МАОРИФ ВА ИЛМ
Душанбе 04 Ноябр 2024 09:42
Агар мо аз шеъри ноби тоҷикӣ ёд оварем, мегӯем, мо Рӯдакӣ дорем. Таърихро бихоҳем, мегӯем шукр, ки Фирдавсӣ ҳаст. Аз фалсафаи инсонӣ сухан рафт, ба гуфтаҳои Сино такя мекунем. Лаззати зиндагиро бо рубоиҳои Хайём мечашем. Панду андарзро осори Саъдӣ бароямон медиҳаду ишқро аз ашъори Ҳилолӣ меомӯзем. Аз миллат, забон, фарҳанг чун сухан равад, бе ном бурдани ин абармардон чизе намегӯем. Ин ва дигар номҳои бузургон воқеан шинохтаву машҳуранд дар миёни мо. Мо медонем, ки онҳоро дорем. Аммо оё ҳамаи мо медонем, ки онҳо дар воқеъ киянд ва маҳз бо анҷом додани кадом рисолат номашон чунин абадӣ мондааст?
Рӯзе аз миёни суханони мудшудаи як гурӯҳ ҷавонони “шӯх” -у “хушбаён”, ки дар “Кӯли ҷавонон” сайр мекарданд, шунидам, ки мегуфтанд: “Гар дасти фитодае бигирӣ, мардӣ”. Онҳо на танҳо мисраро дуруст иброз надоштанд, балки то андозае дар ҷойи номуносиб низ истифода гардид. Акнун интизор будани донистани соҳиби ин сухану моли кӣ будани он аз ҷониби ин ҷавонон андешаест пӯч. Зеро бо ҳазлу шӯхӣ яке ба Ҷомӣ рабташ медоду яке ба олиме аз Ғарб. Севвумӣ бошад, шеърдонию шеъргӯии дӯстонашро масхара мекард. Дар ин ҷо мебояд каме изҳори шукр кард, аз он ки дар замоне, ки ҳамагон ҷаҳонишавиаш мегӯянду техникаву технологияро сабаби рушду инкишоф мехонанд, шеъре аз гузаштагон вирди забонҳост. Аммо номаълум будани номи муаллифи байт, ҳангоми ҷустуҷӯи он боре зикр нашудани исми устод Рӯдакӣ ва ба як сӯ гузоштани маънӣ оё нанг нест? Дар ҳоле ки исми ин шоири тавоно бояд ҳамеша вирди забонамон бошад. Албатта, ҳар яке аз гузаштагони ин адабиёти пурғановат бузургу беҳамтоянд. Аммо миёни онҳо мақоми Рӯдакӣ хос аст. Чаро? Чунин аст посухи ин суол, ки аз ҷониби номзади илмҳои филологӣ Мирзо Солеҳ садо дод: “ Зеро ӯ чанд рисолати сирф таърихӣ ба ҷо овард, ки то Рӯдакӣ ва баъд аз он ба касе муяссар нагардид. Аз ҷумла:
1. Ӯ бо теъдоди зиёд эҷод кард. Теъдоди асарҳояш ба 1 миллиону 300 ҳазор мерасад, ки ин кори як мактаби адабии дорои шоирони зиёд аст;
2. Рӯдакӣ бо забони адабӣ эҷод кард. Бо вуҷуди он ки дар он давра забони адабии мо ташаккул наёфта буду танҳо забонҳои маҳаллӣ арзи ҳастӣ доштанд. Ба ин восита ба адабиёти классикӣ бунёд гузошт;
3. Дар ин аср сабки нави адабӣ бо номи хуросонӣ ба вуҷуд омад, ки рабт дорад, ба Рӯдакӣ;
4. Рӯдакӣ як мактаби адабӣ-ҳунариро ташкил дод, ки 300 шоир дар ҳамон давра аз он баҳра бардоштанд ва барои ҳамвор сохтани роҳи минбаъдаи равнақи адабиёт сабаб гардид.”
Имрӯз баъзеҳо донистани шеъру адабиётро зарурӣ намешуморанд. Шеърро чизи ба дарде нахӯранда медонанд. Шояд онҳо низ чанд мисраю байте медонанд. Аммо он ҳам бо супориши устоди сахтгире иҷборӣ аз ёд шудааст. Зеро чун гуфтае аз забони ғайб барояшон маънӣ нофаҳмост. Вақте умқан менигарем, ҳар мисраву байти шоирони гузашта, ишора ба ин айём низ ҳаст. Чуноне ки Маҷнуни Баҳром, як пажӯҳишгари ҷавони соҳаи адабиёт изҳор дошт: “Инсон, дар кадом асре зиндагӣ намояд, бешубҳа бояд соҳиби маърифати ахлоқӣ бошад. Маърифатро метавон аз ашъори рангини бузургони сухани тоҷику форс пайдо намуд. Дар саргаҳи ин бузургон устод Абӯабдуллоҳи Рӯдакӣ бо хазинаи маърифатияш меистад. Имрӯз ҷавонон бояд аз ашъори ин шоири нотакрори тоҷику форс истифода баранд. Дар ашъори шоир мавзӯи хислатҳои инсонӣ, одобу ахлоқ, некию накӯкорӣ, меҳру муҳаббат ва ҳурмату эҳтиром зиёд ба назар мерасад”.
Албатта, байни мо мисраъҳои шеърие ҳастанд, ки шуруъ аз кӯдаки мактабхон то пири рӯзгордида медонанду мехонанд. Аммо баъзан чӣ хостани шоирро дарк намекунанд. Аз байт низ чизе намегиранд. Зеро дарки маънӣ намекунанд. Дар ин ҳолат гуфтани он мисраъҳо худнамоие беш нест. Чун ҳамин байти устод Рӯдакӣ: "Дониш андар дил чароғи равшан аст...”. Агар ҳар куҷое сухан аз боби дониш биравад, ин мисраъҳо аз забони нафаре гуфта хоҳад шуд. Аммо ҳангоми таҳлил аксари гӯянда ба ҷӯстани сухан мепардозад. Зеро сарсарӣ аз ёд шудааст. Боре ба умқи шеър ворид нагардидаанд. Ва танҳо як чиз метавонад гӯяд, ки шоир ба андӯхтани дониш талқин мекунад. Албатта, чунин аст. Аммо то чӣ андоза зарурӣ будану ба чӣ “дардҳо” хӯрдани он низ паси танҳо ҳамин ду мисраъ ниҳон аст. Яъне то чӣ ҳад маънӣ метавон бардошт аз ҳамин як байт. Мо баъзан мехонем, аз ёд ҳам мекунем, аммо баъзеҳо танҳо бо тантана қироат мекунанду баъзеи дигар истифода мекунанд барои худнамоии шеърдонӣ. Ҳамин тавр, ҳадафи гӯяндаю маънӣ аз назарҳо дур мешавад. Ё дарк ҳам шавад, аз таваҷҷӯҳ дур мемонад. Чун моли ин замон таъсиркунанда ба ин даврон намехонемаш.
Ҳамаи он чӣ ки дар мазраи ашъори шоирони гузаштаи форсу тоҷик кошта шудааст, талқин мекунанд ба кӯшиш барои омӯзиш, мусаллаҳ будан бо донишу ахлоқи хуш ва даст кашидан аз кирдору рафтори зишт. Доштани ин ҳама оё барои ин замону ин ҷомеа низ хос нест? Ё дар ин айём танҳо бояд чашмҳо сӯйи техникаи рушдкарда дӯхта шаваду маърифату ахлоқ пушти он монад?
Дилангези Мирзо, донишҷӯи Коллеҷи тиббии шаҳри Душанбе низ сабаби таваҷҷуҳ накардан ба шеъру нахондани ашъори адибони классикиро аз дигар будани соҳаи интихобкардааш медонад. Ӯ гуфт: “Аз аввал мехостам табиб шавам, аз ин хотир ба адабиёт рӯ наовардам. Фикр мекардам, шояд барои ман хондани фанҳои дақиқ муҳимтар аст. Аз шоирон Рӯдакиро мешиносам, чанд мисрае ҳам шояд донам. Аммо ба маънияшон дуруст сарфаҳм намеравам”.
Ин аст сабаби дигари дур будани мо, ҷавонон аз ашъори шоирони гузашта ва ноогоҳ будан аз рӯзгору амалашон. Яъне мутолиаи онҳоро танҳо ба донишҷӯёни риштаҳое рабт медиҳем, ки бештар ба адабиёт дахл дорад. Аммо намеандешем, ки барои ҳар соҳаи фаъолият пеш аз ҳама инсон будану доштани рафтори хуб ҳатмист. Дар ҳама самт одобу ахлоқ мақоми аввал дорад. Ва ин ҳама нуҳуфтааст боз ҳам дар нигоштаҳои шоирони бузурги гузашта. Суханону гуфтаҳои онҳо ба ҳамаи касбу кор равона мегардад. Сар карда аз рафтори шоҳону мансабдорон то деҳқонону гадоён. Шеъри онҳо роҳнамоест ба сӯйи комёбиҳо, дастовардҳо, музаффариятҳо.
Табиати инсон чунин аст, ки ба маърифати маънавӣ хамеша ниёз дорад ва пайваста дар зиндагӣ талош мекунад, ки онро амалӣ созад. Зери мафҳуми маърифат одобу рафтор, ахлоқ ва дигар хислатҳои неки башарӣ дониста мешавад. Дар воқеъ, халқи тоҷик ба ҷаҳониён беҳтарин донишмандонро додааст. Гузаштагони ин қавму ин сарзамин бо офаридани каломи мавзун ҷамеаи ҷаҳониро тасхир намудаанд. Агар ҳосили хуби ин хок будан хоҳем, пас бояд онҳоро донем.
Сайёра ШУКУРЗОДА,
“ҶТ”
Рӯзе аз миёни суханони мудшудаи як гурӯҳ ҷавонони “шӯх” -у “хушбаён”, ки дар “Кӯли ҷавонон” сайр мекарданд, шунидам, ки мегуфтанд: “Гар дасти фитодае бигирӣ, мардӣ”. Онҳо на танҳо мисраро дуруст иброз надоштанд, балки то андозае дар ҷойи номуносиб низ истифода гардид. Акнун интизор будани донистани соҳиби ин сухану моли кӣ будани он аз ҷониби ин ҷавонон андешаест пӯч. Зеро бо ҳазлу шӯхӣ яке ба Ҷомӣ рабташ медоду яке ба олиме аз Ғарб. Севвумӣ бошад, шеърдонию шеъргӯии дӯстонашро масхара мекард. Дар ин ҷо мебояд каме изҳори шукр кард, аз он ки дар замоне, ки ҳамагон ҷаҳонишавиаш мегӯянду техникаву технологияро сабаби рушду инкишоф мехонанд, шеъре аз гузаштагон вирди забонҳост. Аммо номаълум будани номи муаллифи байт, ҳангоми ҷустуҷӯи он боре зикр нашудани исми устод Рӯдакӣ ва ба як сӯ гузоштани маънӣ оё нанг нест? Дар ҳоле ки исми ин шоири тавоно бояд ҳамеша вирди забонамон бошад. Албатта, ҳар яке аз гузаштагони ин адабиёти пурғановат бузургу беҳамтоянд. Аммо миёни онҳо мақоми Рӯдакӣ хос аст. Чаро? Чунин аст посухи ин суол, ки аз ҷониби номзади илмҳои филологӣ Мирзо Солеҳ садо дод: “ Зеро ӯ чанд рисолати сирф таърихӣ ба ҷо овард, ки то Рӯдакӣ ва баъд аз он ба касе муяссар нагардид. Аз ҷумла:
1. Ӯ бо теъдоди зиёд эҷод кард. Теъдоди асарҳояш ба 1 миллиону 300 ҳазор мерасад, ки ин кори як мактаби адабии дорои шоирони зиёд аст;
2. Рӯдакӣ бо забони адабӣ эҷод кард. Бо вуҷуди он ки дар он давра забони адабии мо ташаккул наёфта буду танҳо забонҳои маҳаллӣ арзи ҳастӣ доштанд. Ба ин восита ба адабиёти классикӣ бунёд гузошт;
3. Дар ин аср сабки нави адабӣ бо номи хуросонӣ ба вуҷуд омад, ки рабт дорад, ба Рӯдакӣ;
4. Рӯдакӣ як мактаби адабӣ-ҳунариро ташкил дод, ки 300 шоир дар ҳамон давра аз он баҳра бардоштанд ва барои ҳамвор сохтани роҳи минбаъдаи равнақи адабиёт сабаб гардид.”
Имрӯз баъзеҳо донистани шеъру адабиётро зарурӣ намешуморанд. Шеърро чизи ба дарде нахӯранда медонанд. Шояд онҳо низ чанд мисраю байте медонанд. Аммо он ҳам бо супориши устоди сахтгире иҷборӣ аз ёд шудааст. Зеро чун гуфтае аз забони ғайб барояшон маънӣ нофаҳмост. Вақте умқан менигарем, ҳар мисраву байти шоирони гузашта, ишора ба ин айём низ ҳаст. Чуноне ки Маҷнуни Баҳром, як пажӯҳишгари ҷавони соҳаи адабиёт изҳор дошт: “Инсон, дар кадом асре зиндагӣ намояд, бешубҳа бояд соҳиби маърифати ахлоқӣ бошад. Маърифатро метавон аз ашъори рангини бузургони сухани тоҷику форс пайдо намуд. Дар саргаҳи ин бузургон устод Абӯабдуллоҳи Рӯдакӣ бо хазинаи маърифатияш меистад. Имрӯз ҷавонон бояд аз ашъори ин шоири нотакрори тоҷику форс истифода баранд. Дар ашъори шоир мавзӯи хислатҳои инсонӣ, одобу ахлоқ, некию накӯкорӣ, меҳру муҳаббат ва ҳурмату эҳтиром зиёд ба назар мерасад”.
Албатта, байни мо мисраъҳои шеърие ҳастанд, ки шуруъ аз кӯдаки мактабхон то пири рӯзгордида медонанду мехонанд. Аммо баъзан чӣ хостани шоирро дарк намекунанд. Аз байт низ чизе намегиранд. Зеро дарки маънӣ намекунанд. Дар ин ҳолат гуфтани он мисраъҳо худнамоие беш нест. Чун ҳамин байти устод Рӯдакӣ: "Дониш андар дил чароғи равшан аст...”. Агар ҳар куҷое сухан аз боби дониш биравад, ин мисраъҳо аз забони нафаре гуфта хоҳад шуд. Аммо ҳангоми таҳлил аксари гӯянда ба ҷӯстани сухан мепардозад. Зеро сарсарӣ аз ёд шудааст. Боре ба умқи шеър ворид нагардидаанд. Ва танҳо як чиз метавонад гӯяд, ки шоир ба андӯхтани дониш талқин мекунад. Албатта, чунин аст. Аммо то чӣ андоза зарурӣ будану ба чӣ “дардҳо” хӯрдани он низ паси танҳо ҳамин ду мисраъ ниҳон аст. Яъне то чӣ ҳад маънӣ метавон бардошт аз ҳамин як байт. Мо баъзан мехонем, аз ёд ҳам мекунем, аммо баъзеҳо танҳо бо тантана қироат мекунанду баъзеи дигар истифода мекунанд барои худнамоии шеърдонӣ. Ҳамин тавр, ҳадафи гӯяндаю маънӣ аз назарҳо дур мешавад. Ё дарк ҳам шавад, аз таваҷҷӯҳ дур мемонад. Чун моли ин замон таъсиркунанда ба ин даврон намехонемаш.
Ҳамаи он чӣ ки дар мазраи ашъори шоирони гузаштаи форсу тоҷик кошта шудааст, талқин мекунанд ба кӯшиш барои омӯзиш, мусаллаҳ будан бо донишу ахлоқи хуш ва даст кашидан аз кирдору рафтори зишт. Доштани ин ҳама оё барои ин замону ин ҷомеа низ хос нест? Ё дар ин айём танҳо бояд чашмҳо сӯйи техникаи рушдкарда дӯхта шаваду маърифату ахлоқ пушти он монад?
Дилангези Мирзо, донишҷӯи Коллеҷи тиббии шаҳри Душанбе низ сабаби таваҷҷуҳ накардан ба шеъру нахондани ашъори адибони классикиро аз дигар будани соҳаи интихобкардааш медонад. Ӯ гуфт: “Аз аввал мехостам табиб шавам, аз ин хотир ба адабиёт рӯ наовардам. Фикр мекардам, шояд барои ман хондани фанҳои дақиқ муҳимтар аст. Аз шоирон Рӯдакиро мешиносам, чанд мисрае ҳам шояд донам. Аммо ба маънияшон дуруст сарфаҳм намеравам”.
Ин аст сабаби дигари дур будани мо, ҷавонон аз ашъори шоирони гузашта ва ноогоҳ будан аз рӯзгору амалашон. Яъне мутолиаи онҳоро танҳо ба донишҷӯёни риштаҳое рабт медиҳем, ки бештар ба адабиёт дахл дорад. Аммо намеандешем, ки барои ҳар соҳаи фаъолият пеш аз ҳама инсон будану доштани рафтори хуб ҳатмист. Дар ҳама самт одобу ахлоқ мақоми аввал дорад. Ва ин ҳама нуҳуфтааст боз ҳам дар нигоштаҳои шоирони бузурги гузашта. Суханону гуфтаҳои онҳо ба ҳамаи касбу кор равона мегардад. Сар карда аз рафтори шоҳону мансабдорон то деҳқонону гадоён. Шеъри онҳо роҳнамоест ба сӯйи комёбиҳо, дастовардҳо, музаффариятҳо.
Табиати инсон чунин аст, ки ба маърифати маънавӣ хамеша ниёз дорад ва пайваста дар зиндагӣ талош мекунад, ки онро амалӣ созад. Зери мафҳуми маърифат одобу рафтор, ахлоқ ва дигар хислатҳои неки башарӣ дониста мешавад. Дар воқеъ, халқи тоҷик ба ҷаҳониён беҳтарин донишмандонро додааст. Гузаштагони ин қавму ин сарзамин бо офаридани каломи мавзун ҷамеаи ҷаҳониро тасхир намудаанд. Агар ҳосили хуби ин хок будан хоҳем, пас бояд онҳоро донем.
Сайёра ШУКУРЗОДА,
“ҶТ”
Эзоҳи худро нависед