ҶОМЕА
Ҷумъа 19 Апрел 2024 05:58
Мо ҳамеша аз давлати Сомониён ва чигунагии сохти давлатдории он бо ифтихор ёд мекунем. Ва мусаллам аст, ки ҳар гоҳе давлати Сомониёнро ба ёд орем, ном ё шахсияти Исмоили Сомонӣ ҳам пеши назарамон меояд. Ин шахсияти таърихӣ дар зеҳну қалби миллати тоҷик то кунун барои муттаҳид сохтани ин миллат ва истиқлолияту оромиро барои ин мардум фароҳам овардан дар замони худ нақши барозандае дорад. Мо низ барои огоҳ будани насли ҷавон аз чӣ нақш доштани Исмоили Сомонӣ дар рушди минбаъдаи давлатдории тоҷикон дар доираи иқдоми муҳими роҳандозигардида - озмуни ҷумҳуриявии ““Тоҷикон” - оинаи таърихи миллат” суҳбате анҷом додем, бо таърихшинос, устоди факултети таърихи Донишгоҳи миллии Тоҷикистон, номзади илмҳои таърих Маликфаридун Равшанзод.
- Исмоили Сомонӣ дар рушди давлатдории тоҷикон чӣ нақш дорад?
- Исмоили Сомонӣ яке аз чеҳраҳои дурахшони сиёсии таърихи миллатамон ба ҳисоб меравад. Ӯ як шахси донишманд, зирак ва сарлашкари бузург буд. Нақши Исмоили Сомонӣ дар рушди давлатдории тоҷикон дар он зоҳир мегардад, ки ӯ тавонист бори нахуст давлати бузургу муттамаркази тоҷикон – Сомониёнро таъсис диҳад. Ӯ давлатдории Сомониёнро аз Мовароуннаҳр ба самти Хуросону Эрони шарқӣ ва марказӣ густариш дод. Қисмати зиёди мардуми он бо забони форсии тоҷикӣ ҳарф мезаданд ва онҳоро таҳти як қаламрав муттаҳид кард. Ин корнамоиҳои ӯ аҳамияти бузурги таърихӣ дошта, барои ташаккули забони ягонаи форсии тоҷикӣ нақши муҳим бозид.
Ӯ тавонист асосҳои низоми сиёсӣ ва идории давлати Сомониёнро тарҳрезӣ намояд. Бо такя бар суннатҳои деринаи давлатдории тоҷикон низоми муназзами давлатдориро бунёд намуд, ки аз даргоҳу девонҳо иборат буд. Ин усули давлатдорӣ то поёни рӯзгори Сомониён идома ёфт ва минбаъд онро дигар давлатҳо нусхабардорӣ карданд.
Исмоили Сомонӣ ба самти биёбонҳои турк лашкар кашида, амнияти Мовароуннаҳрро таъмин намуд, ҳамзамон дар ин марзҳо дини исломро паҳн кард. Инчунин истиқлоли воқеии Хуросону Мовароуннаҳрро пас аз дусад соли ҳукмронии арабҳо бо риояи эътирофи халифаи Бағдод таъмин намуд. Пас аз Исмоил амирони сомонӣ танҳо дар хутбаву сикка аз халифа зикр карда, дар тамоми идоракунии дохили давлат мустақилона амал мекарданд.
Ӯ дар муносибат бо халқ некутарин сиратро пеш гирифта, ягона амире аз ҷумлаи Сомониён аст, ки дар сарчашмаҳо таърихи номашро ба некӣ зикр мекунад. Ӯ бо лақабҳои “амири одил”, “амири мозӣ”, “амири ғозӣ” ва ғайра машҳур гардидааст.
- Саҳифагардон кардани фидокориҳои ин шахсияти таърихии миллати тоҷик то кадом андоза метавонад ҳисси номуси ватандориро дар қалби ҷавонони мо бедор созад?
- Таърих хотираи ҳар як халқу миллат аст. Донистани таърихи бою пурғановати гузаштаи миллати хеш ва чеҳраҳои дурахшони сиёсӣ ва илму фарҳанги худ вазифаи ҳар як ҷавони ватандӯсту зираки даврони соҳибистиқлолӣ ба ҳисоб меравад. Саҳифагардон кардани фидокориҳову хизматҳои арзандаи Исмоили Сомонӣ донишҳои таърихӣ ва сиёсиро дар зеҳни ҷавонони мо густариш медиҳад, инчунин ҳисси миллӣ ва ватандӯстии онҳоро бедор хоҳад кард.
- Исмоили Сомонӣ бо кадом роҳҳо тавонист ҳокимияти худро устувор нигоҳ дорад ва чаро худро “девори Бухоро” меҳисобид?
- Исмоили Сомонӣ дар байни хонадони худ аз ҳамаи ёру бародар ва хешу табор марди тавонову ботадбиртар буд. Вай истеъдоди нотакрори давлатдориву лашкаркашӣ ва дипломатӣ дошт. Ӯ дар низоми давлатдорӣ пеш аз ҳама такя бар халқу қудрати худ кард. Исмоил баъди дар дохили давлати худ нисбатан барқарор намудани суботу оромӣ, мебоист онро аз ҳуҷумҳои аҷнабиён, қабилаҳои бодиянишин муҳофизат намояд. Соли 893 ба муқобили бодиянишинон, ки мардуми Бухоро аз дасти онҳо ба дод омада буд, лашкар кашида, ғалабаи комил ба даст овард ва хони туркҳоро бо понздаҳ ҳазор аскар асир гирифт. Баъди ин ғалаба бодиянишинон ба Мовароуннаҳр солҳои дароз дигар тохтутоз накарданд. Маъруф аст, ки замоне аҳолии Бухоро хостанд, девори мудофиавии шаҳрро, ки барои дифоъ аз ҳуҷуми туркҳо бунёд ёфта буд, дубора созанд ва ё мустаҳкам кунанд, Исмоили Сомонӣ мардумро аз ин кор боздошта фармуд: “то зиндаам, девори Бухоро ман бошам”. Яъне дар замони ҳукмронии Исмоили Сомонӣ амнияти мардум ва сарҳадҳои давлат пурра таъмин буд.
- Аз ҷониби таърихшиносони мо чӣ чизе ҳаст, ки дар бораи ин шахсияти бузург то кунун рӯшан набуд, вале алъон ифшо гардид?
- Бо шарофати соҳибистиқлолии давлатамон шароити хуб муҳайё шуд, ки тамоми илмҳо дар ҷумҳуриямон ривоҷу равнақ ёбанд. Аз ҷумла илми таърих. Олимони зиёде чӣ дар давраи Шӯравӣ ва чӣ дар давраи соҳибистиқлолӣ доир ба таърихи давлати Сомониён ва шахсияти Исмоили Сомонӣ тадқиқотҳои муҳим гузаронидаанд. Китобҳои алоҳида доир ба таърихи давлати Сомониён чоп шуданд, ба монанди шоҳасари академик Бобоҷон Ғафуров - “Тоҷикон” як фасли калон доир ба таърихи ин давлат ва хизматҳои шоёни Исмоили Сомонӣ бахшида шудааст. Китоби академик Нуъмон Неъматов – “Давлати Сомониён”, китоби профессор Абдусаттор Мухторов “Сомониён - замон ва макон” ва дигарон мебошад. Хизматҳои муаррихони мо аз академик Бобоҷон Ғафуров сар карда, то имрӯз дар он аст, ки давлати Сомониёнро ҳамчун давлати тоҷикон ба ҷаҳониён исбот намуданд ва тоҷик будани худи Исмоили Сомониро. Дигар ин ки паҳлуҳои дигари далатдории Сомониён пурра зери омӯзиш қарор гирифтанд.
- Исмоили Сомонӣ дар таърихи миллати тоҷик як шахсияте мебошад, ки насли дирӯзу имрӯзи мо ӯро ҳамчун як қаҳрамон мешиносанд. Мегуфтед, ки шинохти ӯ дар таърихи насли фардои миллати тоҷик чӣ саҳм мегузорад?
- Шинохти хизматҳои арзандаи Исмоили Сомонӣ дар таърихи насли фардои миллати тоҷик нақши калидӣ дорад. Зеро замоне, ки ҳокимияти Хуросону Мовароуннаҳр дар дасти Исмоили Сомонӣ ва ворисонаш буд, раванди ташаккулёбии халқи тоҷик анҷом ёфт.
Маҳз хизматҳои бузурги ӯ буд, ки нахустин омили ваҳдатофарин дар ҳудуди ягона сарҷамъ омадани халқиятҳои суғдӣ, тахорӣ, хоразмӣ, фарғонӣ, хуросонӣ ба вуҷуд омад.
Муҳимтарин сабақи таърих ибрат гирифтан аз гузашта аст. Мо зимни омӯхтани таърихи пур аз шебу фарози халқи тоҷик бояд аз сарнавишти аҷдоди худ ва роҳи паймудаи онҳо ибрат андӯзем. Ҳамон андоза, ки бо бузургони худ ифтихор мекунем, бояд аз хатову камбудиҳои гузашта сабақ омӯзем ва ҳаминро бидонем, ки ваҳдати миллӣ ва ягонагии миллӣ омили асосии пешрафту сарафрозӣ мебошад.
- Ба ақидаи шумо роҳандозӣ гардидани озмуни ““Тоҷикон”-оинаи таърихи миллат” то кадом андоза метавонад қаҳрамононе ба мисли Исмоили Сомониро ба ҷавонон шиносонад?
- Ба ифтихори 115-солагии академик Бобоҷон Ғафуров соли 2023 озмуни ҷумҳуриявии ““Тоҷикон”-оинаи таърихи миллат” баргузор карда мешавад. Ин бисёр як ташаббуси хуб аст, ки аз ҷониби Пешвои миллат роҳандозӣ карда шуд. Ҷиҳати амалӣ намудани чорабинии мазкур 1 480 000 (як миллиону чорсаду ҳаштод ҳазор) сомонӣ маблағ ҷудо карда мешавад. Фикр мекунам, ин озмун шавқу ҳаваси ҷавонони кишварамонро доир ба боз ҳам хубтару васеътар омӯхтани таъриху фарҳанги гузаштаамон бедор хоҳад кард. Инчунин бо воситаи ин озмун ҷавонони мо аз қаҳрамониҳову ҷоннисориҳои гузаштагони худ, ба монанди Спитамен, Деваштич, Абумуслим, Маҳмуди Торобӣ, Темурмалик ва Восеъ барои дифоъ ва озодии кишвари худ бо фарзандони баруманд Абуҳанифаву Имом Бухорӣ, Абӯабдуллоҳи Рӯдакиву Абӯалӣ ибни Сино, Абулқосим Фирдавсиву Умари Хайём, Саъдӣ Шерозиву Ҳофизи Шерозӣ, Мавлоно Ҷалолиддини Балхию Камоли Хуҷандӣ, Абдураҳмони Ҷомию Камолиддин Беҳзод, Садриддин Айнию Бобоҷон Ғафуров ва дигарон ном баровардааст, огоҳӣ пайдо хоҳанд кард.
Аз қаҳрамониҳои амир Исмоили Сомонӣ сарвари бузурги тоҷикон, ки пойдории давлати хешро на дар ҷангҳои ғоратгаронаю зулму истибдод, балки дар ақлу заковат, созандагию бунёдкорӣ медид, шинос хоҳанд шуд.
Албатта, омӯхтани чунин саҳифаҳои таърихӣ, пас-тию баландиҳо, қаҳрамониву нокомиҳои гузаштагони халқи тоҷик барои ташаккули шахсияти ҳар як ҷавони имрӯза дар руҳияи ватанпарастӣ аҳамияти махсус дорад.
- Аз мушоҳидаҳои шумо тайёрии ҷавонони мо барои иштирок дар озмуни ““Тоҷикон”- оинаи таърихи миллат” дар кадом сатҳ қарор дорад ва ташаббускориҳое аз ҷониби ҷавонони мо ба назар мерасад?
- Мо мушоҳида кардем, ки новобаста аз он ки озмуни ҷумҳуриявии ““Тоҷикон” - оинаи таърихи миллат” дар соли 2023 баргузор карда мешавад, хонандагони зираки мактабҳои миёна, донишҷӯён, кормандони касбу кори гуногун ва ҳам калонсолон ба ин озмун аллакай омодагӣ дида истодаанд. Махсусан ҷавонони кишвар пешсафанд. Онҳо аллакай саволҳои озмунро, ки дар ҳаҷми 1092 адад аст, дар даст доранд ва он рӯйхати китобҳоро, ки 123 адад мебошад, мутолиа карда истодаанд. Тайёрии онҳо ҷиддист. Ин бис-ёр хуб аст ва ташаббуси хуб аз ҷониби ҷавонон ба назар мерасад. Онҳо аз мо баъзе ҷавобҳои саволҳоро пурсон мешаванд. Мо фикр мекунем, озмун дар сатҳи олӣ баргузор хоҳад шуд.
Зуҳро РИЗОЗОДА, “ҶТ”
- Исмоили Сомонӣ дар рушди давлатдории тоҷикон чӣ нақш дорад?
- Исмоили Сомонӣ яке аз чеҳраҳои дурахшони сиёсии таърихи миллатамон ба ҳисоб меравад. Ӯ як шахси донишманд, зирак ва сарлашкари бузург буд. Нақши Исмоили Сомонӣ дар рушди давлатдории тоҷикон дар он зоҳир мегардад, ки ӯ тавонист бори нахуст давлати бузургу муттамаркази тоҷикон – Сомониёнро таъсис диҳад. Ӯ давлатдории Сомониёнро аз Мовароуннаҳр ба самти Хуросону Эрони шарқӣ ва марказӣ густариш дод. Қисмати зиёди мардуми он бо забони форсии тоҷикӣ ҳарф мезаданд ва онҳоро таҳти як қаламрав муттаҳид кард. Ин корнамоиҳои ӯ аҳамияти бузурги таърихӣ дошта, барои ташаккули забони ягонаи форсии тоҷикӣ нақши муҳим бозид.
Ӯ тавонист асосҳои низоми сиёсӣ ва идории давлати Сомониёнро тарҳрезӣ намояд. Бо такя бар суннатҳои деринаи давлатдории тоҷикон низоми муназзами давлатдориро бунёд намуд, ки аз даргоҳу девонҳо иборат буд. Ин усули давлатдорӣ то поёни рӯзгори Сомониён идома ёфт ва минбаъд онро дигар давлатҳо нусхабардорӣ карданд.
Исмоили Сомонӣ ба самти биёбонҳои турк лашкар кашида, амнияти Мовароуннаҳрро таъмин намуд, ҳамзамон дар ин марзҳо дини исломро паҳн кард. Инчунин истиқлоли воқеии Хуросону Мовароуннаҳрро пас аз дусад соли ҳукмронии арабҳо бо риояи эътирофи халифаи Бағдод таъмин намуд. Пас аз Исмоил амирони сомонӣ танҳо дар хутбаву сикка аз халифа зикр карда, дар тамоми идоракунии дохили давлат мустақилона амал мекарданд.
Ӯ дар муносибат бо халқ некутарин сиратро пеш гирифта, ягона амире аз ҷумлаи Сомониён аст, ки дар сарчашмаҳо таърихи номашро ба некӣ зикр мекунад. Ӯ бо лақабҳои “амири одил”, “амири мозӣ”, “амири ғозӣ” ва ғайра машҳур гардидааст.
- Саҳифагардон кардани фидокориҳои ин шахсияти таърихии миллати тоҷик то кадом андоза метавонад ҳисси номуси ватандориро дар қалби ҷавонони мо бедор созад?
- Таърих хотираи ҳар як халқу миллат аст. Донистани таърихи бою пурғановати гузаштаи миллати хеш ва чеҳраҳои дурахшони сиёсӣ ва илму фарҳанги худ вазифаи ҳар як ҷавони ватандӯсту зираки даврони соҳибистиқлолӣ ба ҳисоб меравад. Саҳифагардон кардани фидокориҳову хизматҳои арзандаи Исмоили Сомонӣ донишҳои таърихӣ ва сиёсиро дар зеҳни ҷавонони мо густариш медиҳад, инчунин ҳисси миллӣ ва ватандӯстии онҳоро бедор хоҳад кард.
- Исмоили Сомонӣ бо кадом роҳҳо тавонист ҳокимияти худро устувор нигоҳ дорад ва чаро худро “девори Бухоро” меҳисобид?
- Исмоили Сомонӣ дар байни хонадони худ аз ҳамаи ёру бародар ва хешу табор марди тавонову ботадбиртар буд. Вай истеъдоди нотакрори давлатдориву лашкаркашӣ ва дипломатӣ дошт. Ӯ дар низоми давлатдорӣ пеш аз ҳама такя бар халқу қудрати худ кард. Исмоил баъди дар дохили давлати худ нисбатан барқарор намудани суботу оромӣ, мебоист онро аз ҳуҷумҳои аҷнабиён, қабилаҳои бодиянишин муҳофизат намояд. Соли 893 ба муқобили бодиянишинон, ки мардуми Бухоро аз дасти онҳо ба дод омада буд, лашкар кашида, ғалабаи комил ба даст овард ва хони туркҳоро бо понздаҳ ҳазор аскар асир гирифт. Баъди ин ғалаба бодиянишинон ба Мовароуннаҳр солҳои дароз дигар тохтутоз накарданд. Маъруф аст, ки замоне аҳолии Бухоро хостанд, девори мудофиавии шаҳрро, ки барои дифоъ аз ҳуҷуми туркҳо бунёд ёфта буд, дубора созанд ва ё мустаҳкам кунанд, Исмоили Сомонӣ мардумро аз ин кор боздошта фармуд: “то зиндаам, девори Бухоро ман бошам”. Яъне дар замони ҳукмронии Исмоили Сомонӣ амнияти мардум ва сарҳадҳои давлат пурра таъмин буд.
- Аз ҷониби таърихшиносони мо чӣ чизе ҳаст, ки дар бораи ин шахсияти бузург то кунун рӯшан набуд, вале алъон ифшо гардид?
- Бо шарофати соҳибистиқлолии давлатамон шароити хуб муҳайё шуд, ки тамоми илмҳо дар ҷумҳуриямон ривоҷу равнақ ёбанд. Аз ҷумла илми таърих. Олимони зиёде чӣ дар давраи Шӯравӣ ва чӣ дар давраи соҳибистиқлолӣ доир ба таърихи давлати Сомониён ва шахсияти Исмоили Сомонӣ тадқиқотҳои муҳим гузаронидаанд. Китобҳои алоҳида доир ба таърихи давлати Сомониён чоп шуданд, ба монанди шоҳасари академик Бобоҷон Ғафуров - “Тоҷикон” як фасли калон доир ба таърихи ин давлат ва хизматҳои шоёни Исмоили Сомонӣ бахшида шудааст. Китоби академик Нуъмон Неъматов – “Давлати Сомониён”, китоби профессор Абдусаттор Мухторов “Сомониён - замон ва макон” ва дигарон мебошад. Хизматҳои муаррихони мо аз академик Бобоҷон Ғафуров сар карда, то имрӯз дар он аст, ки давлати Сомониёнро ҳамчун давлати тоҷикон ба ҷаҳониён исбот намуданд ва тоҷик будани худи Исмоили Сомониро. Дигар ин ки паҳлуҳои дигари далатдории Сомониён пурра зери омӯзиш қарор гирифтанд.
- Исмоили Сомонӣ дар таърихи миллати тоҷик як шахсияте мебошад, ки насли дирӯзу имрӯзи мо ӯро ҳамчун як қаҳрамон мешиносанд. Мегуфтед, ки шинохти ӯ дар таърихи насли фардои миллати тоҷик чӣ саҳм мегузорад?
- Шинохти хизматҳои арзандаи Исмоили Сомонӣ дар таърихи насли фардои миллати тоҷик нақши калидӣ дорад. Зеро замоне, ки ҳокимияти Хуросону Мовароуннаҳр дар дасти Исмоили Сомонӣ ва ворисонаш буд, раванди ташаккулёбии халқи тоҷик анҷом ёфт.
Маҳз хизматҳои бузурги ӯ буд, ки нахустин омили ваҳдатофарин дар ҳудуди ягона сарҷамъ омадани халқиятҳои суғдӣ, тахорӣ, хоразмӣ, фарғонӣ, хуросонӣ ба вуҷуд омад.
Муҳимтарин сабақи таърих ибрат гирифтан аз гузашта аст. Мо зимни омӯхтани таърихи пур аз шебу фарози халқи тоҷик бояд аз сарнавишти аҷдоди худ ва роҳи паймудаи онҳо ибрат андӯзем. Ҳамон андоза, ки бо бузургони худ ифтихор мекунем, бояд аз хатову камбудиҳои гузашта сабақ омӯзем ва ҳаминро бидонем, ки ваҳдати миллӣ ва ягонагии миллӣ омили асосии пешрафту сарафрозӣ мебошад.
- Ба ақидаи шумо роҳандозӣ гардидани озмуни ““Тоҷикон”-оинаи таърихи миллат” то кадом андоза метавонад қаҳрамононе ба мисли Исмоили Сомониро ба ҷавонон шиносонад?
- Ба ифтихори 115-солагии академик Бобоҷон Ғафуров соли 2023 озмуни ҷумҳуриявии ““Тоҷикон”-оинаи таърихи миллат” баргузор карда мешавад. Ин бисёр як ташаббуси хуб аст, ки аз ҷониби Пешвои миллат роҳандозӣ карда шуд. Ҷиҳати амалӣ намудани чорабинии мазкур 1 480 000 (як миллиону чорсаду ҳаштод ҳазор) сомонӣ маблағ ҷудо карда мешавад. Фикр мекунам, ин озмун шавқу ҳаваси ҷавонони кишварамонро доир ба боз ҳам хубтару васеътар омӯхтани таъриху фарҳанги гузаштаамон бедор хоҳад кард. Инчунин бо воситаи ин озмун ҷавонони мо аз қаҳрамониҳову ҷоннисориҳои гузаштагони худ, ба монанди Спитамен, Деваштич, Абумуслим, Маҳмуди Торобӣ, Темурмалик ва Восеъ барои дифоъ ва озодии кишвари худ бо фарзандони баруманд Абуҳанифаву Имом Бухорӣ, Абӯабдуллоҳи Рӯдакиву Абӯалӣ ибни Сино, Абулқосим Фирдавсиву Умари Хайём, Саъдӣ Шерозиву Ҳофизи Шерозӣ, Мавлоно Ҷалолиддини Балхию Камоли Хуҷандӣ, Абдураҳмони Ҷомию Камолиддин Беҳзод, Садриддин Айнию Бобоҷон Ғафуров ва дигарон ном баровардааст, огоҳӣ пайдо хоҳанд кард.
Аз қаҳрамониҳои амир Исмоили Сомонӣ сарвари бузурги тоҷикон, ки пойдории давлати хешро на дар ҷангҳои ғоратгаронаю зулму истибдод, балки дар ақлу заковат, созандагию бунёдкорӣ медид, шинос хоҳанд шуд.
Албатта, омӯхтани чунин саҳифаҳои таърихӣ, пас-тию баландиҳо, қаҳрамониву нокомиҳои гузаштагони халқи тоҷик барои ташаккули шахсияти ҳар як ҷавони имрӯза дар руҳияи ватанпарастӣ аҳамияти махсус дорад.
- Аз мушоҳидаҳои шумо тайёрии ҷавонони мо барои иштирок дар озмуни ““Тоҷикон”- оинаи таърихи миллат” дар кадом сатҳ қарор дорад ва ташаббускориҳое аз ҷониби ҷавонони мо ба назар мерасад?
- Мо мушоҳида кардем, ки новобаста аз он ки озмуни ҷумҳуриявии ““Тоҷикон” - оинаи таърихи миллат” дар соли 2023 баргузор карда мешавад, хонандагони зираки мактабҳои миёна, донишҷӯён, кормандони касбу кори гуногун ва ҳам калонсолон ба ин озмун аллакай омодагӣ дида истодаанд. Махсусан ҷавонони кишвар пешсафанд. Онҳо аллакай саволҳои озмунро, ки дар ҳаҷми 1092 адад аст, дар даст доранд ва он рӯйхати китобҳоро, ки 123 адад мебошад, мутолиа карда истодаанд. Тайёрии онҳо ҷиддист. Ин бис-ёр хуб аст ва ташаббуси хуб аз ҷониби ҷавонон ба назар мерасад. Онҳо аз мо баъзе ҷавобҳои саволҳоро пурсон мешаванд. Мо фикр мекунем, озмун дар сатҳи олӣ баргузор хоҳад шуд.
Зуҳро РИЗОЗОДА, “ҶТ”
Хабарҳои дигар
Рӯзнома
Эзоҳи худро нависед