ё марги тафаккури ҷавон аз куҷост?

Дар давлати демократӣ андешаронии ҳар як шахс озод буда, дилхоҳ нафар метавонад андешаи шахсии худро дошта бошад ва онро озодона баён намояд. Аммо дар мо аксар вақт ҷавонон дар одитарин масъалаҳо андешаи шахсӣ ё “ман”-и худро надоранд, ки тавассути он хулоса бароварда, ба қароре бирасанд. Омили андешаи шахсӣ надоштан чист? Андешаи шахсӣ барои чӣ лозим аст? Роҷеъ ба андешаи шахсӣ надоштани ҷавонон мо чанд паҳлуи масъалаи мазкурро ба баҳс кашидем.

Дар шабакаи иҷтимоии “Фейсбук” бо саволи “Чаро ҷавонон фикри шахсии худро надоранд?” назарпурсӣ гузаронидем. Ҷавобҳо мухталиф буданд. Яке онро мушкилии омӯзгорон, дигаре оила ва саввумин ба китоб нахондани худи ҷавонон пайванд медиҳад.

Масалан, фарҳангшинос Дилшод Раҳимӣ мегӯяд, ки “аксари чунин нафарон ҷаҳонбинию тафаккури маҳдуд дошта, дар худ шахсияти комилро насохтаанду аз ҳамин лиҳоз тобеи “ман”-и дигарон шудаанд”.

Ба назари ин коршинос баъзе одамон дар худ шахсиятро намебинанд. Аз ҳамин ҷост, ки ба худ ва неруи зеҳнии худ боварии комил надоранду зери ақида ё “ман”- и дигарон мондаанд.

Аммо корбари дигаре бо номи Файзинисо Иномова навиштааст, ки ин айби худи бузургсолон аст, ки ба кӯдакон аз хурдӣ барои баёни фик-ри худ имконият намедиҳанд.

“Ба ту кӣ гап додааст!”, “Барои гапзанӣ ту ҳоло хурдӣ!”, “Даҳонатро пӯш, ба гапи калонҳо ҳамроҳ нашав!”. Ин ҷумлаҳо аз мисолҳоест, ки хонум Иномова барои тақвияти фик-ри худ меорад ва дар ин баробар омӯзгорони мактабу донишгоҳҳоро низ барои “бастан”-и даҳони толиб-илмон муқассир медонад.

Ин корбар сабаби ақидаи шахсӣ надоштани ҷавононро бештар ба оила рабт додааст. Ба назари ӯ волидон аз хӯрдӣ намегузоранд, ки кӯдак фикри худро озодона баён кунад ва бо “хап, ба ту кӣ гап додааст!” гуфтан ба даҳону мафкураи ҷавонон муҳри сӯзандае мезананд. Ҳамчунин, намегузоранд, ки дар ҷавонон тафаккури интиқодӣ рушд бикунад. Яке аз сабабҳои дигари фикри шахсии худро надоштани ҷавонон, ба ақидаи ин корбар, дар онҳо рушд накардану парвариш наёфтани тафаккури интиқодист.

Дар ин назарсанҷӣ назарҳо мухталиф буданд ва садҳо шарҳ бо садҳо ақида ба миён омад. Баъзе бар он назар ҳам ҳастанд, ки агар дар ҷавонон ҳисси ифтихори шахсӣ пайдо нашавад, ҳеҷ гоҳ наметавонанд фикри шахсии худро баён намоянд.

- Моро аз иштибоҳ кардан метарсонданд. Ёдам ҳаст дар донишгоҳ дарс мехондем, дар дарс ногоҳ устод савол медод, мабодо нодуруст ё нопурра чавоб медодем, “рута сиёҳ кардӣ” ва аз ин гуна гапҳои нолоиқ зиёд мешунидем, ки боиси хандаи ҳамкурсон ва эҳсоси шарм кардани мо мешуд. Баъд ҳолате шуд, ки дар саволи устодони донишгоҳ теъдоди каме аз донишҷӯён чавоб медоданд. Дар чунин як муҳит чӣ гуна метавонад, фикри мустақил шакл бигирад?! Чун ҳангоми шаклгирӣ саркӯб мешавад. Ин гуна ҳолатро на танҳо дар мактабу донишгоҳҳо, балки дар тамоми ҷой дидан мумкин аст. Бинобар ин, камбудиро танҳо дар ҷавонон не, балки бояд ҳар кас дар худ биҷӯяд ва пайдо кунад. Баъди пайдо кардан мутолиа кунад. Зиёд мутолиа кунад, то фикри мустақил ва “ман”-и зеҳнӣ шакл бигирад, - дар ин назарпурсӣ гуфтааст корбари дигаре бо номи Акбарҷон Каримов.

Ба ақидаи корбарон вақте дар се марҳилаи муҳим барои рушди шахсият – хурдсоливу наврасиву ҷавонӣ дар хонаву мактаб донишгоҳ фард саркӯб мешавад, пас, пайдо кардани “ман”-и худ дар оянда барояш душвор хоҳад буд.

Ҳафиз Раҳмон, яке аз донишмандони фарҳехтаи кишвар дар матлабе бо номи “Бо табари кунд кунда кафонда намешавад… ё чӣ бояд кард, ки ҷавонон андеша карданро ёд бигиранд?” гуфтааст, ки мехоҳам хатмкардаи донишгоҳро оғози суханаш чунин бошад: “Ман чунин меандешам...” ё “фикри ман ин аст...”.

Ин чеҳраи шинохтаи кишвар дар матлаби мазкур роҷеъ ба андеша кардани ҷавонон ва “ман”-и худро пайдо намудани онҳо андешаҳои созандаи худро баён намуда, чандин пешниҳодҳои ҷолиб низ кардааст.

Ӯ, аз ҷумла, дар ин матлаб нигоштааст, ки “Банда дар муддати хеле зиёди мушоҳидаву баррасиҳо ба ин хулоса расидаам: то чандин фанҳои таълимие, ки аз онҳо манфиате нест, аз байн бурда нашаванд, вазъ тағйир нахоҳад ёфт. Ба ҷойи онҳо илмҳои наверо ҷорӣ кардан лозим, то ки ба ҷуз дуруст гуфтану дуруст навиштан ҷавонро соҳибандеша кунад: назари ӯро ба олами ашё тағйир дода тавонад, қабл аз он ки андеша ва назарияеро бипазирад, ба дурустии он шак дошта бошад, омӯзад, қиёс кунад ва билохира ба хулосае биёяд, дар баёни мулоҳиза “ман”-и худро дош-та бошад...”.

Дар ин матлаб мавсуф пешниҳод намудааст, ки шумораи фанҳои таълимӣ бояд кам карда шаванд ва ба ҷойи онҳо фанҳои лозимаи дигар барои таълим пешкаш гарданд.

- Аввалин иқдом - шумораи фанҳои таълимиро хеле кам бояд кард. Сухани Эсхил ба ёд меояд: “оқил на онест, ки чизи бисёр, балки заруриро медонад”. Заруртарин илм ҳамон аст, ки ба суоли “инсон кист ва маънои ҳаёташ чист?” посух гуфта тавонад. Пас, аз ҳамин илм, ки “Инсоншиносӣ” ном дорад, ҷавонро ба шоҳроҳи ҳаёт раҳнамоӣ бояд кард, ҳадафи ин фан бояд ҳамин бошад, ки дар мағзи ҷавон равзана ё дидгоҳи худашро ба маърифати олами ашё боз кунад. Илми дигаре ҳаст бо номи “Ҳикмати андеша”, ки онро “Фалсафаи тафаккур” ё “Фалсафаи инсон” ҳам мегӯянд, ҳамчунин “Ҳикмати адабӣ”. Ин илмҳо ба таҳқиқи табиати инсон, тафовути он аз дигар махлуқот, ахлоқу арзишҳои одамӣ, ҳадаф ва мазмуни ҳаёти инсон, проблемаҳои маърифати инсон сару кор доранд ва барои шакл гирифтани андешаи ҷавонон муҳим ҳастанд, - омадааст дар матлаби Ҳафиз Раҳмон.

Ҷомеашинос Фирӯз Миров мегӯяд, ки омили асосӣ аз тарбияи оилавӣ ва мактаб маншаъ мегирад. Ба назари ӯ мо фарзандони худро аз хурдӣ мустақилона ва озодона андеша ронданро намеомӯзем. Барои андак хато сахт сарзаниш мекунем. Аз ин сабаб, дар онҳо андешаи шахсӣ, то ба мақсад расидан мубориза бурдан ва ташаббускориро аз байн мебарем.

Ҳамчунин ӯ мегӯяд, ки: “Минбаъд айнан чунин ҳолат дар мактаби миёна идома меёбад. Аксарияти фарзандони оилаҳои Тоҷикистон дар руҳияи конформистӣ, тарсу ҳарос аз мушкилӣ, беташаббусӣ, шарму ҳаё доштан ва хоксории аз ҳад зиёд тарбия меёбанд. Ин сифатҳои ҳувияти миллии мо ба тамоюли мафкурасозӣ, шахсиятсозӣ ва рушд ёфтан дар касбу ҳунари шаҳрвандон монеаи ҷиддӣ эҷод мекунанд. Доштани андешаи шахсӣ барои худмуайянкунии касбӣ, ёфтани ҷойгоҳи худ дар ҷомеа, ҳифзи ҳуқуқу озодиҳо ва манфиатҳои шахсӣ, пешрафти касбӣ ва мансабӣ, қонеъ гардонидани талаботҳои моддӣ ва маънавӣ бағоят муҳим мебошад.

Барои рушд додани андешаҳои шахсӣ монеаҳои ташаккулёбии андешаҳои шахсиро бартараф кардан лозим аст.
Аз ҷумла:

- аз хурдӣ дар руҳияи озодфикрӣ, мустақилият ва ташаббускорӣ тарбия намудани фарзандон;

- даст кашидан аз зӯроварӣ ва муносибати инсондӯстонаю замонавӣ бо фарзандон дар муҳити оилавӣ ва мактаб;

- дар кӯдакон ва наврасон ташаккул додани қобилияти суханварӣ ва мустақилона баён кардани фикр;

- ташаккул додани қобилияти шинохти манфиатҳо ва роҳҳои қонеъ гардонидани онҳо дар насли наврас;

- баланд бардоштани сатҳи шуур ва маданияти ҳуқуқии шаҳрвандон;

- аз байн бурдани мафкураи тобеъ будан, конформизм ва рушди тафаккури илмии ҷавонон.

Хулоса, маҳз ҳамин соҳибақидаву соҳибандеша набудани ҷавонон (албатта на ҳамаашон) мебошад, ки онҳо зери ақидаҳои дигарон мемонанду ба гурӯҳҳои ғайр мепайванданд, инчунин дар шабакаҳои иҷтимоӣ аз манфиатҳои давлату миллат пуштибонӣ карда наметавонанду ҳамчун шахсият ба камол намерасанд.