Ривоят аст, ки боре хар бо гург дар баҳс шуд. Хар бо исрор гуфт:

- Алафе, ки ман истеъмол мекунам рангаш обист.

Гург рад кард ва гуфт:

- На, ранги ин алаф сабз аст ва мо ҳар ду инро хуб медонем, вале намедонам бо кадом далел ту онро обӣ мегӯӣ.

Хару гург бо вуҷуди баҳси тӯлонӣ ба хулосаи аниқ наомаданд. Билохира барои ҳалли масъала назди шоҳи ҷангал рафтанд. Шер баъди шунидани баҳси хару гург гуфт:

- Гургро зиндонӣ кунеду харро раҳо.

Гург ҳайрон шуд. Охир ба ҳақ будани худ шубҳа надошт. Бо ҳайрат аз шер пурсид:

- Магар алаф сабз нест? Дар ҳоле, ки ман ҳаққам чаро харро нею маро зиндонӣ мекунед?

Шер мутафаккирона ҷавоб дод:

- Бале, воқеан, алаф сабз аст. Вале далели зиндон кардани ту он аст, ки ту бо хар баҳс кардаӣ.

Мутаассифона, имрӯзҳо сари ҳар дақиқа баҳсҳое чун баҳси хару гургро вохӯрдан мумкин аст. Зуҳури шабакаҳои интернетӣ ба аксарият даст додааст, ки аз худ алломаи замон тарошанд. Кистанд, аз куҷо сухан меёбанд, бо чӣ далеле масъалагузорӣ мекунанд, аниқ нест. Вале ба назар мерасад, ки нафарони донишманду заккӣ низ бо ин гуна афрод даргири баҳс шуда, вақти худро зоеъ мекунанд.

Нафарони каммутолиа ва бехабар аз илму дониш ҳамеша кӯшиш мекунанд, ки дар радифи ашхоси соҳибилму соҳибфазл бошанд. Далели баҳс оростани онҳо бо афроди доно низ ҳамин аст, ки мехоҳанд, дигарон онҳоро ба унвони як нафари доно ва бохабар шиносанд. Бо ин кӯшиши худ собит кардан мехоҳанд, ки онҳо ҳам донандаи ину он ҳастанд.

Баҳс ба хотири ҳаллу баррасии дилхоҳ масъала хуб аст. Зеро дар баҳс ба мо муяссар мегардад, ки донишҳои навро аз худ кунем. Аммо баҳс оростан ба худ одобу қоидаҳои махсус дорад. Мо дар куҷо, бо кӣ, дар кадом вазъ ва дар чӣ мавзуъ баҳс карданамонро бояд бидонем. Чун бисёр ҳолатҳо ба мақсади дар баҳс худро ғолиб нишон додан ва надонистани қоидаҳои баҳс, марзи одобу ахлоқро убур карда, ба шахсияти якдигар мерасем.

Ҳар мавзеъ қоидаи баҳси худро дорад. Масалан, дар синфхона доир ба дарс баҳс оростан ба фоидаи кор аст. Он ҷо ҷои баҳсҳои сиёсӣ ё иқтисодӣ нест, чун фоидае намеорад. Ё дар синфхона масъалаҳои хонаводагӣ ва дигар масъалаҳоеро, ки ба мавзӯи дарс бегонаанд, баррасӣ намудан хатост.

Донистани ин ки мо бо кӣ баҳс мекунем, хело зарурӣ ва ҳатмист. Зиёд ҳолатҳоро мушоҳида кардан мумкин аст, ки мо мусоҳибони худро надидаву нашинохта дар мавзуъҳои мухталиф баҳс кардан мехоҳем. Шояд ҳарифи мо аз мавзуъ огоҳии ҳамаҷониба дошта бошад ва ё аз он фарсахҳо дур бошад. Драматург ва романнависи барҷастаи ирландӣ Ҷорҷ Бернард Шоу чунин гуфтааст: “Муддатҳо пеш омӯхтам, ки бо хук набояд гӯштин гирифт, чунки касиф мешавӣ ва муҳимтар ин ки аз ин кор хук лаззат мебарад. Баҳс бо одамҳои нодон низ ҳамин аст”. Ин гуфта ба он далолат мекунад, ки дар баҳс ҳушёр ва аз дарку фаҳм ва савияи дониши мубоҳиси худ ба пуррагӣ огоҳ бошем.

Дигар паҳлӯ, ки зимни баҳсу баррасии масъала бояд ба инобат гирем, вазъу ҳолати якдигар аст. Мо бояд қабл аз оғози баҳс вазъи худу мубоҳисро ба хубӣ омӯзем. Риоя накардани одитарин қоидаҳо зимни баҳс метавонад ба таҳқиру таҳдиди якдигар, дурравӣ аз мавзуъ ва гапҳои беҳуда расонад. Баҳс ҳассосиятро намеписандад ва зимни баҳс кардан ба эҳсосот набояд дода шуд. Чун ин ҳолат дар мо хомфикриро ба бор меорад. Ҳамчунин эҳтироми сухани якдигар ба вазъу ҳолати мост. Зимни баҳс агар дар мо оромию навбатгузорӣ дида нашавад, эҳтироми сухани рақиб низ аз миён меравад ва дар ранҷиши ҳамдигар саҳим мешавем. Ё дар ҳар сурат зимни баҳс бояд ба сухани волидон ва нафарони аз худ бузург гӯш кунему эҳтиром гузорем. Агар гуфтаҳои эшон нодуруст ҳам бошанд, буридани сухан ва қатъан нодуруст шуморидани он камоли беадабист.

Ҳамчунин, дар мавзӯе ки мо баҳс мекунем, огоҳии ҳамаҷониба доштанамон яке аз қоидаҳои баҳс кардан аст. Мо набояд доир ба мавзӯе, ки худ ҳеҷ маълумоте надорем, кӯшиши баҳс бо дигаронро кунем. Ба таъбири Саъдии бузург:“Ҳар кӣ бо донотар аз худ баҳс кунад, то бидонанд, ки доност, бидонанд, ки нодон аст.” Бо нафарони аз мо огоҳтар ва ё аз мавзуъ тамоман бехабар низ, баҳс кардан, риоя накардани қоидаҳои одоби баҳскунист. Агар назди нафари донишманд хомӯшӣ камоли боадабӣ бошад, пас назди ноогоҳ ҳам, бояд аз ҳамин қоида кор гирифт. Марк Твен, нависандаи амрикоӣ чунин таъкид мекунад: “Ҳеҷ гоҳ бо нодонҳо баҳс накунед, онҳо шуморо ба сатҳи худ фароварда, бо таҷрибаашон пахш мекунанд.”

Моро мебояд, ки дар маҳфили баҳс ба хотири истифодаи илми дигарон бо риояи тамоми қоида ва одобу ахлоқи баҳсороӣ нишинем. Агар чизе мегӯем, бояд донем, ки гуфтаи мо ба мавқеъ аст ё не. Дар дораи мавзӯъ аст ва ё берун аз он. Ҷанҷолро аз баҳс фарқ кунем. Ҳамин фарқ накардани ҷанҷолу баҳс аст, ки аксарияти олимнамоҳо ва касоне, ки саводи кофӣ надоранд, дар одитарин ҳолат ба пархош ва беадабӣ шуруъ мекунанд ва ҳатто корашон ба ҷое мерасад, ки якдигарро дашному таъна мекунанд. Мебояд, ки ҳамеша аз баҳс бо чунин афрод худро канор гирему хомӯширо авло донем.