raft [rɑːft] дар забони тоҷикӣ ҳолатро ифода мекунад. Дар ин навъи варзиш, бо ихтиёри варзишгар ҳам истодан ҷойи имкон намемонад. Истифодаи суффикси – ing [ɪŋ], тавре пештар ҳам хотирнишон гардид, категорияи грамматикии созандаи феъли замони ҳозираи давомдори забони англисӣ мебошад: bad [bæd] – бад (A bad workman always blames his tools [ɑ bæd ˈwɜːkmən ˈɔːlw(e)ɪz bleɪmz hɪz tuːlz] – Коргари бад доим асбобашро гунаҳгор меҳисобад; name – ном; shift [ʃɪft] – шифт – сақф, болои хона: A good shift may serve long but no forever [ɑ gʊd ʃɪft meɪ sɜːv lɒŋ bʌt nəʊ fəˈrevə] – Шифти нағз метавонад дароз хизмат кунад, аммо на то абад; youth [jʊθ] – ёш, ҷавон; gap [gæp] – ҷойи холӣ, тиҳӣ, зуҳуроти камарзиш; гап – муродифи калимаи сухан аст. Ҳамзамон, бо тобиши маъноӣ зуҳуроте, фикреро, ки асоси воқеӣ надорад, бепоя аст, “гап” аст, мефаҳмонад; harm [hɑːm] – шарм (Out of home near harm [aʊt ɒv həʊm nɪə hɑːm] – Берун аз хона, наздик ба шармандагӣ (ба маънои дур аз хона боэҳтиёт будан); warm [wɔːm] – гарм (Cold hands – warm heart [kəʊld hændz - wɔːm hɑːt] – Дастони хунук – дили гарм); sail [seɪl] – сайл, тамошо: Being on sea, sail [ˈbiːɪŋ ɒn siː seɪl] – Дар баҳр бошӣ, сайл кун; thunder [Qʌndə] – тандӯр: Far from Jupiter, far from his thunder [fɑː frɒm ˈʤuːpɪtə, fɑː frɒm hɪz Qʌndə] – Касе, ки аз Зуҳал дур аст, аз тандӯр (тундар) дур аст; hang [hæŋ] – ҳангос зада гиристан, амали мансуб ба гулӯ: let every shееp hang by his own shank [let ˈevrɪ ʃɪp hæŋ baɪ hɪz əʊn ʃænk] – бигузор ҳар як гӯсфанд бо овози худаш садо барорад; new [njʊu]–нав, candy [kændi] – қанд; sugar [ʃuga] – шакар; bazaar [bəza:r] – бозор; pajamas [pi’ʤa:məz] – поҷома; jungle [ʤʌŋgl] – ҷангал; devil [devl] – дев; caravan [kærevæn] – корвонсарой; saffron [sæfrən] – заъфарон; kiosk [ki:ɑsk] – кӯшк; rug [rʌg] – раг; guard [gɑːd] – гвардия. Решаи аслии истилоҳ калимаи решагии қадимии тоҷикии гурд – паҳлавон, рӯинтан, нотарс, далер, шуҷоъ мебошад. Этимологияи калима – узви бадани инсон гурда аст. Яъне шахси гурдадор. Ин калима таърихи чандҳазорсола дорад. Тибқи қонунияти забонӣ давраҳои инкишоф, рушд ва табодули маъноиро аз сар гузаронида, тавассути арзишҳо ва маънавиёт, ҷаҳонбинӣ ва бархӯрди мардумӣ нисбат ба сифати ҷисмонии паҳлавонон ҳамчун истилоҳ қабул гашта, ба сермасрафтарин воҳиди маъноии ифодакунандаи сохторҳои низомӣ дар миқёси байналхалқӣ мубаддал гаштааст.
Бояд хотирнишон кард, ки “Топонимика сарчашмаи арзишманди ёрирасони таърихӣ мебошад” (В. И. Абаев. История языка и история народа – в сборнике. – М.: 1952. – С. 51). Дар алоқамандӣ бо калимаи guard [gɑːd] – гвардия номи деҳаи Кангурти (кони гурд, кони паҳлавонон) ноҳияи Темурмалик боиси таваҷҷуҳи этнографӣ, таърихӣ ва албатта, этимологӣ аст. Он далели боэътимоди мансубияти калимаи гвардия ба забони тоҷикӣ мебошад.
Мо лозим донистем, ки барои исботи ҳамреша ва ҳаммаъно будан ва хосияти пурраи этимологӣ доштани калимаҳои забони тоҷикӣ, ки ба андешаи мо ба забонҳои англисӣ ва русӣ гузаштаанд, фақат бо овардани баъзе мисолҳо қаноат кунем. Бо таъкиди асосгузорони материализми илмӣ “дарк кардан, донистан ҳаракати абадии наздикшавии тафаккур ба ҳадафи омӯзиш аст”. Итминони комил дорем, ки вобаста ба мавзӯи баҳс омӯзиш, таҳқиқ ва баррасиҳои мақсаднок ҳамчун мавзӯъ ва ҳадафи илмӣ идома хоҳанд ёфт.
Дар таълимоти Пешвои миллат аз бар намудани илм, дониш, касбияти баланд ва бо ҳамин тариқ шахсияти барои худ ва барои Ватан судманд шудан дар ҷойи аввал меистад. Ӯ таъкид мекунад: “Фаромӯш набояд кард, ки Ватанро танҳо кадрҳои баландихтисосу соҳибмаърифат ва забондону дорои касбу ихтисоси ба талаботи замона ҷавобгӯй обод карда метавонанд” (Суханҳои ҳикматомӯзи Президенти Тоҷикистон, Асосгузори сулҳу ваҳдати миллӣ − Пешвои миллат Эмомалӣ Раҳмон. – Душанбе: ҶДММ “Контраст”, 2017. – С. 189).
(Давом дорад)
С. ЯТИМОВ, доктори илмҳои сиёсӣ, узви вобастаи АМИТ
Вобаста ба чунин табақабандӣ, мутаносибан зарурати таҳқиқи
а) фонди асосии луғавии забон;
б) таркиби захираи луғавии забон;
в) калимаҳои иқтибосӣ ба миён меояд. Ва ин масъалаҳо дар илми забоншиносии муосир ниёз ба омӯзиши ҳаматарафа доранд.
Фонди асосии луғавии забон такягоҳ ва шаҳсутуни забон аст. Бузургии забон маҳз дар он ифода меёбад. Таҳқиқоти гениологӣ, ҳамчунон, қудрати таъсири этимологии он нисбат ба дигар забонҳо дар шаклгирии лексика, тобишҳои семантикӣ, полисемӣ ва категорияҳои грамматикӣ нишон медиҳад, ки ин ё он забон дар гурӯҳ ва оилаи забонҳои дунё чӣ манзалатро касб кардааст. Дар набардҳои беохири забонӣ (ҳамчунин хонда шавад, фарҳангиву таърихӣ ва маънавию идеологӣ) чӣ бурду бохтҳо доштааст.
Маълум аст, ки забони тоҷикӣ ба гурӯҳи забонҳои эронӣ ва оилаи забонҳои ҳиндуаврупоӣ дохил мешавад. Таҳлили одӣ, нигоҳи холисона нишон медиҳад, ки чӣ гуна забони модарии мо дар “буриши якдигарии забонҳо” на танҳо ҳувияти хешро нигоҳ дошта, нақши сохториву вазифавии худро ҳифз намудааст, балки бо дигар забонҳои муассири дунё вориди муносибат гашта, аз лиҳози лексикӣ ва грамматикӣ ба онҳо таъсир низ расонидааст.
“Агар сухан дар бораи маданият ва маишати халқ, муносибати он бо дигар халқҳо равад, муҳаққиқ бояд бештар ба лексика такя кунад. Фақат лексика бақайдгирандаи ҳассос ва бидуни фиреб ба тарзи мустақим ё ғайримустақими ҳама гуна тағйирот дар истеҳсолот, маишат, маданият, ҳамчунон, муносиботи таъсири мутақобилаи дорои аҳамияти байни халқҳо мебошад” (В. И. Абаев. История языка и история народа. В сборнике статей: Вопросы теории и истории языка. − М.: Наука, 1952. − С. 47).
Албатта, ҳангоми муқоисаи калимаҳо тавассути аломатҳои зоҳирӣ, хосияти фонетикӣ ва дигар ҷузъиёти шаклии (омонимии) маводи забонӣ, хулоса баровардан дар бораи ҳамрешагии калимаҳо, таъсири якҷониба ва ё мутақобилаи забонҳо аз рӯйи адолати илмӣ нахоҳад буд. Аммо таъкид бояд кард, ки ҳангоми пешниҳод ва коркарди фарзияи таъсири забони тоҷикӣ ба дигар забонҳо калимот ва истилоҳоте пешниҳод мегарданд, ки мансуб ба захираи асосии луғавии забони тоҷикӣ ё шеваҳои он ҳамчун пояҳои асосии забони адабӣ мебошанд. Дар ин маврид, хусусияти семантикӣ, моҳияти лексикӣ ва грамматикии ин ё он калима ё истилоҳ низ ба эътибор гирифта мешаванд.
Барои мисол дар забони тоҷикӣ замонҳои феъл, аз ҷумла, бо роҳи флексия тавассути феъли ёридиҳандаи “будан”, “шудан” ифода меёбад. Дар забони англисӣ ин вазифаро феъли ёридиҳандаи “be” [biː], ки бо истифода аз ҳиссачаи to [tuː] – (муродифи суффикси – ан-и забони тоҷикӣ) to be [tuː biː] шакли масдар мегирад, иҷро менамояд. Ва, албатта, тавассути флексия бо тобишҳои замонӣ вазифаҳои грамматикии худро ба тарзи гуногун − муродифҳои грамматикии худ иҷро мекунад. Тавре мебинем, ин таркиб аз лиҳози фонетикӣ (to be done [tuː biː dʌn]) ба феъли “будан”, ҳамрешагии худро нишон медиҳад. Мисол: “To be or not to be that is the question” [tuː biː ɔː nɒt tuː biː ðæt iz ðiː ˈkwesʧən] (Будан ё набудан – ин аст асоси масъала!).
Ҳамзамон, хотирнишон бояд кард, ки яке аз масъалаҳои муҳими забоншиносӣ омӯхтани шеваҳои (диалектҳои) забон мебошад. Онҳо чун муҳимтарин сарчашма ва бозгӯйи таърихи забон эътироф шудаанд. Таҳкурсии пайдошавии меъёрҳои адабии ҳама забонҳо, гӯишҳо ба ҳисоб мераванд. Шеваҳои забонӣ қисмати муҳими таърихи забон – таърихи миллат мебошанд. Фақат онҳо хосияти ҷуғрофиёӣ доранд. Ба ҳаёти ҷамъиятии маҳал ва хусусияти алоҳидаи иҷтимоии он алоқаманд мебошанд. Инъикоси фикрӣ ва овозии воқеияти алоҳидаи қаламрави муайян ҳастанд.
Хешигарии забонҳо тавассути шеваҳои забон ҳам тасдиқи худро меёбанд. Барои мисол, феъли ёридиҳандаи номбаршудаи to be [tuː biː] дар асл, дар шакли be [biː], (bi) бидуни тағйироти фонетикӣ ҳамчун феъли ёридиҳанда, ки замони гузаштаро ифода мекунад, дар шеваи сокинони ноҳияҳои Дарвоз, Ванҷ, қисмати шарқии минтақаи Кӯлоб васеъ истифода мешавад. Аз ҷиҳати маъмул будани ин категорияи грамматикӣ дар доираи гӯишҳо дар ноҳияҳои дурдасти кӯҳистон, ки ба қавли Бобоҷон Ғафуров аз тохтутозҳои аҷнабиён раҳоӣ ёфта, покизагии худро нигоҳ доштаанд, тахмин кардан мумкин аст, ки феъли ёридиҳандаи to be [tuː biː], ки асли пайдоиши он аз забони ҳиндуаврупоӣ маншаъ мегирад, дорои этимологияи забони қадими тоҷикӣ мебошад.
Ба фикри мо, қавмияти феълҳои ёридиҳандаи забони тоҷикӣ ба забони англисӣ бо мисоли феъли ёридиҳандаи to be [tuː biː] ба охир намерасад. Маълум аст, ки муҳимтарин вазифаи феъл ифодаи ҳаракат ва ҳолати ашё (предмет) мебошад. Феъли ёридиҳандаи “аст” (to be) [tuː biː] амали анҷомшуда ва ҳолати муқарраргардидаи исмро ифода мекунад ва дар таркибҳои феълӣ замони ҳозираи давомдорро мефаҳмонад. Ин ҳолати грамматикӣ дар забони англисӣ тавассути суффикси – ing [ɪŋ] таъмин карда мешавад. Шакли фонетикии феъли ёридиҳандаи аст (to be) [tuː biː] дар забони англисӣ вонамехӯрад. Аммо мушоҳидаҳо нишон медиҳанд, бештари калимаҳое, ки дар таркиби луғавии забони англисӣ бо таркиби овозии st омадаанд, ҳолати предметро нишон медиҳанд: stood [stʊd] – истод; stable [steɪbl] – устувор; establish [ɪsˈtæblɪʃ] – муқаррар кардан; stop [stɒp] – ист, яъне хешигарии худро ба мантиқи грамматикии феъли ёридиҳандаи забони тоҷикӣ (аст) бо тобишҳои семантикӣ ва алоқаҳои решагӣ ба намоиш мегузоранд.
Мисолҳои дигар низ ба фоидаи ҳамин фарзия ишора мекунанд. Дар забони тоҷикӣ бо истифода аз суффикси маконсоз – истон даҳҳо калима шакл гирифтааст: гулистон, бемористон, баҳористон, боғистон, шаҳристон, шабистон, торикистон, нуристон, бӯстон, чаманистон, наистон, сангистон, тобистон, зимистон ва ғайра. Ба тарзи дигар, соҳибзабон онро ҳамчун таркиби овозии худ ба тарзи васеъ кор фармудааст.
Тавре мебинем, дар зери таъсири забони тоҷикӣ бо истифодаи суффикси маконсозӣ – истон, номҳои давлатҳои мустақил ва субъектҳои сиёсии дохилидавлатӣ – вилоятҳо, ҷумҳуриҳои мухтор низ сохта шудаанд. Таъсири феъли ёридиҳандаи аст дар шакли решагии он st бо илова аз шаклҳои овозии гуногун, ки, албатта, ниёз ба таҳқиқоти иловагӣ дорад, дар тӯли таърихи чандҳазорсола хосияти байналхалқӣ гирифтааст.
Вобаста ба ду калимаи дар охир номбаршуда, ки фаслҳои солро ифода мекунанд (тобистон ва зимистон), хотирнишон бояд кард, ки онҳо дар забони тоҷикӣ ҳамчун калимаҳои сохта ба ҳисоб гирифта намешаванд. Шакли яклухтро гирифтаанд. Дар калимаи якум тоб, бо истифода аз суффикси – гӣ – тобагӣ, дар ин ҳолат калимаи мустақил ба ғизои дар асбоби тафсон омодашударо, дар ҳолати дигар бо илова кардани суффикси – истон фасли гармиро мефаҳмонанд. Яқин аст, калимаи таф (таф додан), ки он ишора ба ҳарорати баланд аст (тафсон, таф додан, тафӣ кардан), бидуни ягон тағйироти овозӣ аз забони тоҷикӣ ба забони англисӣ гузаштааст – tough season [tʌf siːzn] (мавсими гарм), tough season [tʌf siːzn] (фасли мушкил), tough discussion [tʌf dɪsˈkʌʃn] (баҳси гарм, баҳси қотеона).
Вақте ки калимаву истилоҳот дар шакли решагӣ дар шеваҳои забон ҳам истифода мешаванд, чунин ҳолат мансубияти этимологии калимаро ба ҳамон забон даҳчанд меафзояд ва далели муътамади мансубият ба он забон аст. Калимаи таф ҳамин манзалатро дорад.
Дар калимаи дуюм решаи он зим (хунукӣ) дар забони адабии ҳозира дар шакли мустақил вонамехӯрад. Он дар забони русӣ дар шакли зима (фасли зимистон) омада, калимаи мустақил мебошад. Ба гурӯҳи калимаҳои полисемӣ ва серистифодаи он забон мансуб аст. Реша ва этимологияи он низ дар модар-забон ё забони аввалия як буда, чӣ шакли овозӣ ва чӣ вуҷуди аслии худро гум накардааст. Яқинан, ин ҳолат ба бештари забонҳои ҳиндуэронӣ хос мебошад.
Калимаи right [raɪt] – рост дар забонҳои тоҷикӣ ва англисӣ гарчанде тафовути андаки овозӣ дорад, аммо тарҷумаи айнан дошта, ба гурӯҳи калимаҳои сермаъно дохил мешавад. Дар забони русӣ шакли талаффузи ин калима бо доштани як садонок, комилан мисли забони тоҷикист. Аммо фақат маънои ишора ба як самтро дорад, моносемӣ аст. Калимаи овраг дар забони русӣ серистифода аст. Он дар луғатҳои русӣ-тоҷикӣ дар шакли ҷарӣ, оббурда, обканда тарҷума мешавад, ки шояд эҳтиёҷ ба он набошад: калимаи тоҷикии мураккаб аст, аз ду калима, ки мансуб ба исм мебошанд: об ва раг – раги об иборат мебошад. Дар натиҷаи таъсири табиат – боридани борон ё дигар ҳодисаи фаъоли мансуб ба об, шакли болои талу теппа релйефи худро тағйир додааст.
Хешигарии забонҳои тоҷикӣ ва русӣ, ки ба гурӯҳи ҳиндуаврупоӣ дохил мегарданд, бо садҳо мисол исбот мешавад. Аммо бо доштани муносиботи таърихиву сиёсӣ, иқтисодӣ, иҷтимоӣ, фарҳангӣ, махсусан дар ҳазорсолаи охир, таъсири ин ду забон ба якдигар ҳақиқати бебаҳс аст. Бештари ин калимаҳои маъмул дар забоншиносии муқоисавии ҳарду ҷониб оварда шудаанд, ки мо аз такрори онҳо худдорӣ мекунем.
Дар шеваи сокинони қисмати ҷануби забони тоҷикӣ калимаи handleак – чизеро бо даст гирифта бардошта ба шаст ба ҷойе партофтан аст. Он аз лиҳози сохт калимаи мураккаб мебошад: аз исми hand [hænd] (даст) феъли leаk [liːk] (ҷунбонидан, ликондан, ликок кардан) иборат мебошад. Ин калима дар шеваи мардуми Кӯлоб қариб бидуни тағйироти таркиби овозӣ истифода мешавад. Маъмул аст. Дар забони англисӣ ба маънои бо истифода аз даст касеро ҷунбондан, ба ҳуш овардан – handle (дастак) мебошад.
Калимаҳое, ки дар шеваҳои забони тоҷикӣ фаъоланд, бо тағйири андаки фонетикӣ ва тобишҳои семасиологӣ дар забони англисӣ бо ҳамон маъно ё мафҳуми кӯчида истифода мешаванд: losе [luːz] – чизи гумшуда: “Win or lose never regret” [wɪn ɔː luːz ˈnevər rɪˈgret] – ғолиб омадӣ ё бой додӣ, ҳеҷ вақт афсӯс нахӯр. “Лос” дар шеваи мардуми ҷануб ашёе, ки дар ҳоли гум шудан аст; гум мешудагӣ аст; рlace [pleɪs] – ҷо, макон; mind [maɪnd] – майна; палос – асбоби рӯзгор, ки дар ҷойе, маконе тахт карда мешавад: Хонаву палос, одаму либос; “One may change place, but not the mind»” [wʌn meɪ ʧeɪnʤ pleɪs, bʌt nɒt ðiː maɪnd] – Кас метавонад ҷойи зисташро иваз кунад, аммо на майнаашро; deaf [def] – одаме, ки қуввати шунавоиашро гум кардааст, пардаи узви шунавоиаш осеб дидааст. Даф – даф, дойра. Асбобе, ки матои асосиаш парда аст: “Deaf man is away from the blame” [def mæn ɪz əˈweɪ frɒm рiː bleɪm] – марде, ки қобили шунавоӣ надорад, аз гуфтори носазо дур аст. Better [ˈbetə] – беҳтар: It is better to play with the ears than with tongue [ɪt ɪz ˈbetə tuː pleɪ wɪр рə ˈɪəz рæn wɪр tʌŋ] – беҳтар он аст, бо гӯш бозӣ кунӣ, на бо забон.
Калимаҳои забони тоҷикӣ, ки бидуни тағйири таркиби овозӣ ба таркиби луғавии дигар забонҳо, аз ҷумла забони англисӣ ворид шудаанд, хеле зиёданд. Онҳо дар ҳарду забон ба як маъно корбарӣ мешаванд. Барои мисол: band [bænd] – банд (aшёе, ки дар як гурӯҳ, даста ҷамъ омадаанд, бастабандӣ шудаанд ва ё ҷамъ оварда шудаанд; монеа эҷод кардан, баста шудан); pass [pɑːs] − пас (пас рафтан, пас гузаштан, пас мондан); past [pɑːst] – паст, (дар охир, дар ниҳоят); calf [kɑːf] – калф (ҷузъи табиӣ, санги бузург, харсанг); part [pɑːt] – парт (қисм, ҷузъ, тиқа, пора). Бо ин маънӣ, он дар шеваи мардуми ҷануби Тоҷикистон серистеъмол аст. Он ҳам ба маънои аслӣ ва ҳам ба маънои маҷозӣ истифода карда мешавад: парт кардан (қисм-қисм кардан); now [naʊ] – нав.
Калимаҳо бидуни тағйироти таркиби овозӣ дар категорияҳои грамматикӣ, махсусан дар ишораҷонишинҳо низ дида мешавад: to [tuː] – ҳиссачае, ки самти ҳаракатро нишон медиҳад. Дар забони форсӣ он бо ҳамин таркиби овозӣ ифодаи “ба самти”, “дар дохили” маконро ифода менамоянд; in [ɪn] – ин ҷонишини ишоравии дохили предмет; оn [ɒn] – ҷонишини ифодакунандаи қисмати болоии ашё мебошанд.
Калимаҳои тоҷикие, ки бо тағйироти ҷузъии овозӣ ва ё истифодаи категорияҳои ёридиҳандаи грамматикӣ мавриди истифода қарор доранд, аз рӯйи мантиқи тобишҳои маъноӣ ҳам дар забони тоҷикӣ ва ҳам дар забони англисӣ ба осонӣ шинохта мешаванд. Барои мисол: star [stɑː] – ситора; lip [lip] – лаб; bor, borrowing, burden [bɔː, ˈbɒrəʊɪŋ, burden] – бор, бурдан, чизеро дар худ доштан, баранда будан; typhoon [taɪˈfuːn] – тӯфон; top [tɒp] – асосӣ, чизе, ки дар мадди аввал, дар боло меистад, теппа; daughter [ˈdɔːtə] – духтар; door [dɔː] – дар; сow [kaʊ] – гов; сlé [kle] (франсузӣ) − key [kiː] (англисӣ) – калид; murder [ˈmɜːdə] – мурдан, куштор; rob [rɒb] – рабудан; eyebrow [ˈaɪbraʊ] − абрӯ; gulob [gulob] – гулоб; gulqand [gulqand] – гулқанд; candle [kændl] – қандил; two [tuː] – ду; rafting [ˈrɑːftɪŋ] – навъи варзиш, бо қаиқҳои махсус поин рафтан дар дарёҳои ниҳоят тезоби кӯҳӣ. Дар ин маврид решаи калимаи raft [rɑːft] дар забони тоҷикӣ ҳолатро ифода мекунад. Дар ин навъи варзиш, бо ихтиёри варзишгар ҳам истодан ҷойи имкон намемонад. Истифодаи суффикси – ing [ɪŋ], тавре пештар ҳам хотирнишон гардид, категорияи грамматикии созандаи феъли замони ҳозираи давомдори забони англисӣ мебошад: bad [bæd] – бад (A bad workman always blames his tools [ɑ bæd ˈwɜːkmən ˈɔːlw(e)ɪz bleɪmz hɪz tuːlz] – Коргари бад доим асбобашро гунаҳгор меҳисобад; name – ном; shift [ʃɪft] – шифт – сақф, болои хона: A good shift may serve long but no forever [ɑ gʊd ʃɪft meɪ sɜːv lɒŋ bʌt nəʊ fəˈrevə] – Шифти нағз метавонад дароз хизмат кунад, аммо на то абад; youth [jʊθ] – ёш, ҷавон; gap [gæp] – ҷойи холӣ, тиҳӣ, зуҳуроти камарзиш; гап – муродифи калимаи сухан аст. Ҳамзамон, бо тобиши маъноӣ зуҳуроте, фикреро, ки асоси воқеӣ надорад, бепоя аст, “гап” аст, мефаҳмонад; harm [hɑːm] – шарм (Out of home near harm [aʊt ɒv həʊm nɪə hɑːm] – Берун аз хона, наздик ба шармандагӣ (ба маънои дур аз хона боэҳтиёт будан); warm [wɔːm] – гарм (Cold hands – warm heart [kəʊld hændz - wɔːm hɑːt] – Дастони хунук – дили гарм); sail [seɪl] – сайл, тамошо: Being on sea, sail [ˈbiːɪŋ ɒn siː seɪl] – Дар баҳр бошӣ, сайл кун; thunder [Qʌndə] – тандӯр: Far from Jupiter, far from his thunder [fɑː frɒm ˈʤuːpɪtə, fɑː frɒm hɪz Qʌndə] – Касе, ки аз Зуҳал дур аст, аз тандӯр (тундар) дур аст; hang [hæŋ] – ҳангос зада гиристан, амали мансуб ба гулӯ: let every shееp hang by his own shank [let ˈevrɪ ʃɪp hæŋ baɪ hɪz əʊn ʃænk] – бигузор ҳар як гӯсфанд бо овози худаш садо барорад; new [njʊu]–нав, candy [kændi] – қанд; sugar [ʃuga] – шакар; bazaar [bəza:r] – бозор; pajamas [pi’ʤa:məz] – поҷома; jungle [ʤʌŋgl] – ҷангал; devil [devl] – дев; caravan [kærevæn] – корвонсарой; saffron [sæfrən] – заъфарон; kiosk [ki:ɑsk] – кӯшк; rug [rʌg] – раг; guard [gɑːd] – гвардия. Решаи аслии истилоҳ калимаи решагии қадимии тоҷикии гурд – паҳлавон, рӯинтан, нотарс, далер, шуҷоъ мебошад. Этимологияи калима – узви бадани инсон гурда аст. Яъне шахси гурдадор. Ин калима таърихи чандҳазорсола дорад. Тибқи қонунияти забонӣ давраҳои инкишоф, рушд ва табодули маъноиро аз сар гузаронида, тавассути арзишҳо ва маънавиёт, ҷаҳонбинӣ ва бархӯрди мардумӣ нисбат ба сифати ҷисмонии паҳлавонон ҳамчун истилоҳ қабул гашта, ба сермасрафтарин воҳиди маъноии ифодакунандаи сохторҳои низомӣ дар миқёси байналхалқӣ мубаддал гаштааст.
Бояд хотирнишон кард, ки “Топонимика сарчашмаи арзишманди ёрирасони таърихӣ мебошад” (В. И. Абаев. История языка и история народа – в сборнике. – М.: 1952. – С. 51). Дар алоқамандӣ бо калимаи guard [gɑːd] – гвардия номи деҳаи Кангурти (кони гурд, кони паҳлавонон) ноҳияи Темурмалик боиси таваҷҷуҳи этнографӣ, таърихӣ ва албатта, этимологӣ аст. Он далели боэътимоди мансубияти калимаи гвардия ба забони тоҷикӣ мебошад.
Мо лозим донистем, ки барои исботи ҳамреша ва ҳаммаъно будан ва хосияти пурраи этимологӣ доштани калимаҳои забони тоҷикӣ, ки ба андешаи мо ба забонҳои англисӣ ва русӣ гузаштаанд, фақат бо овардани баъзе мисолҳо қаноат кунем. Бо таъкиди асосгузорони материализми илмӣ “дарк кардан, донистан ҳаракати абадии наздикшавии тафаккур ба ҳадафи омӯзиш аст”. Итминони комил дорем, ки вобаста ба мавзӯи баҳс омӯзиш, таҳқиқ ва баррасиҳои мақсаднок ҳамчун мавзӯъ ва ҳадафи илмӣ идома хоҳанд ёфт.
Дар таълимоти Пешвои миллат аз бар намудани илм, дониш, касбияти баланд ва бо ҳамин тариқ шахсияти барои худ ва барои Ватан судманд шудан дар ҷойи аввал меистад. Ӯ таъкид мекунад: “Фаромӯш набояд кард, ки Ватанро танҳо кадрҳои баландихтисосу соҳибмаърифат ва забондону дорои касбу ихтисоси ба талаботи замона ҷавобгӯй обод карда метавонанд” (Суханҳои ҳикматомӯзи Президенти Тоҷикистон, Асосгузори сулҳу ваҳдати миллӣ − Пешвои миллат Эмомалӣ Раҳмон. – Душанбе: ҶДММ “Контраст”, 2017. – С. 189).
(Давом дорад)
С. ЯТИМОВ, доктори илмҳои сиёсӣ, узви вобастаи АМИТ
Хабарҳои дигар
Рӯзнома
Эзоҳи худро нависед