ҶОМЕА
Сешанбе 23 Апрел 2024 08:43
Маҷаллаи “McClure”-и чопи Амрико соли 1902 ба нашри як фелетони бисёр аҷиб оғоз бахшид. Ин нигошта, ки аз 19 қисм иборат буда, давоми ду сол чоп шуд, “Таърихи ширкати Стандарт Оил” ном дошт. “Стандарт Оил” яке аз ширкатҳои бузурги ИМА ва аввалин ширкати байналмилалии сӯзишворӣ маҳсуб мешуд. Соҳибаш Ҷон Д. Рокфеллер бошад, шахси аз ҳама сарватманди Амрико буд. Факту далелҳои матлаби номбурда ончунон таъсирбахш буданд, ки давоми панҷ-шаш соли оянда ширкат ба қисматҳои ҷудогона тақсим гардид. Ва Рокфеллер рамзи тиҷорати ифлос дар тамоми ИМА шинохта шуд.
Албатта, нигоштае бо ин давомнокӣ ва тӯли омӯзиш аслан таҳқиқот аст. Ва Таҳқиқоти “Таърихи ширкати Стандарт Оил”, ки каме пас аз нашраш ба шакли китоб ҳам чоп шуд, дар рейтинги маводи таъсирбахши матбуоти ИМА, ки рӯзномаи маъруфи “New York Times” таҳия намуд, мавқеи панҷумро ишғол кард. Илова бар ин, ҳамчун аввалини таҳқиқоти журналистӣ дар таърихи матбуоти ИМА шинохта шуд. Лек аз ин муҳимтар он аст, ки асосгузори таҳқиқоти журналистӣ дар ИМА, ки бо Ҷон Д. Рокфеллер барин сарватманд сар ба сар шудааст, як зан буд. Номаш Айда Тарбелл.
Тарбелл бори аввал номи Рокфеллерро дар синнӣ чордаҳсолагӣ шунид. Он вақт падараш Франклин Тарбелл дар вилояти Пенсилвания як истеҳсолгари хурди нефт буд. Ӯ чун дигар истеҳсолгарон истеҳсолоташро аз тариқи роҳи оҳан ба муштариён мерасонд. Дар он замон ба минтақа як тоҷири 32-сола бо номи Ҷон Д. Рокфеллер омад, ки ширкати “Стандарт Оил”-ро таъсис дода буд. Тоҷири ҷавон ба истеҳсолгарони нефт дар вилоятҳои Огайо ва Пенсилванияи Ғарбӣ, ки аз роҳи оҳани Клевлэнд истифода мебурданд, як пешиниҳод кард: Биёед, тиҷорати худро ба ман фурӯшед ва дар ширкатам соҳиби ҳисса гардед.
Албатта, ин як пешниҳоди ғайриодӣ буд. Рокфеллер бо ширкатҳои боркашонии роҳи оҳан қарордоде имзо карда, нархи боркашонии онҳоро боло бурд. Худаш бошад, барои он ки дар як дафъа миқдори зиёди нефт интиқол медод, мунтазам тахфиф мегирифт. Азбаски “Стандарт Оил” нефти зиёдеро интиқол медод, дар баробари он ягон ширкати майдаи нефтистеҳсолкунӣ тоб намеовард...
Миёни майдаистеҳсолгарони нефт, ки шабҳо барои муҳокимаи пешниҳоди Рокфеллер ҷамъ меомаданд, Франклин Тарбелл низ буд. Духтараш Айда низ он суҳбатҳоро мешунид. Дар он суҳбатҳо бисёре аз тоҷирон ҷонибдори фурӯхтани тиҷорати худ буданд, вале Франклин Тарбелл пойфишорӣ карда, мустақил мондан мехост. Бинобарин ба пешниҳоди Рокфеллер ду нафаре, ки овози рад доданд, ӯ ва шарикаш буданд. Бо вуҷуди ин Рокфеллер аз он минтақа бо дасти холӣ барнагшт, балки аллакай 85 дарсади майдаширкатҳои нефтистеҳсолкунандаи Клевлэндро харида буд. Кори Франклин Тарбелл ва шарикаш бошад, рӯз ба рӯз бадтар мегашт, барои он ки молиёташонро пӯшонида наметавонистанд. Ин ҳолат сабабгори ба худкушӣ даст задани шарики Тарбелл гардид.
НАВИСАНДАГӢ БА ҶОИ МУАЛЛИМӢ
Айда Тарбелл ин рӯйдодҳоро паси сар карда таҳсилашро идома дод. Вақте синнаш ба 19 расид, дар яке аз коллеҷҳои Пенсилвания ба омӯзиши фанни биология машғул шуд. Бо хатми коллеҷ бошад, ба кори омӯзгорӣ шуруъ кард. Вале нисбат ба омӯзгорӣ ба чизи дигар шавқ дошт: ба таҳқиқу омӯзиш ва навиштан. Вай хондани рӯзномаи мақомоти милисаи шаҳрро хеле дӯст медошт. Зеро ба ақидаи вай ин рӯзнома манзараи ҳақиқии шаҳрро инъикос карда, аз рӯйдодҳо хабарҳои дуруст пешниҳод менамояд. Агарчи медонист, мухбири адлияву суд шудан барои зан кори душвор аст, лек дар ин самт, алалхусус дар самти инъикоси таърихи воқеаҳо навиштанро меписандид. Сипас, тавассути як муҳаррири шиносаш ба як рӯзномаи хурд, ки масоили диниро инъикос мекард, ба кор даромад. Хабару гузоришҳое, ки дар ин нашрия омода менамуд, ба қалами хуб ва сухани таъсирбахш доштани вай далолат мекарданд.
Соли 1890 Айда Тарбелл ҷиҳати анҷом додани як пажуҳиш ба шаҳри Париж рафт. Ин пажуҳиш дар бораи Мадам Роланд ном бонуе буд, ки дар инқилоби Фаронса нақши бузург доштааст. Дар пойтахти Фаронса бо ношири амрикоӣ Samuel McClure шинос шуда, барои кор дар маҷаллаи ҳармоҳаи McClure’s Magazine даъват мешавад. Воқеан, агарчи умри дарозе надида бошад ҳам, McClure’s аз маҷаллаҳое маҳсуб мешуд, ки дар ИМА хабарҳои ҷанҷолиро ифшо мекард. Ба замми ин осори адибони бузургро дар саҳифаҳояш ба нашр мерасонд, ки муаллифи ҳикояҳо дар бораи Шерлок Холмс – Артур Конан Дойл, Ҷек Лондон, Марк Твейн барин нависандаҳои машҳур миёни онҳо буданд.
ТАҲҚИҚОТЕ, КИ ТИРАЖИ МАҶАЛЛАРО АФЗУД
Айда Тарбелл пас аз чанде ба ИМА баргашта дар дафтари Вашингтонии маҷалла фаъолияташро идома дод. Дар ин ҷо ба фелетонҳои дар бораи Наполеон Бонапарте ва Абраҳам Линколн навиштаи ӯ таваҷҷуҳи зиёд зоҳир гардид. Тарбелл зодгоҳ ва маҳаллаҳоеро, ки Линколн ба воя расидааст, як ба як гашта, бо инсонҳое, ки Линколнро мешинохтанду ҳоло ҳам дар қайди ҳаёт буданд, суҳбатҳо гузаронид. Суҳбатҳои анҷомдодаи ӯ адади нашри маҷалларо хеле баланд бардошт. Ин нигоштаҳо баъдтар дар шакли китоб чоп шуданд ва нишон доданд, ки Тарбелл дар соҳаи таърих низ як муҳаққиқ варзида аст.
Вақте соли 1898 ба шуъбаи дар Ню-Йоркбудаи маҷалла гузашт, дид, ки яке аз номҳои вирди забони мардум Ҷон Д. Рокфеллер аст ва хотироти гузаштаи ҳаёташро ба ёд овард. Дар муддати кӯтоҳ ба омӯзиш дар бораи Рокфеллер шуруъ намуд. Дар натиҷаи маълумоти бадастоварда қарор дод, ки ба яке аз мудирони ширкати “Стандарт Оил” Ҳенри Ҳ. Роҷерс мулоқот анҷом диҳад. Роҷерс низ ба монанди падари ӯ як тоҷири майда буда, баъд аз ширкаташро ба Рокфеллер фурӯхтан дар “Стандарт Оил” ба кор медарояд. Ин мулоқотро барои Айда Тарбелл нависанда Марк Твейн муҳайё сохт. Роҷерс, ки бо навиштаҳои Тарбелл шинос буд, интизор буд, ки журналист дар бораи муваффақиятҳояш силсиламақолаҳо менависад. Бинобар ин як суҳбати ошкор намуд.
ТАҲҚИҚЕ, КИ ДУ СОЛ ДАВОМ КАРД
Рӯзноманигории ҷанҷол-барангез барои матбуоти ИМА як чизи муқаррарӣ маҳсуб шавад ҳам, лек Айда Тарбелл мехост, ки таҳқиқоти ӯ аз як ҳангома ё ҷанҷоли муқаррарӣ фарқ дошта бошад. Маълумоти ба дастовардааш, мусоҳибаву суҳбатҳои анҷомдодааш дар бораи яке аз ширкатҳои калони давр – “Стандарт Оил” баёнгари он буд, ки Тарбеллро таҳқиқи бузургу доманадоре дар пеш аст. Аз ҷониби дигар нигоштаҳои ӯ дар бораи ширкати “Стандарт Оил” ҳамзамон бар дӯши журналист вазифаи асосгузори журналистикаи таҳқиқотӣ шуданро низ вогузошта буд. Ва ин барои матбуоти Амрико чизи нав ҳисоб меёфт.
Бо чопи қисмати аввали таҳқиқоташ Тарбелл дар соли 1902 таваҷҷуҳи зиёд ба даст овард. Таҳқиқи “Таърихи ширкати Стандарт Оил”, ки дар маҷмуъ аз 19 қисмат иборат буд, то соли 1904 нашр шуд. Вай “тиҷорати Макиавелистӣ” ном системаеро ифшо кард. Нишон дод, ки Рокфеллер, ки акнун ба тиҷорати нефт сарукор надошт, сарвати бузургашро бо роҳи қаллобию ифлос ба даст овардааст. Бино ба маълумоти китобҳое, ки рӯйдодҳои он шабу рӯзи Амрикоро нақл мекунанд, баъд аз нашри таҳқиқоти Тарбелл нигоҳи мардум ба Рокфеллер тамоман дигар шуд. Тарбелл дар охири таҳқиқоташ дар ду қисм тарҷумаи ҳоли Рокфеллерро низ ба қалам дода, ӯро “мумяи зинда” ном бурдааст. Ва таъкид кардааст, ки усули пешгирифтаи Рокфеллер зиндагии амрикоиро ба фақр, ифлосӣ ва дағалӣ гирифтор мекунад.
ИНТИҚОМ ТАВАССУТИ ЭҶОД
То чопи таҳқиқоти журналист Рокфеллер як тоҷири саховатпеша шинохта мешуд. Ба вилояти Ню-Йорк сармоягузорӣ мекард. Аз тиҷорати нефт канор рафта буд. Лекин пас аз дар борааш нашр шудани фелетонҳои пай дар ҳами Айда Тарбелл сахт асабӣ шуд. Ва дар муқобили моҷарои ба миёномада, тасмим гирифт, ки хомӯш истад. Ба атрофиёнаш низ гуфт, дар ин хусус чизе ба забон наоранд. Аммо дар суҳбатҳои махсус ҳатман ғазаб доштанашро нисбат ба Айда Тарбелл баён мекард. Силсиланигоштаҳои “Таърихи ширкати Стандарт Оил” соли 1904 ба поён расид. Соли 1911 дар Суди олии Амрико парвандааш баррасӣ шуда, дар натиҷа “Стандарт Оил”, ки аз аввалин ширкатҳои байналмилалии сӯзишвории ИМА маҳсуб мешуд, ба қисматҳои алоҳида ҷудо шуд. Танҳо ду қисмати он ширкати бузург ҳоло ширкатҳои Exxon ve Chevron аз бонуфузтарин ширкатҳои Амрикои имрӯза мебошанд. Аз ҳамон замон сар карда монополия яке аз мавзӯҳои баҳсбарангези тиҷорат дар Амрико мебошад.
Айда Тарбелл ҳарчанд медонист, ки ба монанди як адиб қалами равон надорад, лекин барои вай нигоштаи хуб ҳамоне ба ҳисоб мерафт, ки ягон таззод надошта, танҳо ҳақиқатро баёнгар бошад. Ин зани ниҳоят борикбин ва заковатманд интиқоми падарашро бо ҳамин “силоҳ” гирифт. Бо нигоштаҳое, ки ба ҳақиқат такя мекунанд.
Албатта, нигоштае бо ин давомнокӣ ва тӯли омӯзиш аслан таҳқиқот аст. Ва Таҳқиқоти “Таърихи ширкати Стандарт Оил”, ки каме пас аз нашраш ба шакли китоб ҳам чоп шуд, дар рейтинги маводи таъсирбахши матбуоти ИМА, ки рӯзномаи маъруфи “New York Times” таҳия намуд, мавқеи панҷумро ишғол кард. Илова бар ин, ҳамчун аввалини таҳқиқоти журналистӣ дар таърихи матбуоти ИМА шинохта шуд. Лек аз ин муҳимтар он аст, ки асосгузори таҳқиқоти журналистӣ дар ИМА, ки бо Ҷон Д. Рокфеллер барин сарватманд сар ба сар шудааст, як зан буд. Номаш Айда Тарбелл.
Тарбелл бори аввал номи Рокфеллерро дар синнӣ чордаҳсолагӣ шунид. Он вақт падараш Франклин Тарбелл дар вилояти Пенсилвания як истеҳсолгари хурди нефт буд. Ӯ чун дигар истеҳсолгарон истеҳсолоташро аз тариқи роҳи оҳан ба муштариён мерасонд. Дар он замон ба минтақа як тоҷири 32-сола бо номи Ҷон Д. Рокфеллер омад, ки ширкати “Стандарт Оил”-ро таъсис дода буд. Тоҷири ҷавон ба истеҳсолгарони нефт дар вилоятҳои Огайо ва Пенсилванияи Ғарбӣ, ки аз роҳи оҳани Клевлэнд истифода мебурданд, як пешиниҳод кард: Биёед, тиҷорати худро ба ман фурӯшед ва дар ширкатам соҳиби ҳисса гардед.
Албатта, ин як пешниҳоди ғайриодӣ буд. Рокфеллер бо ширкатҳои боркашонии роҳи оҳан қарордоде имзо карда, нархи боркашонии онҳоро боло бурд. Худаш бошад, барои он ки дар як дафъа миқдори зиёди нефт интиқол медод, мунтазам тахфиф мегирифт. Азбаски “Стандарт Оил” нефти зиёдеро интиқол медод, дар баробари он ягон ширкати майдаи нефтистеҳсолкунӣ тоб намеовард...
Миёни майдаистеҳсолгарони нефт, ки шабҳо барои муҳокимаи пешниҳоди Рокфеллер ҷамъ меомаданд, Франклин Тарбелл низ буд. Духтараш Айда низ он суҳбатҳоро мешунид. Дар он суҳбатҳо бисёре аз тоҷирон ҷонибдори фурӯхтани тиҷорати худ буданд, вале Франклин Тарбелл пойфишорӣ карда, мустақил мондан мехост. Бинобарин ба пешниҳоди Рокфеллер ду нафаре, ки овози рад доданд, ӯ ва шарикаш буданд. Бо вуҷуди ин Рокфеллер аз он минтақа бо дасти холӣ барнагшт, балки аллакай 85 дарсади майдаширкатҳои нефтистеҳсолкунандаи Клевлэндро харида буд. Кори Франклин Тарбелл ва шарикаш бошад, рӯз ба рӯз бадтар мегашт, барои он ки молиёташонро пӯшонида наметавонистанд. Ин ҳолат сабабгори ба худкушӣ даст задани шарики Тарбелл гардид.
НАВИСАНДАГӢ БА ҶОИ МУАЛЛИМӢ
Айда Тарбелл ин рӯйдодҳоро паси сар карда таҳсилашро идома дод. Вақте синнаш ба 19 расид, дар яке аз коллеҷҳои Пенсилвания ба омӯзиши фанни биология машғул шуд. Бо хатми коллеҷ бошад, ба кори омӯзгорӣ шуруъ кард. Вале нисбат ба омӯзгорӣ ба чизи дигар шавқ дошт: ба таҳқиқу омӯзиш ва навиштан. Вай хондани рӯзномаи мақомоти милисаи шаҳрро хеле дӯст медошт. Зеро ба ақидаи вай ин рӯзнома манзараи ҳақиқии шаҳрро инъикос карда, аз рӯйдодҳо хабарҳои дуруст пешниҳод менамояд. Агарчи медонист, мухбири адлияву суд шудан барои зан кори душвор аст, лек дар ин самт, алалхусус дар самти инъикоси таърихи воқеаҳо навиштанро меписандид. Сипас, тавассути як муҳаррири шиносаш ба як рӯзномаи хурд, ки масоили диниро инъикос мекард, ба кор даромад. Хабару гузоришҳое, ки дар ин нашрия омода менамуд, ба қалами хуб ва сухани таъсирбахш доштани вай далолат мекарданд.
Соли 1890 Айда Тарбелл ҷиҳати анҷом додани як пажуҳиш ба шаҳри Париж рафт. Ин пажуҳиш дар бораи Мадам Роланд ном бонуе буд, ки дар инқилоби Фаронса нақши бузург доштааст. Дар пойтахти Фаронса бо ношири амрикоӣ Samuel McClure шинос шуда, барои кор дар маҷаллаи ҳармоҳаи McClure’s Magazine даъват мешавад. Воқеан, агарчи умри дарозе надида бошад ҳам, McClure’s аз маҷаллаҳое маҳсуб мешуд, ки дар ИМА хабарҳои ҷанҷолиро ифшо мекард. Ба замми ин осори адибони бузургро дар саҳифаҳояш ба нашр мерасонд, ки муаллифи ҳикояҳо дар бораи Шерлок Холмс – Артур Конан Дойл, Ҷек Лондон, Марк Твейн барин нависандаҳои машҳур миёни онҳо буданд.
ТАҲҚИҚОТЕ, КИ ТИРАЖИ МАҶАЛЛАРО АФЗУД
Айда Тарбелл пас аз чанде ба ИМА баргашта дар дафтари Вашингтонии маҷалла фаъолияташро идома дод. Дар ин ҷо ба фелетонҳои дар бораи Наполеон Бонапарте ва Абраҳам Линколн навиштаи ӯ таваҷҷуҳи зиёд зоҳир гардид. Тарбелл зодгоҳ ва маҳаллаҳоеро, ки Линколн ба воя расидааст, як ба як гашта, бо инсонҳое, ки Линколнро мешинохтанду ҳоло ҳам дар қайди ҳаёт буданд, суҳбатҳо гузаронид. Суҳбатҳои анҷомдодаи ӯ адади нашри маҷалларо хеле баланд бардошт. Ин нигоштаҳо баъдтар дар шакли китоб чоп шуданд ва нишон доданд, ки Тарбелл дар соҳаи таърих низ як муҳаққиқ варзида аст.
Вақте соли 1898 ба шуъбаи дар Ню-Йоркбудаи маҷалла гузашт, дид, ки яке аз номҳои вирди забони мардум Ҷон Д. Рокфеллер аст ва хотироти гузаштаи ҳаёташро ба ёд овард. Дар муддати кӯтоҳ ба омӯзиш дар бораи Рокфеллер шуруъ намуд. Дар натиҷаи маълумоти бадастоварда қарор дод, ки ба яке аз мудирони ширкати “Стандарт Оил” Ҳенри Ҳ. Роҷерс мулоқот анҷом диҳад. Роҷерс низ ба монанди падари ӯ як тоҷири майда буда, баъд аз ширкаташро ба Рокфеллер фурӯхтан дар “Стандарт Оил” ба кор медарояд. Ин мулоқотро барои Айда Тарбелл нависанда Марк Твейн муҳайё сохт. Роҷерс, ки бо навиштаҳои Тарбелл шинос буд, интизор буд, ки журналист дар бораи муваффақиятҳояш силсиламақолаҳо менависад. Бинобар ин як суҳбати ошкор намуд.
ТАҲҚИҚЕ, КИ ДУ СОЛ ДАВОМ КАРД
Рӯзноманигории ҷанҷол-барангез барои матбуоти ИМА як чизи муқаррарӣ маҳсуб шавад ҳам, лек Айда Тарбелл мехост, ки таҳқиқоти ӯ аз як ҳангома ё ҷанҷоли муқаррарӣ фарқ дошта бошад. Маълумоти ба дастовардааш, мусоҳибаву суҳбатҳои анҷомдодааш дар бораи яке аз ширкатҳои калони давр – “Стандарт Оил” баёнгари он буд, ки Тарбеллро таҳқиқи бузургу доманадоре дар пеш аст. Аз ҷониби дигар нигоштаҳои ӯ дар бораи ширкати “Стандарт Оил” ҳамзамон бар дӯши журналист вазифаи асосгузори журналистикаи таҳқиқотӣ шуданро низ вогузошта буд. Ва ин барои матбуоти Амрико чизи нав ҳисоб меёфт.
Бо чопи қисмати аввали таҳқиқоташ Тарбелл дар соли 1902 таваҷҷуҳи зиёд ба даст овард. Таҳқиқи “Таърихи ширкати Стандарт Оил”, ки дар маҷмуъ аз 19 қисмат иборат буд, то соли 1904 нашр шуд. Вай “тиҷорати Макиавелистӣ” ном системаеро ифшо кард. Нишон дод, ки Рокфеллер, ки акнун ба тиҷорати нефт сарукор надошт, сарвати бузургашро бо роҳи қаллобию ифлос ба даст овардааст. Бино ба маълумоти китобҳое, ки рӯйдодҳои он шабу рӯзи Амрикоро нақл мекунанд, баъд аз нашри таҳқиқоти Тарбелл нигоҳи мардум ба Рокфеллер тамоман дигар шуд. Тарбелл дар охири таҳқиқоташ дар ду қисм тарҷумаи ҳоли Рокфеллерро низ ба қалам дода, ӯро “мумяи зинда” ном бурдааст. Ва таъкид кардааст, ки усули пешгирифтаи Рокфеллер зиндагии амрикоиро ба фақр, ифлосӣ ва дағалӣ гирифтор мекунад.
ИНТИҚОМ ТАВАССУТИ ЭҶОД
То чопи таҳқиқоти журналист Рокфеллер як тоҷири саховатпеша шинохта мешуд. Ба вилояти Ню-Йорк сармоягузорӣ мекард. Аз тиҷорати нефт канор рафта буд. Лекин пас аз дар борааш нашр шудани фелетонҳои пай дар ҳами Айда Тарбелл сахт асабӣ шуд. Ва дар муқобили моҷарои ба миёномада, тасмим гирифт, ки хомӯш истад. Ба атрофиёнаш низ гуфт, дар ин хусус чизе ба забон наоранд. Аммо дар суҳбатҳои махсус ҳатман ғазаб доштанашро нисбат ба Айда Тарбелл баён мекард. Силсиланигоштаҳои “Таърихи ширкати Стандарт Оил” соли 1904 ба поён расид. Соли 1911 дар Суди олии Амрико парвандааш баррасӣ шуда, дар натиҷа “Стандарт Оил”, ки аз аввалин ширкатҳои байналмилалии сӯзишвории ИМА маҳсуб мешуд, ба қисматҳои алоҳида ҷудо шуд. Танҳо ду қисмати он ширкати бузург ҳоло ширкатҳои Exxon ve Chevron аз бонуфузтарин ширкатҳои Амрикои имрӯза мебошанд. Аз ҳамон замон сар карда монополия яке аз мавзӯҳои баҳсбарангези тиҷорат дар Амрико мебошад.
Айда Тарбелл ҳарчанд медонист, ки ба монанди як адиб қалами равон надорад, лекин барои вай нигоштаи хуб ҳамоне ба ҳисоб мерафт, ки ягон таззод надошта, танҳо ҳақиқатро баёнгар бошад. Ин зани ниҳоят борикбин ва заковатманд интиқоми падарашро бо ҳамин “силоҳ” гирифт. Бо нигоштаҳое, ки ба ҳақиқат такя мекунанд.
Хабарҳои дигар
Рӯзнома
Эзоҳи худро нависед