Ҷои шак нест, ки аз замони пайдоиши нахуст инсонҳои бошуур мафкураҳои қавӣ ва идеологҳои муваффақ ҷомеаҳоро идора мекарданд ва тамоми қонунҳои ҷомеа бо андешаву мафкураи эшон роҳандозӣ мегардид. Саркарда аз нахуст давлатҳо ва ҷомеаҳои ибтидоӣ то имрӯз ҳамин қавонин дар гардиш аст. Ҳамин чиз сабаб мегардид, ки баъзан як идеология қариб кулли сайёраро идора мекард ва ҷомеаҳои аз нигоҳи тафаккур ақибмондатар дар зери идеологҳои пурқудрат мемонданд ва гоҳе аз нигоҳи ҳуввият ба нобудӣ мерафтанд. Инро дар мисоли Империяи Ҳахоманишиҳо, Мақдуния, Хилофати Араб, Империяи Муғулҳо, Империяи Римиҳо ва чанде дигар метавон дарёфт.

Ин аз он сарчашма мегирифт, ки ҷомеаҳои нисбатан заифтар дар асорати фикрӣ қарор мегирифтанд ва ҳуввияти милливу инсонӣ ва тамоми арзишҳои як ҷомеа ба хок тиҳӣ мегардид. Чуноне ки дар 70 соли арзи ҳастӣ кардани ИҶШС як қатор давлатҳои Осиё аз ин ранҷ мекашиданд ва Тоҷикистон низ дар шумули дигар “бародарон” огоҳонаву ноогоҳона аз тамоми арзишҳои худ чашм мепушид. Ин ҳақиқатест бе баҳс.

Донишмандону ҷомеашиносон ба ин ҳол гирифтор гаштан ё дар зери идеалогияи ғайр мондани ҷомеаҳоро дар набудани шахсиятҳои фикрӣ ва коста гардидани арзишҳои ҷомеаи фикрӣ медонанд, ки ҷаҳони муосир мавзӯи баҳсбарангез аст. Чуноне ки дар давраҳои таъсиси ИҶШС ва пас аз пошхӯрии он бино бар сабаби халое, ки дар фазои идеологии кишварҳои собиқи он вуҷуд дошт кашмакашҳои хунине ба вуҷуд омад ва то ҳол бисёре аз ин давлатҳо аз ин ранҷ мекашанд. Мутаассифона дар кишвари мо низ бо вуҷуди корҳои зиёде, ки дар ин самт роҳандозӣ мегардад, ин мушкил ҳалли худро наёфтааст. Дар ҷаҳони маҷозӣ вақте мебинем, ҷомеа худро воқеан ҳам то андозае озодандеш ва дар баёни фикру андеша орӣ аз вобастагӣ мешуморанд. Аммо воқеият чизи дигар аст.

Ин ба он далел аст, ки вақте дилхоҳ мавзӯъ миёни ҷомеа мавриди баррасӣ қарор мегирад, назару андешаҳои перомуни он гардиш мехӯранд ва анқариб бисёр масъалаҳои иҷтимоӣ ҳалношуда боқӣ мемонанд. Бидуни шак бояд пазирем, ки андешаҳои мухталиф метавонанд ҷомеаро ба пеш кашанд ва дар рушди он саҳм гиранд, вале чун ба таҳқиқ бингарем хоҳем дарёфт, ки аксари ин андешаҳо дар доираи идеалогияҳои муайян ироа мегарданд. Аз ҳамин гирифторӣ дар асорати фикрӣ будани ҷомеа аст, ки ҳар мавзӯъ бо андешаву мафкураи ғайр мавриди ҳаллу фасл қарор мегирад. Барои мисол барои баҳс дар дилхоҳ мавзӯъ дар ҷомеаи мо аллакай гурӯҳҳо муайянанд, ки мутаассифона бештаринашон ифротиянд. Қисмате ҳанӯз ҳам коммунистанд (коммунисти ифротӣ) ва қисмате дигар ифротии исломӣ. Ё гурӯҳҳои дигарро метавон ҳамин гуна номбар кард. Яъне модоме, ки пойбанди фикрҳои ғайранд ва ё аз набудани идея ва андешаи инфиродӣ фикрҳои дигарон ба онҳо таҳмил мешавад.

Ба андешаи Диловари Мирзо “тафаккури таҳмилӣ ва асорати фикрӣ қарнҳои қарн аст, ки думболагири миллати мост ва коммунистони ифротӣ ҳамон гурӯҳеанд, ки қарнҳои пешин бо номи "даҳрӣ" ёд мешуданд.

Аммо Ато Мирхоҷа, муовини раси Иттифоқи нависандагони Тоҷикистон перомуни ин масъала фикри дигар дорад. Ӯ мегуяд: “Инсон ҳамеша дар асорати фикрӣ буда ва мемонад. Ҳеч кас ҳақ надорад ва наметавонад, ки ҳаққи андешаеро аз инсон бигирад”.

Агарчанде наметавон аз касе ҳаққи андеша карданро гирифт, вале бояд сари ин масъала аз дидгоҳи дигар нигарист, ки чун ҳар гоҳе андешаҳои мухталиф ва мақсаднок зиёд мегарданд, дар сохтани як ҷомеаи воқеан миллӣ танқисӣ хоҳем кашид. Чи гунае, ки равоншинос Маҳмудшоҳ Кабирӣ мегуяд: “Дар асорати фикрӣ гирифтор гаштани ҷомеа аз набудани модели тафаккури миллист. Мо онро сохтаем, вале ба ҷомеаи мо муаррифӣ нашудааст. Дар ин ҷо чанд омилҳое ҳаст, ки наметавон ном бурд”.

Хоҳу нохоҳ коммунист, демократ, исломӣ ваҳоказо, ҳар маслаке, ки дар ҷаҳон вуҷуд дорад, бозтоби зиндагии инсонҳост ва инҳо ҳама то башарият ҳасту ҷаҳон боқист, чун ҷузъи маданияти инсоният боқӣ мемонанд, мубориза мебаранд, гоҳе ин як пирӯз мешавад, гоҳе он дигар, чун зиндагӣ иборат аст аз муборизаи доимии бо хам зидҳост, вале дар лобалои ин ҳама бояд мафкураи миллиро бунёд кардаву ҷомеаро аз асорати фикрӣ озод намоем.

Ин ҳолат ҳамеша буд, ҳаст ва хоҳад монд. Албатта, марзҳо кам ё беш васеъ ва тангтар хоҳанд шуд. Гоҳе як мафкура ва гоҳе мафкураи дигар боло хоҳад гирифт ва ин бастагӣ ба қишри рушанфикр дорад, ки агар фаъол, донишманд, ҷасур ва тавоност, ҷомеаро пеш хоҳад бурд. Аммо агар ин қишр сершумор ва ҳамфикр бошад, бо душворӣ бошад ҳам, ҷомеаро пеш бурда метавонад.

Набояд андешид, ки дар замони муосир асорати фикрӣ аз байн меравад ва ё коста мегардад. Балки он дар ҳар сурат, ҳамеша, агарчи дар як шакли шахшуда ҳам набошад, дар намудҳои гуногун болои ҳама ҷомеаҳои аз лиҳози илму дониш қафомонда бор карда мешавад. Хоҳ дар шакли идея ва ғояи нав бошад, хоҳ бо роҳи таъсиси ин ё он ҳаркату гурӯҳ. Дар ин росто мебояд барои ташаккули шахсиятҳои фикрӣ замина муҳайё кунем, барои соҳибандешаву соҳибтфаккур гардидани эшон заҳматҳои бештаре ба харҷ диҳем. Зеро ин масъаларо ҷавонони асилу меҳандӯст дар ҳолате, ки гирди ҳам оянд ва бо далелу бурҳонҳои қавӣ сари масоили фикрӣ пофишорӣ кунанд, таҳаввулоте хоҳад шуд. Ва бояд гуфт, ки шахсияти фикрӣ саломатии ҷомеа ва тамоми ниҳодҳои онро ҳифз мекунад. Ҷомеае, ки дорои шахсияти фикрист, барои ҳар дарди худ роҳе дорад ва барои ҳар мушкили худ чора меёбад ва тамоми дардҳо, ниёзҳо ва масоили сиёсӣ, иқтисодӣ ва иҷтимоии худро худ ҳаллу фасл мекунад. Ҳар ҷомеае, ки шахсияти фикрӣ надошта бошад таърифи худро, ҳуввияти худро ва дарду ангезаҳои худро бо андешаи дигарон ба миён меорад ва бозбинӣ мекунад.