Аз оғози офариниш зан ҳамқадами ҳаёт, азизи дилу мояи ифтихори мардон, шамъу чароғи хонадон, роҳнамову роҳкушо ва роздони фарзандон буда, дар таърихи инсоният нақши муассир дорад. Аз таърихи инсоният медонем, ки зан бо ҳусну малоҳат, ақлу ирода ва матонату назокати худ қалбҳоро тасхир намудаву мардҳоро водор ба қаҳрамониҳо кардааст. Ва ҳамзамон занҳои зебо омили маҳви давлат ва набарду қаҳрамониҳои таърихӣ гаштаанд. Ба гунаи мисол Еленаи нозанин, ки боиси марги диловарони Троя гардид.

ЗАН - МАЗҲАРИ ЗЕБОӢ

Зебоии зан шоирону нависандагони ҳама давру замонҳо, мусаввирону ҳайкалтарошҳоро ба ваҷд овардааст. Зебоии Аноҳита, Андромеда ва Нефертити ҳамеша ҳамчун намунаи мафтункунанда хизмат менамуданд. Мақбараи Тоҷмаҳал ва Боғҳои муаллақи Бобул ёдгориҳои муҳаббати зебо ва олии ҳокимон ба дӯстдоштаҳои худ мебошанд. Дар раҳи ишқ ҷавонмардоне ба мисли Антонио (Клеопатра), Ромео (Ҷулетта), Отелло (Дездемона), Маҷнун (Лайло), Хусрав (Ширин), Комде (Мадан) ва ғайра қурбонӣ шудаанд.

Аз таърихи башарият аён аст, ки зан дар оғози дипломатияи хонаводагӣ ва таҳқими иттиҳоди кишварҳо нақши бориз дорад. Барпо намудани оила ва ба ҳам пайвастани риштаҳои хешутаборӣ миёни шоҳони қадим ҷиҳати густариш додани равобити дӯстӣ миёни қавму миллатҳо ва таҳкими иттиҳоди байнидавлатӣ хизмат намудааст. Ҳанӯз соли 1278 пеш аз милод тибқи аҳднома байни фиръавни Миср Рамзеси II бо шоҳи Хетҳо Хаттушили III духтари шоҳи Хетҳо ба фиръавни Миср дода шуд. Ин амр омили зуҳури навъи хоси дипломатия дар аҳди Бос-тон гардид, ки то оғози асри ХХ идома ёфт.

ЗАН - НАМОДИ ҚАҲРАМОНӢ

Агар ба саҳифаҳои таърих назар андозем, симои зани тоҷик ҳамчун фарҳангпарвару сиёсатмадор ва илмдӯсту хирадманду кордон тасвир ёфтааст. Нахустин низоми давлатдорӣ низ модаршоҳӣ буда, шаҳомати идорӣ ва ҷасорат дар симои занҳои пешво, аз қабили Томирис, Гурдофарид, Фарангис ба хубӣ ифода ёфтааст. Дар давраҳои минбаъдаи таърих низ, то ҳуҷуми арабҳо, агарчи ҷомеаи модаршоҳӣ аз байн рафт, лекин ин фаҳмиш ба ҳукми анъана даромада, нуфузу эҳтироми Зан – Модар коста нагардид. Ҷойгоҳи зан ҳам аз лиҳози ҷинсият ва ҳам аз лиҳози қудратмандӣ ҳамеша дар ҷомеа назаррас аст.
Яке аз зеботарин достонҳои “Шоҳнома” дар бораи набарди нахустин бонуи шамшерзан Гурдофарид бо Суҳроб аст. Гурдофариди дилбару чолок дар “Шоҳнома”-и Фирдавсӣ бо сурату сирати барҷаста тасвир шудааст. Ӯро метавон монанди Фаронак, Арнавоз ва Шаҳнавоз намунаи беҳтарин зани асил донист, ки дар ҷанговарӣ низ беҳамто буд. Гурдофарид бо андешаву гуфтор ва кирдор таҷассуми шуҷоату далерӣ, ватандӯстӣ, матонату зебоӣ ва вафодории зан аст.

Тавре бостоншиносон иброз медоранд, зан дар аҳди бос-тон корҳои хонаводаро идора мекард ва аз неруи шигифтангезе бархӯрдор буд, зеро дар ҷомеаи модарсолор ба неру, қудрат, ҷавҳари ҳаёт ва устурагуна будани ӯ қоил шуда, ӯро ба мақоми эзадӣ расонида буданд, ки мавҷудияти олиҳа Аноҳито гувоҳи ин гуфтаҳост. Аноҳиторо эзадбонуи обҳои ҷаҳон, олиҳаи ҳосилхезӣ ва борварӣ мешумурданд ва дар Яшти панҷуми Авесто – Ардвисур Аноҳито яшт (обон яшт) парастиш шудааст.
Дар адабиёти форс-тоҷик исми Аноҳита ба шакли Ноҳид дучор меояд ва сайёраи Зӯҳра - таҷассуми хунёгарӣ ва зебоиро бо ин ном ёд мекунанд. Шоирону нависандагон зебоӣ ва нафосати онро сутудаанд. Ноҳид дар фарҳангҳои тафсирии форсии тоҷикӣ ба маънои духтари ҷавон, зебо, олиҳаи зебоӣ, суруду рақс (хунёгарӣ) ва хушию хурсандӣ, ситораи ромишгарон ва хунёгарон аст.

Асрҳои миёнаро таърихшиносон марҳилаи коҳиши нақши зан номидаанд. Дар ин айём насрониҳо занонро ба ҷодугарӣ муттаҳам карда, дар оташ мисли ҳезум месӯзонданд. Дар Шарқи пеш аз ислом занҳоро метавонистанд туҳфа намоянд, ҳамчун мол эҳдо созанд, ё иваз кунанд. Арабҳо қабл аз зуҳури дини ислом духтарони худро зинда ба зинда гӯр мекарданд. Ҳамзамон, дар андешаи ташкили ҳарамсароҳои бузург аз ҷониби мардони пешво, чандин империяҳои муқтадир аз байн рафтаанд.

ЗАН - МОДАР

Дар фарҳанги халқи тоҷик зан – модар ҳамеша дорои эҳтироми хосса буд ва то ҳол боқӣ мондааст. Дар замони шуравӣ рисолати модарӣ ҳамчун вазифаи иҷтимоии зан дониста мешуд, аз ин рӯ барои модарони серфарзанд унвони махсуси фахрии “Қаҳрамонмодар” муқаррар карда шуд, ки модарони зиёде соҳиби чунин унвони фахрӣ буданд.

Мавқеи зан - модар дар ашъори адибони мо ба таври хеле шоиставу арзанда тасвир шудааст. Ҳама паҳлавонон, қаҳрамонон, шоҳаншоҳон, шоирон, нависандагон, тоҷирон аз домони поки модар ба дунё омадаву модарро нахустин роҳнамову мураббии худ меҳисобанд. Ин аст, ки замину осмонро, ҳаёти ҷовидонро, ободии ҳар хонадонро, осудагии замонро ҳамагӣ рабт додаанд ба ҳастии модар. Ба ин маънӣ шоир Рустами Ваҳҳоб мегӯяд:

Замину осмон аз модарон аст,
Ҳаёти ҷовидон аз модарон аст.
Ҷаҳон бе модарон рӯзе надорад,
Ҳама рӯзи ҷаҳон аз модарон аст.

ЗАН - ЗАМИН

Мафҳуми модар бо вожаи меҳан ҳаммаъно буда, дӯст доштан, ҳифз ва арҷгузорӣ ба заҳматҳояшон ҳатмӣ мебошад. Дар фарҳанги куҳани халқи тоҷик эҳтироми зан – модар ва мақоми он ҷойгоҳи муайянеро соҳиб аст. Ниёгони мо бо назардошти офаранда будани зан, ӯро ҳамрадифу ҳампояи замин медонистанд. Ба андешаи донишмандони тоҷик аз миёни ориётаборон тоҷикон яке аз қадимтарин мардуме ҳастанд, ки ниёгонашон заминро модар меномиданд.

Таърихи инсоният занҳои зиёдеро ёд дорад, ки новобаста аз монеаҳои бешумор афроди дорои қобилиятҳои зеҳнӣ ва қувваи эҳсосии баланд барои ноил шудан ба комёбӣ буда, ҳар кадоме дар замони худ аз дигарон фарқ мекард.

ЗАН - ИСТИҚЛОЛ

Истиқлолияти давлатӣ ҷиҳати таъмини мавқеи устувори зан – модар дар ҷомеа тамоми имкониятҳоро фароҳам овард ва занони қавииродаву боҷасорати моро ба арсаи васеи сиёсат ворид намуд. Истиқлоли давлатӣ тавонист барои зани тоҷик озодандешӣ, зиндагонии шоиста ва имкониятҳои муфид фароҳам оварад.

Аз солҳои аввали соҳибистиқлолии кишвар мушкилоти беҳбуди шароити кору зиндагии занон ҳамеша дар маркази таваҷҷуҳи Президент ва Ҳукумати кишвар қарор дошт. Тибқи маълумотҳо, Тоҷикистон аз аввалин кишварҳои ИДМ мебошад, ки ба масъалаи баланд бардоштани мақоми зан дар ҷомеа таваҷҷуҳи хоса зоҳир намуда, соли 1993 Конвенсияи байналмилалӣ “Дар бораи барҳам додани тамоми шаклҳои табъиз нисбат ба занон”-ро қабул кардааст.

Таъсиси Квотаи президентӣ барои таҳсили духтарони манотиқи дурдаст дар муассисаҳои таълимии олии кишвар яке аз арзишмандтарин хизматҳои Пешвои миллат Эмомалӣ Раҳмон дар самти дастгирии занон маҳсуб мешавад, ки барои баланд бардоштани маърифати ҳуқуқӣ ва босавод гардонидани занону духтарон мусоидат намуд.

Ҳамчунин, қабули санадҳои меъёрӣ – ҳуқуқии марбут ба нақши занон дар ҳаёти сиёсию иҷтимоии кишвар барои фаъолияти пурсамари онҳо дар тамоми соҳаҳои хоҷагии халқ заминаи мусоиде муҳайё намудааст. Баробарҳуқуқии занону мардон аз Конститутсияи Ҷумҳурии Тоҷикистон сарчашма гирифта, имрӯз дар ҷомеа соҳаеро пайдо кардан душвор аст, ки дар он зан - модари тоҷик кору фаъолият надошта бошад. Имрӯз зани тоҷик дар баробари модару ҳамсари хуб будан, дар ҳама соҳаҳои ҳаётан муҳими мамлакат хизмат намуда, саҳми худро дар пешрафти Ватану осудагии миллат расонида истодааст.

Боиси хушнудист, ки ҳамасола рӯзи 8-уми март ҳамчун Рӯзи модар, ҳамчун ҷашни умумимиллӣ ва идомаи анъанаҳои ниёгон бо асолат ва муҳтавои азалиаш ҷашн гирифта мешавад. Мо низ орзу мекунем, ки модарони мо ҳамеша дӯстдошта бошанду дӯстдор, сарсабз бошанду шукуфо, роҳнамо бошанду роҳкушо.

Занонро гар зи дониш зеваре ҳаст,
Умеди рӯзгори беҳтаре ҳаст.
Агарчи аз занон пайғамбаре нест,
Ҳама пайғамбаронро модаре ҳаст.

Шаҳло ЭШОНОВА, “ҶТ”