Саҳми калидии Пешвои миллат Эмомалӣ Раҳмон дар барқарор кардани сулҳу Ваҳдати миллӣ ва суботи сиёсии ҷомеа

Асосгузори сулҳу ваҳдати миллӣ - Пешвои миллат, Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон Эмомалӣ Раҳмон замоне ба сари қудрат омад, ки Тоҷикистон ба ҷанги таҳмилии шаҳрвандӣ гирифтор буд ва кишвари моро хавфи нобудӣ таҳдид мекард, мардум ба парокандагиву гуруснагиву нодорӣ ва ҷангу ҷидол рӯ ба рӯ омада буд. Дар ин вазъи нобасомон табиист, ки роҳбари ботамкин ва оқилу сертаҷрибае лозим буд, то пеши роҳи гурӯҳҳои мухолифинро, ки якпорчагии давлат ва миллат ба онҳо заррае арзиш надошт, гирад ва ин зарурат интихоби Раиси Шўрои Олии Ҷумҳурии Тоҷикистон Эмомалӣ Раҳмонро ба ташкили Қувваҳои мусаллаҳ водор сохт, зеро Қувваҳои мусаллаҳи Тоҷикистон ҳамчун сохтори алоҳида тамоман фаъолият намекард, аксарияти кормандони мақомоти корҳои дохилӣ ва Кумитаи давлатии амнияти миллӣ бетарафиро ихтиёр намуда буданд. Дар ҳолати ногувори тақдирсоз ба мисли Эмомалӣ Раҳмон роҳбари хирадманду тавоно ва ташкилотчии забардасте лозим буд, ки ҷангҳои хонаводагиро барҳам занад, дар мамлакат фазои осоиштаи сиёсӣ ба вуҷуд орад, дар байни аҳли ҷомеа сулҳу суботро барқарор созад ва халқро дар атрофи давлати навбунёд муттаҳид намуда, Ватани азизро ободу осуда намояд.

Метавон таъкид кард, ки яке аз шохаҳои асосии давлатдории тоҷикон, сохторҳои низомӣ ва қудратӣ ба шумор мераванд. Тоҷикистон ягона кишваре дар қаламрави Иттиҳоди Шӯравӣ буд, ки ҳеҷ меросе аз артиши он давлати абарқудрат насибаш нашуд. Аз ин рӯ, метавон гуфт, ки таъсиси Артиши миллӣ дар Тоҷикистон бо ташаббуси Эмомалӣ Раҳмон дар як ҷойи холӣ аз сифр шурӯъ шуд ва дар як муддати кӯтоҳ (23-юми феврали соли 1993) Қувваҳои мусаллаҳи Ҷумҳурии Тоҷикистон таъсис ёфт.

Ҷанги бемаънии бародаркуше, ки дар Тоҷикистон бо «фаъолият»-и ифротгароёни дохилӣ ва дахолати неруҳои иртиҷоии хориҷӣ ба вуқӯъ пайваст, ба ҷуз талафоти андуҳовари ҷонӣ ва молӣ ба кишвари азияткашидаи мо дигар чизеро ба бор наовард. Хисороти моддиро бо заҳмати афзуни чандинсола барқарор кардан имконпазир бошад ҳам, дарду доғи бохтҳои ҷонӣ ҳаргиз аз ёди миллат фаромӯш намешавад. Мо дар саҳифаҳои гузашта борҳо ибрози ақида намуда будем, ки оғози солҳои навадуми асри гузашта барои тоҷикону тоҷикистониён солҳои басо ташвишовар ва пурхатар буданд, ки фитнаву дасисаи неруҳои бадхоҳи хориҷӣ авзои сиёсиву якпорчагии мамлакатро рӯз то рӯз вазнин мегардониданд, аксаран ба қавли Президенти кишвар муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон «……онҳо кайҳо тақдири Ҷумҳурии Тоҷикистонро ҳал карда буданд. Яъне, ин давлат бояд пароканда ва миллат ба нестӣ мерасид». Таърихи ин ё он халқ дар сурате метавонад барои соҳибонаш арзиш дошта бошад, ки наслҳои минбаъдаи он аз ин таърих ёдовар бошанд ва бояд сабақе бигиранд. Миллате, ки аз гузаштаи хеш сабақи лозимӣ мегирад, бе шакку шубҳа роҳи ояндаи худро бидуни саҳву хатто муайян хоҳад кард.

Пайдост, ки Асосгузори сулҳу ваҳдати миллӣ, Президенти кишвар Эмомалӣ Раҳмон, ки саропо ҳамчун роҳбар, роҳнамо ва ҳамрадиф бо рушду нумӯи Тоҷикистон ва чун пешво ва падари халқи тоҷик дар дилу дидаи мардум ҷо гирифт. Аз ин рў, халқи баору номуси Тоҷикистон ўро Пешвои миллат эътироф намуданд. Ёдрас менамоем, ки оғоз ва бунёди давлатдории Тоҷикистон бо сарварии муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон ба давраи мураккабу душвори гузариши кишвар аз як сохти карахти сотсиалистӣ ба сохти дигари давлатдорӣ рост омада буд.
Бо шарофат ва ҷаҳду талошҳои фарзанди фарзонаи миллати тоҷик Эмомалӣ Раҳмон дар як муддати кӯтоҳи таърихӣ сулҳу оромӣ дар саросари кишвар таъмин гардида, барои зиндагии орому осоишта ва фаъолияти созандаи сокинони мамлакат шароити мусоид фароҳам омад. Ҳамагон бояд дарк намоем, ки ҳаракат ба сўйи Ваҳдати миллӣ ҳамчун ҳадафи асосии сиёсати пешгирифта ва шиори зиндагӣ барои Эмомалӣ Раҳмон бесабаб набуд. Агар чунин тасмим гирифта намешуд, бадбиниву таҳдид ва душманҷӯиву сангаргирӣ бештар доман паҳн мекард.

Санаи 25-уми майи соли 1993 Шартномаи васеи дўстӣ, ҳамкорӣ ва кӯмаки байниҳамдигарии Федератсияи Русия ва Ҷумҳурии Тоҷикистон баста шуд.55 Ба ғайр аз муқаррароти барои ҳар ду тараф муҳим, Шартнома амалҳои якҷояро барои танзими ихтилофҳои минтақавӣ пешбинӣ намуда (моддаи 2), ҳуқуқи Қувваҳои мусаллаҳи Русияро барои истифода дар объектҳои дар қаламрави Ҷумҳурии Тоҷикистон қарордошта (моддаи 3), мувофиқати қонунгузориро дар масъалаҳои муқовимат ба экстремизми нажодӣ, этникӣ ва динӣ (моддаи 11) таҳким бахшид.

Қувваҳои дастаҷамъии сулҳхоҳ ба Тоҷикистон 15-уми октябри соли 1993 ворид карда шуданд, аниқатараш, аз ин давра сар карда, муддате ба фаъолият шурўъ намуд, ки минбаъд мунтазам аз тарафи Шӯрои сарони давлатҳои ИДМ ҳар шаш моҳ тамдид карда мешуд. Сараввал ба ҳайати қувваҳои дастаҷамъии сулҳхоҳ дохил намудани қувваҳои маҳдуд (контингент) аз Қазоқистон, Қирғизистон, Ӯзбекистон ва Федератсияи Русия ба нақша гирифта шуда буд, вале бо сабабҳои гуногун ин қарор амалӣ нагардид.

Амалан, асоси қувваҳои маҳдуди сулҳхоҳро қисми ҳарбии дивизияи 201-уми пиёданизоми Русия ташкил медод, ки ҳузури онҳо дар қаламрави мамлакат ба ин тариқа эътирофи байналхалқиро соҳиб гардид. Ҳамзамон бо амали қувваҳои сулҳхоҳ оид ба танзими вазъияти сарҳади Тоҷикистону Афғонистон чораҳои фаъолона андешида мешуд. Аз ҷумла аз ҷониби сарони давлатҳои ИДМ нақшаи махсуси чунин танзим маъқул дониста шуд, ки ғайр аз масъалаҳои хусусии ҳарбӣ тадбирҳои зеринро пешбинӣ менамуд:

- баргузор наму-дани гуфтушунид бо мухолифини ош-тинопазир «бо мақ-сади водор намуда-ни онҳо барои даст кашидан аз муқоби-лияти мусаллаҳона ва иштирок наму-дан дар раванди азнавсозиҳои ҷамъиятию-сиёсии Тоҷикистон»;
- кӯмак расонидан ба миссияи миёнаравии СММ дар раванди гуфтушуниди байни тарафҳои мухолиф;
- расонидани кӯмаки зарурӣ дар фаъолияти миссияи нозирони СММ;
- идома додани робитаҳои танзимкунанда бо Покистон, Эрон, Арабистони Саудӣ ва дигар давлатҳо ба мақсади муътадил намудани вазъияти Тоҷикистон;
- кӯмак ба Тоҷикистон дар созмон додани қувваҳои худии сарҳадӣ ва ғайра.

Созишнома дар бораи оташбас аз 17-уми сентябри соли 1994 ба имзо расид ва муҳлати амали он дароз карда шуд. Ҷонибҳои даргир мубодила ва баргардонидани гурезагон, маҳбусон ва асирони ҳарбиро амалӣ намуданд, аксарияти гурезагони тоҷик, ки дар қаламрави Афғонистон қарор доштанд, ба Ватан баргаштанд.
Бо интихоби Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон, Эмомалӣ Раҳмон, ки дар интихоботи 6-уми ноябри соли 1994 дастгирии оммаи васеи аҳолиро соҳиб гардид, дар дилу дидаи халқи тоҷик, иродаи қавӣ ва сиёсӣ пайдо шуда дилгармӣ ва умеду орзуҳои деринаи худро аз Президенти тозаинтихоб нигарон буданд. Ҳамин тавр, 10-уми феврали соли 1995 дар ҷаласаи сарони давлатҳои ИДМ дар шаҳри Алмаатои Ҷумҳурии Қазоқистон Муроҷиатнома «Дар масъалаи вазъияти Тоҷикистон» аз ҷониби раиси Шӯрои амнияти Созмони Милали Муттаҳид қабул карда шуд. Дар Муроҷиатнома қайд карда шуда буд, ки бо вуҷуди мушкилоти воқеӣ дар раванди танзими сиёсӣ ва муноқиша байни тоҷикон, як қатор муваффақиятҳо ба даст оварда шуданд ва гуфтушуниди байни тоҷикон оғоз ёфта, идома дорад.

Ҳамзамон, дар Муроҷиатнома қайд карда шуда буд, ки вазъияти Тоҷикистон ва атрофи он ба мисли пешина барои сулҳу эътидоли минтақа таҳдид мекунад. Аз ин сабаб амалҳои нисбатан қотеонаи ҷомеаи байналхалқӣ, нисбатан самараноктар ба кор андохтани омили байналхалқӣ, қобилияту иқтидори СММ-ро барои нигоҳдории сулҳ талаб мекунад. Дар ин ҳуҷҷати тақдирсози таърихи ба Шӯрои амнияти СММ дархост шуда буд, ки «… барои дар Тоҷикистон гузаронидани амалиётҳои мукаммали сулҳхоҳона «роҳи кушод» дода шавад, ки ҳайат ва мандати он ба иҷрои вазифаҳои бузурги танзими мухолифат ҷавобгў бошанд. Инчунин, мо мавҷуд будани заминаеро ба асос мегирем, ки аҳамият ва муҳиммияти онро Муншии Кулли (Котиби Генералии) СММ дар маърўзаи охири худ оид ба сулҳ нишон дода буд: тарафҳои мухолиф барои қабули кӯмак тайёранд ва «мехоҳанд худашон ба худашон ёрӣ расонанд». Иштирок дар самтҳои ҳарбӣ, иқтисодӣ, сиёсӣ ва башардўстонаи Русияро дар нигоҳдории суботи минтақа нодида гирифтан ва қайд накардан душвор аст.57
Санаи 21-уми январи соли 1993, аллакай баъди аз ҳокимият барканор намудани А. Искандаров, ба Тоҷикистон гурўҳи начандон калони нозирони СММ оид ба масъалаҳои сиёсӣ, ҳарбӣ ва гуманитарӣ (башардўстона) фиристода шуд, ки бояд рўйдодҳои аслии воқеаҳоро дар ҷояш назорат мекард.

Таърихи 26-уми апрели соли 1993 Котиби Генералӣ фиристодаи махсуси худро таъйин намуд. Байни моҳи апрел ва октябри соли 1994 фиристодаи махсус дар се даври гуфтушуниди байни тоҷикон оид ба оштии миллӣ раисӣ намуд, ки боиси муваққатан ҷорӣ намудани оташбас ва таъсиси Комиссияи якҷоя оид ба риоя намудани он гардид.

Бо Қатъномаи №968 Шўрои амният аз 16-уми декабри соли 1994 Миссияи нозирони СММ-ро дар Тоҷикистон (МНСММТ) ташкил намуд. Моҳи майи соли 1996 Котиби Генералӣ намояндаи махсус, роҳбари МНСММТ-ро дар қароргоҳи он дар Тоҷикистон таъин намуд.

Санаи 27-уми июни соли 1997 Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон Эмомалӣ Раҳмон, роҳбари мухолифин Саид Абдуллои Нурӣ ва намояндаи махсуси Котиби Генералии Созмони Миллали Муттаҳид Герд Мерем дар Маскав Созишномаи умумиро дар бораи барқарор намудани сулҳ ва ризоияти миллӣ дар Тоҷикистон ва Протоколи Маскавро ба имзо расониданд.

Дар маърўзаи худ ба Шўрои амният аз 4-уми сентябри соли 1997 Котиби Генералӣ қайд намуд, ки барои иҷрои вазифаҳои ба зиммаи МНСММТ гузошташуда онро моҳиятан таҳким бахшида, ҷузъи миссияро, ки ба масъалаҳои шаҳрвандӣ машғул аст, васеъ намуда, барои кор дар чунин самтҳо ба мисли ҳуқуқи расмӣ (аз ҷумла ҳуқуқи инсон), тартиботи ҳуқуқӣ, полис, ташкил намудани интихобот ва ҳамоҳангсозии кӯмаки байналхалқӣ мутахассисони иловагиро ҷалб намудан лозим аст.

Ҳамчунин аз 42 то 120 нафар зиёд намудани шумораи нозирони ҳарбӣ дар ҳайати ҷузъи ҳарбии миссия пешбинӣ шуда буд.

Ҳамзамон Котиби Генералӣ ҳушдор дод, ки вазъияти бехатарӣ дар мамлакат бо муҳофизати кормандони Созмони Милали Муттаҳид ба мисли пештара боиси нигаронӣ мешавад.

Дар Қатъномаи №1128 аз 12-уми сентябри соли 1997 Шӯрои бехатарӣ тавсияҳои дар маърўзаи Котиби Генералӣ мавҷудбударо оид ба васеъ намудани мандати МНСММТ ба инобат гирифта, мандати аввалаи миссияро ба муддати ду моҳ - то 15-уми ноябри соли 1997 дароз намуд. Дар қатънома ҳамчунин ба Котиби Генералӣ оид ба идома додани роҳҳои омўзиши таъмин намудани бехатарии кормандони Созмони Милали Муттаҳид дархост намуд.

Моҳи ноябри соли 1997 Котиби Генералӣ ахбор ирсол намуд, ки дар ҳалли масъалаҳои бехатарӣ муваффақиятҳои муайян ба даст оварда шудаанд ва ин барои тавсия додан ба Шўрои Амният оид ба васеъ намудани мандати МНСММТ, ки дар маърўзаи сентябрӣ пешниҳод шуда буд, имконият дод.
Дар Қатъномаи №1138 аз 14-уми ноябри соли 1997 Шӯро мандати МНСММТ-ро васеъ намуда, мувофиқи тавсияҳои Котиби Генералӣ миқдори ҳайати миссияро зиёд намуд. Вале минбаъд маълум гардид, ки вазифаи таҳкими боварӣ байни мухолифини собиқ назар ба он чораҳое, ки пешбинӣ шуда буд, душвортар мебошад. Раванди сулҳ бо баъзе хуруҷҳои зўроварӣ қатъ мегардид ва рушди ин самт хеле оҳиста пеш мерафт.
Дар маърўзаи худ ба Шӯрои амният моҳи майи соли 1998 Котиби Генералӣ таъкид кард, ки раванд назар ба реҷаи созишномаи сулҳ вақти бештареро талаб мекунад ва аз ин сабаб соли 1998 гузаронидани интихобот чандон ба ҳақиқат наздик намеояд ва инчунин дароз намудани мандати МНСММТ-ро боз то шаш моҳ, яъне то 15-уми ноябри соли 1998 тавсия намуд, дар Қатъномаи №1167 аз 4-уми майи соли 1998 Шӯрои Амният мувофиқи ин тавсияҳо мандати МНСММТ-ро дароз намуд ва тарафҳоро барои пурра риоя намудани ин тавсияҳо аз рўйи имконият дар муҳлати наздиктарин шароит муҳайё намудан барои гузаронидани интихобот даъват намуд. Дар қаламрави Тоҷикистон дивизияи 201-уми савораи тирандозии Русия ва қувваҳои сарҳадбонон, дар маҷмўъ 22 000 хизматчии ҳарбӣ аз тарафи Русия ҷойгир карда шуда буданд, ки сипари воқеӣ бар зидди дахолати беруна дар корҳои дохилии Тоҷикистон равона гардиданд. Моҳи апрели соли 1999 дар қаламрави Ҷумҳурии Тоҷикистон қароргоҳ доштани дивизияи 201-уми Русия ба таври ҳуқуқӣ бо шартномаи дутарафа дар бораи нигоҳ доштани базаи ҳарбӣ таҳким ёфт.

Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон Эмомалӣ Раҳмон қайд намуд, ки дар қаламрави Тоҷикистон ташкил намудани базаи ҳарбии Русия кори дохилии ду мамлакати соҳибистиқлол мебошад, вале он на фақат ба манфиатҳои Русия ва Тоҷикистон, балки ба амнияти тамоми минтақа ҷавобгў мебошад. Президенти кишвар Эмомалӣ Раҳмон махсус қайд намуд, ки базаи ҳарбии Русия дар ҷумҳурии мо «хусусияти мудофиавӣ» хоҳад дошт.

Ба андозаи пурзўршавии сарҳадӣ расонидани таъсири манфии бо ном «омили афғонӣ» ба вазъияти Тоҷикистон ва умуман Осиёи Марказӣ, тамоми мамлакатҳои Осиёи Миёна зарурати танзими саъю кўшиши муборизаи зидди экстремизми диниро дарк намуданд. Русия барои дар минтақа сафарбар намудани қувваҳое мусоидат намуд, ки ба паҳншавии экстремизми динӣ дар тамоми собиқ давлатҳои пасошӯравӣ муқовимат карда метавонистанд.

Ҳангоми гуфтушунидҳои сатҳи олӣ байни роҳбарони ҳукуматҳои Русия ва Ӯзбекистон 8-уми майи соли 1998 дар шаҳри Маскав масъалаи таҳия намудан, ба тасвиб ва ба имзо расонидани шартнома дар бораи таъсиси ҳамкории «сегона» (Русия, Тоҷикистон, Ўзбекистон») бо мақсади мубориза бар зидди ҷинояткории байнимиллии муташаккил, агрессивӣ, аз ҷумла динӣ, экстремизм, терроризм, гардиши ғайриқонунии яроқ, маводи нашъадор таҳия гардида, бо Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон Эмомалӣ Раҳмон якҷоя ба имзо расонида шуд.

Бо Қатъномаи №1206 Шӯрои амният аз 12-уми ноябри соли 1998 мандати МНСММТ-ро то моҳи майи соли 1999 дароз намуд. Баъди гузаронидани интихоботи президентӣ 6-уми ноябри соли 1999 ва интихоботи парлумони касбӣ 20-уми феврали соли 2000-ум ва эътирофи натиҷаҳои он аз тарафи ҷомеаи байналхалқӣ зарурати фаъолияти Миссияи намояндагии СММ дар Тоҷикистон (МНСММТ) нигоҳ дошта шуд. Инчунин ин ташкилоти бонуфузи байналмилалӣ аз ҳисоби ҷузъҳои наве васеъ карда шуд, ки ба марҳилаи нави барқарор шудани сулҳи шаҳрвандӣ дар Тоҷикистон мувофиқ буданд.

Омили нави иштироки ин созмони бонуфузи байналхалқӣ дар танзими ихтилофи байни тоҷикон ба ин кор ҳамроҳ шудани Созмони Амният ва Ҳамкорӣ дар Аврупо (САҲА) мебошад, ки раванди сулҳпарварии Тоҷикистонро бо дар назар доштани манфиатҳои дарозмуҳлати минтақавии худ кӯмаки муайяне расонид. Вохўрии чоруми Шӯрои вазирони корҳои хориҷии САҲА, ки 1-уми декабри соли 1993 дар шаҳри Рим баргузор гардид, дар бораи таъсис додани миссия дар Тоҷикистон қарор қабул намуд. Миссия дар Душанбе 19-уми феврали соли 1994 ба фаъолият шурўъ намуд. Ба он вазифаҳои зерин супорида шуда буд:
- нигоҳ доштани робита дар ҳамкорӣ ва мусоидат расонидан дар гуфтушунид ва таҳкими боварӣ байни қувваҳои минтақавӣ ва сиёсии мамлакат;
- ҳаматарафа кўшиш намудан барои манфиатҳои эҳтироми ҳуқуқҳои инсон ва шаҳрванд;
- кӯмак ва мусоидат расонидан ба риояи меъёру принсипҳои САҲА ва ҷорӣ намудани назорати мувофиқ ба ин ташкилот;
- ҷустуҷў намудани роҳу воситаҳои мусоидат расонидани САҲА барои инкишоф ва рушди ниҳоду равандҳои ҳуқуқӣ ва демократии сиёсӣ;
- мунтазам хабардор намудани САҲА дар бораи инкишофи минбаъдаи воқеаҳои дар мамлакат сарзада.
Миссия аз чор нафар кормандоне, ки дар шаҳри Душанбе қарор доштанд, инчунин нафарони алоҳида, ки дар идораҳои сайёри он фаъолият менамуданд, иборат буд. Мувофиқи ҳисобот, мандат ба миссия муяссар гардид, ки бо қувваҳои минтақавӣ ва сиёсӣ дар Тоҷикистон робита барқарор намуда, ташкили баргузории гуфтушунид ва кӯмак расонидан ба таҳкими боварии байни тарафҳои мухолиф содатар ва шароити мусоид муҳайё намоянд. Боз як самти фаъолияти миссия мусоидат намудан дар инкишоф ва рушди институтҳои ҳуқуқӣ ва демократии сиёсӣ буд.

Дар бораи ҳамкории зич барпо намудан бо Бюрои институтҳои байналхалқии демократӣ ва ҳуқуқҳои инсони САҲА дар фаъолияти миссия, аз ҷумла ба Ҳукумати ҷумҳурӣ расонидани кӯмаки машваратии худро дар омода намудани лоиҳаи конститутсияи нав пешниҳод намуд, вале гурӯҳи кории Конститутсионӣ ба ин он қадар зарурат надошт ва аллакай лоиҳаи Конститутсияи нав тайёр шуда, 6-уми ноябри соли 1994 дар раъйпурсии умумихалқӣ аз тарафи халқ ҷонибдорӣ ва қабул карда шуд. Дар интихоботи Маҷлиси Олии Ҷумҳурии Тоҷикистон бошад, моҳи феврали соли 1995, намояндагони САҲА ширкат накарданд, чунки Ҳукумати Тоҷикистон тавсияҳои САҲА-ро оид ба қонун дар бораи интихобот ва тартиби гузаронидани он ба инобат нагирифта буд.

Бо вуҷуди он ки Шӯрои доимии САҲА оид ба ин масъала изҳори нигаронӣ намуд, вай дархости Ҳукумати Тоҷикистонро дар бораи ба эътибор гирифтани тавсияҳо дар марҳилаи навбатӣ бо хушнудӣ пазируфт. Саъю кўшишҳои САҲА бо мақсади водор намудани Ҳукумати мамлакат барои фароҳам овардани шароитҳои зарурии ба таври демократӣ гузаронидани интихоботи парламентии моҳи феврали соли 1995, аз рўйи баъзе баҳодиҳиҳо «аз тарафи Ҳукумат дастгирии дилхоҳ наёфт, вале бо вуҷуди ин нокомӣ» САҲА барои дар мамлакат тасдиқ намудани меъёрҳои демократӣ фаъолона кӯмак мерасонид.61 Мо метавонистем ин масъаларо чунин тезутунд ба миён нагузорем, агар ба назар гирифтан лозим ояд, ки соли 1995 дар Тоҷикистон амалиётҳои ҳарбӣ фаъолона идома меёфтанд. Қабул намудани ҳамаи тавсияҳои САҲА ғайривоқеӣ буд.
Мушкилоти аввали муносибати байни идораҳои шохаҳои ҳокимиятҳои Тоҷикистон ва миссияи САҲА аз бисёр ҷиҳат бо хусусияти махсуси фаъолияти ин ташкилот шарҳ дода мешавад, ки ба таври анъанавӣ барои ҳимояи ҳуқуқҳои инсон ва озодии шаҳрвандон бештар диққат медиҳад. Тоҷикистон, ки дар марҳилаи фаъоли ҷанги шаҳрвандӣ қарор дошт, барои фавран иҷро намудани ҳамаи талаботи САҲА омода набуд.

Минбаъд ҳамкории байни миссияи САҲА ва Ҳукумати Тоҷикистон, махсусан дар соҳаи ҳимояи ҳуқуқҳои инсон хеле таҳким ёфт. Соли 1995 дар ҳамкорӣ бо миссия ва иштироки коршиносони Бюрои институтҳои демократӣ ва ҳуқуқҳои инсон лоиҳаи созмон додани институти ҳуқуқӣ оид ба ҳуқуқҳои инсон таҳия гардид, ки вазифаҳои ваколатдор оид ба ҳуқуқи инсонро (омбудсмен)-ро бояд доро мебуд.

Бо мақсади тарғиби принсипҳои САҲА, миссия гурўҳи мубоҳисавиеро ташкил намуд, ки дар вохўриҳои он дар бинои миссия мунтазам намояндагони табақаҳои гуногуни ҷомеаи Тоҷикистон ҷамъ меомаданд. Миссия дар шароитҳои вазнин фаъолият намуда, ба масъалаҳои ҳамоҳангсозии фаъолият, аз ҷумла бо СММ диққати калон медод. Бо даъвати намояндаи махсуси Котиби Генералии СММ миссия ба сифати нозир дар гуфтушунидҳо, зери сарпарастии СММ байни ҳукумат ва мухолифини мусаллаҳи Тоҷикистон иштирок намуд.
Миссия, бешубҳа, дар гузаронидани референдум (раъйпурсӣ) оид ба ворид намудани тағйиру иловаҳо ба Конститутсияи Тоҷикистон (26-уми сентябри соли 1999), интихоботи президентӣ (6-уми ноябри соли 1999 ) ва парлумонӣ (20-уми феврали соли 2000), ки шохаи муҳимтарини ба танзим даровардани ихтилофи байни тоҷикон ва сохти давлатию ҳуқуқӣ гардиданд, нақши муҳимро бозид. Фаъолияти САҲА-ро дар ин ҷода дар Тоҷикистон мусбат ва фоидаовар муҳим арзёбӣ намудан мумкин аст. Ҳузури САҲА рамзи манфиатдор будани ҷомеаи байналхалқӣ, махсусан мамлакатҳои аз ҷиҳати муносибатҳои саноатӣ нисбатан тараққикардаи Ғарб, барои бо мувафаққият ба анҷом расидани гуфтушуниди байни тоҷикон буд, ки дар рафти бунёд ва такмили институтҳои демократӣ дар мамлакат саҳми муҳими худро гузоштанд.

Таҷрибаи дар солҳои аввали муқовимат ва гуфтушунид бо мухолифин ҳосилшудаи сохтори давлатию ҳуқуқии Тоҷикистон аз он шаҳодат медод, ки заминаи зарурӣ барои тағйироти куллии Конститутсияе, ки ҳанўз соли 1987 қабул гардида, то соли 1994 амалкунанда, ки моҳиятан куҳна шуда буд, имконияти қабули Конститутсияи навро аллакай ба миён оварда буд.

Маҷмўи санадҳои меъёрию ҳуқуқӣ, изҳороти сиёсии дар созишнома ва шартномаҳои сершумори бо мухолифин басташуда аз нуқтаи назари конститутсиониву ҳуқуқӣ ба низом оварданро талаб мекард. Возеҳу равшан буд, ки барои Тоҷикистон Конститутсияи нав зарур аст. Кори Комиссияи омода намудани лоиҳаи нави Конститутсияро, ки хеле ба оҳистагӣ ҷараён меёфт, фаъол намудан лозим буд.

Ба ҳамин мақсад, қарори Шўрои Олии Ҷумҳурии Тоҷикистон аз 26-уми июни соли 1993 «Дар бораи даровардани тағйироту иловаҳо ба қарори Шӯрои Олии Ҷумҳурии Тоҷикистон аз 23-юми августи соли 1990», «Дар бораи таъсис додани Комиссияи омода намудани лоиҳаи нави Конститутсияи Ҷумҳурии Тоҷикистон» қабул карда шуд, ки барои фаъол шудани кори Комиссияи конститутсионӣ ва таҳияи лоиҳаи нави Конститутсияи Ҷумҳурии Тоҷикистон замина гузошт. Бо қарори Шӯрои Олӣ ҳайати нави Комиссия бо роҳбарии раиси Шӯрои Олии Ҷумҳурии Тоҷикистон Эмомалӣ Раҳмон тасдиқ гардид.

Бо дар назар доштани қарори ҷаласаи ХVIII-уми Шӯрои Олии Ҷумҳурии Тоҷикистон, дар аввали моҳи апрели соли 1994 гурўҳи корӣ оид ба тайёр намудани лоиҳаи нави Конститутсия ба баррасии комиссия ду лоиҳаи алтернативиро пешниҳод намуд. Махсусан, оид ба шакли идоракунии давлатӣ, қувваҳои ҷамъиятию сиёсӣ ва роҳбарияти оппозитсиони тоҷик нуқтаи назари ягона надоштанд, аз ҳамин лиҳоз пешниҳоди ду лоиҳа зарур шуд. Дар лоиҳаи тарафдорони ҷумҳурии ҳам парламентарӣ ва ҳам президентӣ фикрҳои муштарак зиёд буд, ки омода намудани санади ягонаро имконпазир гардонид ва тезонид.
Ҳар ду лоиҳа шакли идоракунии ҷумҳуриявӣ, афзалияти ҳуқуқҳои инсон ва шаҳрванд, тақсими ҳокимият, шаклҳои гуногуни моликият,институти президентӣ, гуногунандешии сиёсӣ ва ба таври қонунӣ мавҷуд будани ҳизбҳои сиёсӣ, инчунин вазъи мақомоти маҳаллии ҳокимияти давлатӣ ва худидоракунии маҳаллиро пешбинӣ мекард.

Ғайр аз ин, лоиҳаҳои пешниҳодшуда сарсухане (преамбулае) доштанд, ки дар онҳо чунин дастовардҳо, ба мисли сулҳи шаҳрвандӣ, ризоият, боварӣ, некӣ ва адолат баррасӣ шуда буданд. Қайд гардид, ки Тоҷикистон қисми ҷудонашавандаи ҷомеаи ҷаҳонӣ мебошад. Бинобар ин, эътибор ба идеяҳои давлатдории миллӣ, эътироф намудани ҳуқуқу озодиҳои инсон ва шаҳрванд бемамониат тасдиқ карда шуд.
Ҳар ду лоиҳа Тоҷикистонро давлати демократӣ, ҳуқуқбунёд, дунявӣ ва унитарӣ эълон намуда, барои ҳар як шаҳрванди он шароитҳоеро кафолат медод, ки барои ҳаёт ва меҳнати сазовор новобаста аз миллат, эътиқоди динӣ ва ақидаҳои сиёсӣ шароит фароҳам меовард. Ҳамзамон дар лоиҳаҳо фарқиятҳои зиёде оид ба низоми давлатдорӣ ва идораи ҳокимият вуҷуд дошт.

Комиссияи конститутсионӣ баъди муҳокимаи лоиҳаҳо барои ба Шӯрои Олии Ҷумҳурии Тоҷикистон тавсия намудан ва ба муҳокимаи умумихалқӣ пешниҳод намудани лоиҳаи конститутсияи президентӣ қарор қабул намуд. Асоси расмӣ барои рад намудани лоиҳаи Конститутсия барои лоиҳаи сохтмони ҷумҳурии парламентарӣ дар Тоҷикистон вуҷуд надоштани анъанаи парламентаризм, бисёрҳизбии воқеӣ, илова бар ин, дараҷаи пасти маданияти сиёсии аҳолӣ буд.

Тавре маълум аст, бисёре аз ин эродҳо ҳақиқатан ҳам ҷой доштанд, вале худи вазъияти ҷумҳурӣ, мавҷуд будани гурўҳҳои мухолифини мусаллаҳ, таназзули иқтисодӣ ҳокимияти пурзўри президентиро талаб менамуд.
Мувофиқи қарори Президиуми Шӯрои Олии Ҷумҳурии Тоҷикистон 13 - уми апрели соли 1994 лоиҳаи Конститутсияи нав дар воситаҳои ахбори омма нашр карда шуд.

Баъди муҳокимаи васеъ ва баррасии такрорӣ бо дар назар доштани эроду пешниҳодҳо мувофиқи Қарори иҷлосияи ХХ Шӯрои Олии Ҷумҳурии Тоҷикистон аз 7 сентябри соли 1994 он барои барраси аввалан бо тартиби муҳокимаи умумихалқӣ (референдум) пешниҳод ва дар воситаҳои ахбори омма нашр карда шуд.64 Баъди нашри лоиҳаи Конститутсия, вале то референдум (раъйпурсӣ) Шӯрои Олии Ҷумҳурии Тоҷикистон қонунро аз 20-уми июли соли 1994 № 974 «Дар бораи ислоҳоти конститутсионӣ, тартиби қабул намудан ва дар амал татбиқ намудани Конститутсияи Ҷумҳурии Тоҷикистон»-ро қабул намуд.

Дар сарсухани қонуни номбурда қайд карда шудааст, ки бо ба итмом расидани ҷанги шаҳрвандӣ, дар рафти тадриҷан бартараф намудани оқибатҳои он, дар натиҷаи меҳнати сулҳоварона ва пуршиддати мардуми тоҷик, саъю кўшишҳои мақомоти марказӣ ва маҳаллии ҳокимияти давлатӣ ва худидоракунии маҳаллӣ бо дастгирии Иттиҳоди Давлатҳои Мустақил, дигар мамлакатҳои дўсту бародар, ташкилотҳои байналхалқӣ шароит барои амалӣ намудани дигаргунсозиҳои асосӣ дар ҳамаи соҳаҳои ҳаёти ҷамъият дар асоси Конститутсияи нави Ҷумҳурии Тоҷикистон фароҳам оварда шуд.

Қайд карда шуд, ки муҳокимаи умумихалқии дар моҳҳои апрел - июни соли 1994 баргузоршудаи лоиҳаи Конститутсияи Ҷумҳурии Тоҷикистон, ки дар рафти он ҷонибдории васеи мардумро ёфт, зарурати амалӣ намудани ислоҳоти конститутсиониро тасдиқ мекунад ва дар рўзҳои наздиктарин қабул намудани Конститутсияи Ҷумҳурии Тоҷикистонро бо роҳи овоздиҳии умумихалқӣ (референдум) талаб менамояд. Дар қарори номбурда қайд карда шуд, ки институти президентии дар лоиҳаи Конститутсия пешбинишуда эътирофу ҷонибдории аксарияти халқи тоҷик, иштирокчиёни муҳокимаи онро пайдо намуд ва ин барои ба таври васеъ ба роҳ мондани кори омодасозӣ ва гузаронидани интихоботи Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон имконият медиҳад.

Дар қисмати қарори қонун дар қатори дигар муқаррарот муайян карда шуда буд, ки Конститутсияи Ҷумҳурии Тоҷикистон қабулшуда ҳисобида мешавад, агар ба ҷонибдории вай зиёда аз нисфи интихобкунандагони дар раъйпурсӣ ширкатварзида овоз диҳанд.

Бо қонуни номбурда мансаби Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон таъсис дода шуда, муқаррар гардид, ки интихоби он дар асоси қонуни махсуси конститутсионӣ ба роҳ монда мешавад.

Санаи 6-уми ноябри соли 1994 раъйпурсӣ оид ба қабули Конститутсияи Ҷумҳурии Тоҷикистон ва интихоботи Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон баргузор гардид, ки дар он 2 535 437 шаҳрванд ё 94,4% шумораи умумии интихобкунандагон иштирок намуданд. Барои қабули Конститутсияи Ҷумҳурии Тоҷикистон 87,59% ва ба интихоби Президент 84,7% овоз доданд. Конститутсия бо ҳамин қабул шуда, ҳукми қонунӣ пайдо намуда эътироф карда шуд.

Дар адабиёти илмии ҳуқуқии тоҷикӣ ба Конститутсияи соли 1994 бо фикру ақидаҳои гуногун баҳо дода мешавад. Дар баробари эътироф намудани аҳамияти бешубҳаи он аз тарафи ташкилоту созмонҳои байналмилалӣ, дар таҳкими давлатдории тоҷикон ҷиҳатҳои норасогии он, иштибоҳҳои техникию ҳуқуқӣ, «берангӣ» дар муқаррароти як қатор институтҳои конститутсионию ҳуқуқӣ ва ғайра ба назар мерасад.
Бешубҳа, Конститутсияи Ҷумҳурии Тоҷикистон ба мисли аксарияти конститутсияҳои давлатҳои ҷомеаи ҷаҳонӣ тарафҳои норасогӣ ва камбудиҳои худро дорад. Маълум аст, ки на ҳамаи мақсадҳои пешбинишуда ва аз тарафи иштирокчиёни раванди конститутсионӣ пешниҳодшударо дар матни ин ҳуҷҷат инъикос намудан муяссар мегардад, вале Тоҷикистон роҳи интихоби дигаре надошт: барои ҷумҳурӣ Қонуни асосӣ лозим буд, Тоҷикистон ки дар давраи ҷанги таҳмилии шаҳрвандӣ қарор дошт ва тавонист то ин ки бо ин роҳ муқовимати ҳукумати қонунӣ ва мухолифин боздошта шуда, ҷудоандозии ҷомеа бартараф карда шавад, ҳамаи он чизҳои мусбате, ки дар солҳои охир ба даст оварда шуд, таҳким бахшад.

Қувваҳои ба ин монанди таҳрикдиҳанда, ки аз қабули Конститутсия норозигӣ баён менамуданд, мисол меоварданд, ки соли 1993 пайдо шудани Конститутсияи Федератсияи Русия тайи зиёда аз даҳ сол мавриди мубоҳисаи олимони Русия қарор гирифта буд, ки ин ба Конститутсияи Тоҷикистон ягон иртиботе надошт.
«Пурзўр намудани конститутсионализм, - ба ақидаи олими ҷопонӣ Х. Йохи, - ин пурзўр намудани самаранокии маҳдуд намудани салоҳияти ҳокимияти давлатро мефаҳмонад».67 Татбиқ намудани ин тезис дар амалияи сохтори конститутсиониву ҳуқуқии Тоҷикистон хеле муҳим аст. Тавре дар боло зикр кардем, «диффузияи ҳокимият» ҳангоми набудани механизмҳои назорати қарорҳои қабулшаванда аксаран боиси он мегардад, ки ин қарорҳои «паси дарҳои пўшида» қабулшаванда боиси густариши зўроварӣ ва амиқшавии ихтилофоти ҷамъият гардидаанд.

Ба хотир овардани далели истифодаи силоҳ бар зидди гирдиҳамомадагон дар соли 1992, дар Душанбе барои мисол кофӣ аст. Маҳз аз ин сабаб дар Конститутсия механизми ҳуқуқии маҳдудкунии салоҳияти ҳокимият гузошта шудааст. Пеш аз ҳама, аз меъёрҳо дида мешавад, ки сухан дар бораи бевосита манъ намудани ғасби ҳокимият ё аз худ кардани он аз тарафи ягон ашхос ё ҳизби сиёсӣ меравад (моддаи 6); дар бораи суди конститутсионӣ (моддаи 84), ки барои таъмин намудани ҳалли осоиштаи баҳсҳои имконпазир оид ба идоракунии ҳокимият ва тарафҳои ихтилофдорро аз кўча ва сангарҳо ба толори ҷаласаи судӣ ба зурӣ «бурдан»-и онҳо ва дигар ихтилофҳои ғайриқонуни пешбинӣ карда шудааст.

Дар ин лаҳзаҳои басо тақдирсоз нақши созандаи конститутсия низ муҳим мебошад, зеро бо пайдо шудани Қонуни асосии бо воқеияти иҷтимоию сиёсӣ мутобиқ ва тағйироти онҳоро ба ҳисобгиранда ҷамъият асоси бунёдии давлатию ҳуқуқиро соҳиб мегардад, он ба тарзи нави ҷамъиятию сиёсии ҳаёт оғоз мебахшад, вай барои ҳама, ҳатто барои онҳое, ки ба қабули вай муқовимат мекунанд, ҳатмӣ мегардад.

Мувофиқи конститутсия дар ҷодаи давлатдорӣ мақомоти ҳокимияти давлатӣ созмон дода мешаванд ва ба фаъолият шурўъ мекунанд, санадҳои қонунгузории конститутсияро рушддиҳанда пайдо мешаванд, реҷаи сиёсии бо он барномарезишуда ба роҳ монда мешавад. Конститутсияи Тоҷикистон бояд ин нақши дутарафаро мебозид ва ҳақиқатан чунин ҳам шуд; яъне, Конститутсия ҳамчун санади мусбат асосҳои сохти давлатӣ ва сиёсии мамлакатро мустаҳкам намуд, қувва ва боварии ҳокимияти қонуниро дар ҷомеа ва арсаи байналмилалӣ муаррифӣ намуд, ки ҳокимияти нав тавонист дар як шароити бениҳоят муҳими тақдирсоз ва ихтилофи идомаёбандаи мусаллаҳона на фақат лоиҳаи санадро тайёр намуд, балки ба ташкил намудани муҳокимаи васеъ ва қабули он бо роҳи овоздиҳии умумихалқиро қобилиятдошта онро қабул кард.

Агар мухолифини тоҷик, аз иштирок дар ин раванди сулҳофарин даст мекашиданд, он гоҳ маълум мегашт, ки саркардагони онҳо муқовимати худро на ба давлат, балки ба халқ намоиш медиҳад. Ҳамчун ҳуҷҷати созанда, конститутсия ба ҳамаи қувваҳои ҷамъиятию сиёсии мамлакат таҳкурсии давлати демократию ҳуқуқбунёдро пешниҳод намуд, ки барои таъмин намудани муттаҳидсозӣ (консолидатсия)-и ҷамъият ва ризоияти миллӣ ва истиқрори сулҳ қобилият дорад.

Конститутсия халқи Тоҷикистонро баёнгари соҳибихтиёрӣ ва сарчашмаи ягонаи ҳокимияти давлатӣ эълон намуда, ҳамаи шаҳрвандони ҷумҳуриро новобаста ба миллат муттаҳид сохта, онро ба воситаи вакилони худ амалӣ мегардонад (моддаи 6).

Конститутсия ҳатто аз раванди ҷомеаи шаҳрвандӣ пештар рафта, ҳуқуқро барои мавҷудияти ҳизбҳои сиёсии на фақат дунявӣ, балки дар асоси гуногунандешии ҷомеа барои ташаккул ва ифодаи иродаи қонунии халқ мусоид гардонид (моддаи 28).

Ин ҳуқуқро бо манфиатҳои сохтори устувори конститутсионӣ ва нигоҳдории вазъи давлати дунявӣ баробар намуда, конститутсия ташкилотҳои диниро аз давлат ҷудо намуда, ба иттиҳодияҳои ҷамъиятӣ ва ҳизбҳои сиёсӣ дахолат намудан ба корҳои давлатиро манъ кард, он иттиҳодияҳои ҷамъиятӣ ва ҳизбҳои сиёсиеро ғайриқонунӣ ҳисоб намуд, ки низои нажодпарастӣ, миллатгароӣ, хусумат, бадбинии иҷтимоӣ ва мазҳабиро тарғиб мекунанд ва ё барои бо зўрӣ сарнагун кардани сохтори конститутсионӣ ва ташкили гурӯҳҳои мусаллаҳ даъват менамоянд, инчунин фаъолияти ҳизбҳои сиёсии дигар давлатҳо, таъсиси ҳизбҳои хусусияти миллӣ ва динидоштаро, инчунин маблағгузории ҳизбҳои сиёси аз ҷониби давлатҳо ва созмонҳои хориҷӣ, шахсони ҳуқуқӣ ва шаҳрвандони хориҷиро манъ намуд (моддаи 8).

Мардуми тоҷик, махсусан, ҳуқуқшиносон хуб дарк менамоянд, ки маҳз иҷлосияи таърихии ХVI Шӯрои Олии Ҷумҳурии Тоҷикистон ба фаъолияти қонунгузории давраи навини Тоҷикистони соҳибистиқлол ибтидо гузошта, аз рўзҳои аввали фаъолияти раиси тозаинтихоби Шӯрои Олӣ фарзанди фарзонаи миллати тоҷик Эмомалӣ Раҳмон ва бо ташаббусу ҷоннисориҳои ин шахсияти таърихӣ дар Тоҷикистон рў ба инкишофи санадҳои меъёрӣ-ҳуқуқӣ оварда шуд.

Ин иҷлосияи тақдирсоз маҳз заминаи сохти давлатдории навини тоҷикон, яъне бунёди давлати демократии дунявӣ, ягона, ҳуқуқбунёд ва миллиро ба миён гузошт, вале дар канори моҳияти демократию ҳуқуқбунёд доштани давлати мо ҳам ҳассосият ва ҳам аҳамияти мавзўи мубрами бунёди давлатдории дунявӣ тақозо менамояд, ки дар бораи он мо ҳамчун масъалаи алоҳида ва ҳамчун дастоварди бисёр хоссаи ҷомеаи ҳуқуқбунёд дар ин давра сухан гўем.

Бояд дар аввал ба ёд биёрем, ки чаро роҳбарияти нав бо сарварии Эмомалӣ Раҳмон ва мардуми бо нангу ори Тоҷикистон дар Иҷлосияи ХVI-ум маҳз низоми дунявии давлатдории миллиро интихоб намуд? Ҷавоби ин савол бояд, чунин бошад. Дар он рўзҳои басо вазнин барои мардуми тоҷик, ки ба тозагӣ аз зери як идеологияи тундгаро озод шуда будем, доираҳои муайяни давлатҳои абарқудрати хориҷӣ ҳолати ҳарҷу марҷи сиёсию идеологии ҷомеаро ғанимат дониста, мехостанд ҷомеаи моро ба зери идеологияи дигар дароварда, сохти дилхоҳи давлатии худро дар Тоҷикистони ҷавони соҳибистиқлол бунёд намоянд.

Дар баробари соҳиб шудани истиқлолият, мақомоти ҳокимияти қонунгузори Ҷумҳурии Тоҷикистон дар фаъолияти қонунэҷодкунӣ ислоҳоту тағйироти муҳимеро ба миён овард, баъзе аз инҳо ба мисли тавлид ёфтани санадҳои меъёрӣ-ҳуқуқӣ, мафҳумҳои ҳуқуқӣ, дастовардҳои иҷтимоӣ, ҷамъиятӣ ва инсонӣ, фарҳанги ҳуқуқӣ, таъсиси ҷомеаи шаҳрвандӣ ва баъди қабул намудани Конститутсияи нав 6 ноябри соли 1994 бошад, эҷодкунии қонунҳои нав мутобиқ ба қонунҳои конститутсионӣ, боиси таҳия ва коркарди механизмҳои нави зарурии танзими ҳуқуқӣ ва таъмин намудани сохтори идоракунии давлатӣ ва муносибатҳои ҳуқуқии иҷтимоию иқтисодӣ дар давлати соҳибихтиёр мебошад, ки чунин як сохтори давлатдорӣ ҳамчун форматсияи нави иҷтимоӣ ба куллӣ тағйир ёфта, аз нав эҳё гардида истодааст.

Дар давраи дигаргуниҳои азими замони баъди пошхўрии давлати абарқудрати шўравӣ мақомоти пайвасткунандаи давлатҳои мустақил ва алоқаи ягона бо парламентарияҳои собиқ иттиҳод Ассамблеяи байнипарлумонии давлатҳои аъзои Иттиҳоди Давлатҳои Мустақил буд, ки ҳалли масоили асосиро чун масъалаҳои эҷоди намунавии нақши нави ҳуқуқ, таҷдид ва рушди қонунгузорӣ, ба тартиб даровардан ва таносуби онҳо ба дўши ин сохтори тавсиядиҳанда вогузор карда шуд. Дар ин вазъияти басо мушкили гузариш ба форматсияи нави давлатдорӣ бе ислоҳоти қонунгузорӣ, гузаронидани ислоҳоти иҷтимоию иқтисодӣ, судӣ, ҳифзи ҳуқуқ ва дигар ислоҳоти муҳими ҷамъиятӣ, гирифтани пеши роҳи инкишофи қонунвайронкуниҳо, бомуваффақият созмон додани давлати ҳуқуқбунёди дунявию демократӣ номумкин буд.

Дар марҳилаи ба соҳибистиқлолӣ соҳиб шудани Ҷумҳурии Тоҷикистон омили асосии қабл аз инкишофи қонунгузорӣ ҷойдошта вазъияти мураккаби сиёсӣ, иҷтимоӣ ва иқтисодӣ буд, вале дигар ҳолатҳое низ ҷой доштанд, ки ҳамчунин ба инкишофи қонунгузорӣ монеъ мешуданд, мисли мушкилоти интихоби доираи муносибатҳои танзимшаванда, муайян намудани ҳадафҳо ва дастовардҳои иҷтимоии он, ба назар нагирифтани принсипи муносибати идоракунии системавӣ, интихоби воситаву усулҳои мувофиқи танзими ҳуқуқӣ, риоя намудани қоида ва меъёрҳои танзими қонунгузории ҳуқуқӣ, асосноккунии илмии фаъолияти қонунэҷодкунӣ ва ғайра ба шумор мераванд.

Аз ин сабаб, раванди инкишофи қонунгузории конститутсионӣ дар давраи гузариш якхела набуд, вале бо вуҷуди ин, мушкилоти фаъолияти қонунэҷодкунӣ марҳила ба марҳила дар ҳуҷҷатҳои қонунгузорӣ ҳал карда шуда, ислоҳоти конститутсионӣ мувофиқи меъёрҳои ҳуқуқи байналхалқӣ гузаронида шуда, рушд ва такомул ёфт. Дар баробари ин дигаргуниҳо тасаввурот ва фикррониҳо оид ба моҳият ва мафҳуми қонунгузорӣ дар солҳои барқароршавии истиқлолият байни олимони ватанӣ дар Ҷумҳурии Тоҷикистон ва Федератсияи Русия якхела набуд. Олимони Русия мафҳуми қонунгузориро ба маънои васеи он чунин шарҳ медиҳанд: Фаҳмиши васеи қонунгузорӣ мавқеи қонунро паст намекунад, қонун ва зерқонунҳоро ба як мафҳуми том муттаҳид менамояд. Чунин фаҳмиш барои мақомоти идоракунӣ, барои сохтори ҷамъиятие, ки худро дар доираи қонун побанд кардан намехоҳад ё наметавонад хеле муносиб аст. Фаҳмиши васеи қонунгузорӣ - ин роҳи поймолкунии қонун нест, балки ин иваз намудани он бо қарорҳои идоракунӣ ва риояи бечунучарои қонун мебошад. Бартарияти қарорҳои идоракунӣ, ҳаҷми калони онҳо назар ба қонунҳо барои танзими ҳуқуқии императивӣ хос аст.

Қобили зикр аст, ки дар як давраи бениҳоят душвору хатарнок дарёфт намудани роҳҳои оғози гуфтушунид бо мухолифини тоҷик, ин шуҷоату ҷавонмардӣ ва соҳиби дили гарму қалби бузург доштани Эмомалӣ Раҳмонро аллакай нишон дод ва ватандўстиаш боиси он гардид, ки ў ҷони худро дар хатар монда, барои таъмини якпорчагии миллату давлати худ ва сохтмони эъмори сулҳ дар Тоҷикистон ба давлати ба мо дӯсту ҳамзабон – Афғонистон, ки солҳои тӯлони дар ҳолати ҷанги дохилӣ қарор дошт, ба он ҷо сафарҳои пурхатар намуда, гуфтушуниди байни тоҷиконро оғоз намуд ва сулҳу ваҳдатро дар кишвари азияткашидаи мо барқарор кард.
Музокироти тўлонӣ, ки аз 5 - уми апрели соли 1994 то 27-уми июни соли 1997, ки дар кишварҳои гуногуни ҷаҳон ба монанди: Афғонистон, Покистон, Эрон, Қазоқистон, Қирғизистон, Русия, Туркманистон оғоз гардида давом кард, барои амалӣ намудани марому мақсадҳои сулҳофарона нўҳ даври музокирот ва шаш мулоқот бо Президенти кишвар Эмомалӣ Раҳмон шуда гузашт, ки ҳамаи онҳо натиҷаҳои мусбат ва тақдирсозро барои мардуми тоҷик, ки аз ҳар ду ҷониб интизор буданд ба миён овард. Дар ин давраи басо мушкил бо ташабусси Эмомалӣ Раҳмон 21 маротиба музокироти байни гурўҳҳои ҳукуматӣ ва мухолифин анҷом дода шуд, ки дар натиҷа 40 санади таърихие ба имзо расид, ки ҳамчун сарчашмаи ҳуқуқӣ эътироф доштанд ва онҳо баҳри якпорчагии миллати тоҷик ва нарасонидани зарари ҷонӣ, чун обу ҳаво зарур буданд.

Дар ин ҷараёни дуру дарози гуфтушунидҳо аъзои гурўҳи мухолифини тоҷик ба хубӣ фаҳмиданд, ки ҷанги таҳмилӣ дар ватани маҳбубамон бояд фавран қатъ гардад, чунки ин даргирии бародаркуш миллати тоҷикро метавонист аз байн барад ва ба давлатдории тоҷикон хотима бахшад. Ин музокирот ва гуфтушунидҳоро, ки махсусан бо ташаббус ва аз тарафи Сарвари давлат оғоз гардиданд, ба таври мухтасар ба хонандаи азиз ошно менамоем, ки онҳо дар саҳифаи таърихи халқи тоҷик бо ҳарфҳои заррин навишта хоҳанд шуд.
Яке аз саҳифаҳои бениҳоят душвору хатарнок барои Сарвари давлатамон Эмомалӣ Раҳмон ва сарнавиштсозу тақдирсоз барои мардуми тоҷик, ин аввалин гуфтушунидҳо 17-19-уми майи соли 1995 буд, ки дар ин сол оғози музокироти сатҳи олӣ дар шаҳри Кобул байни Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон Эмомалӣ Раҳмон ва роҳбари мухолифини тоҷик Сайид Абдуллоҳи Нурӣ баргузор гардид.

Пеш аз сафар ба Афғонистон дар моҳи апрели соли 1995 Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон Эмомалӣ Раҳмон дар суҳбат бо хабаргузории «Интерфакс» дар бораи ҳадафҳои вохӯриашон чунин иброз карда буданд: «Ҳангоми вохўрӣ бо роҳбари мухолифин ман, пеш аз ҳама, мавзўъҳоеро баррасӣ хоҳам намуд, ки ба ҳалли мусо-лиматомези қазияи Тоҷикистон иртибот дошта, масъалаҳои оташбас ҳам дар сарҳад ва ҳам дар дохили кишвар, баргашти тамоми муҳоҷироне, ки ҳанӯз дар хоки Афғонистон ҳастанд ва ҳамчунин дигар масъалаҳоро дар бар хоҳад гирифт. Мақсади ман расидан ба мусолиҳа бо мухолифин мебошад, ки ин мусолиҳа бояд бечунучаро аз ду тараф иҷро шавад». Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон Эмомалӣ Раҳмон дар чунин шароити басо вазнини худи давлати Исломии Афғонистон ва хатарнок барои таъмин ва истиқрори ҳарчи зудтари сулҳу субот дар Ватан ва оромию якпорчагии миллати парокандаи тоҷик дар душвортарин шароит музокироти хеле муҳим ва сарнавиштсозро муваффақона оғоз намуда, бо як нияту орзуҳои деринаи мардум онро натиҷагирӣ намуда анҷом дод.

Оғози аввалин музокироти сатҳи олӣ дар Кобул барои барқарории фазои сулҳ ва ҳамдигарфаҳмӣ байни Сарвари давлати тоҷикон ва роҳбари мухолифини тоҷик, аҳамияти фавқулода ва барои дар оянда давом додани мулоқотро дар назар дошт, ки дар таърихи тоҷикон нақши муҳим боқӣ монд. Дар изҳороти аввалине, ки аз тарафи роҳбари давлат ва роҳбари мухолифин ба имзо расида буд, нишонаҳои хотирмонро боқӣ гузошт: «Ҷонибҳои тоҷикон ба хотири рафъи низоъ аз тариқи сиёсӣ, тавассути музокирот, бунёди шароити сулҳи пойдор дар сарзамини тоҷикон тамоми ҷидду ҷаҳди хешро дареғ нахоҳанд дошт».
Нахустин дидору музокироти рў ба рўйи роҳбари тозаинтихоби Ҷумҳурии Тоҷикистон Эмомалӣ Раҳмон бо роҳбари мухолифини тоҷики дар мамлакати ҷангзадаи ҳамсоя қарордошта, ки ҳар сонияи он ба Сарвари мо хатар дошт ба раванди истиқрори сулҳ ва таъмини ризояти миллӣ дар Тоҷикистон ҳусни оғоз бахшида, нақши ҳалкунандаро бозид.

Аҳмадшоҳи Масъуд, яке аз қумандонони сарсупурдаи тоҷикӣ-афғонӣ дар мулоқот бо хабарнигорони ватанӣ ва хориҷӣ аз хусуси аввалин шиносоӣ бо Эмомалӣ Раҳмонро чунин ибрози ақида намуда буд: «Раҳбари Тоҷикистонро ман ҳамчун шахсияте дарёфтам, ки халқи кишвараш, миллати тоҷикро, ватанаш Тоҷикистонро хеле амиқ ва самимона дўст медорад. Барои беҳбудии халқу марзу бумаш омода аст, ҷонбозиҳо кунад. Бо чунин Раис тоҷикон ҳатман ба сулҳу оштӣ даст хоҳанд ёфт».
Халқи азияткашидаи тоҷик, ки дар ҳамин ҳолати тақдирсоз ташнаи сулҳ ва дидорбинӣ аз хешу ақрабои худ дар давлати бегона буданду азобу шиканҷаи кашидаашонро хотима додан мехостан, хушбахтона ин сафари пурхатари Эмомалӣ Раҳмон як дилгармиеро ба миён оварда заминаи сулҳро ба миён гузошт. Онҳо умедвор аз он буданд, ки ин марди софдил ба тоҷикон сулҳ меоварад, Сарвари давлати тоҷикон Эмомалӣ Раҳмон аз вохӯрии аввалин ҳисси қаноатмандӣ пайдо намуда, шабу рӯз дар фикри вохӯрии навбатӣ бедорхобиҳо менамуданд.

Мақсаду мароми сулҳофаронаи Сарвари давлати тоҷикон Эмомалӣ Раҳмон бори дигар муяссар гашт, ки мулоқоти соли 1996 бо С. Нурӣ дар вулусволии Хустдеҳи Афғонистон дар зимистони басо сарди хатарнок баргузор гардида, баъди гуфтушунидҳои якчандсоата ба имзо расидани протоколи муҳимро сазовор гаштанд, гарчанде ки баъзе бандҳояш иҷронашаванда бошанд ҳам ба якдигарфаҳмӣ ва мақсадҳои сулҳофаронаи роҳбарияти тоҷиконро боз ҳам наздиктар сохт.
Дар протокол, ки аслан танзими авзои ҷангию сиёсии минтақаҳои Тоҷикистонро дар назар дошт, он аҳамияти муҳими оташбасро бо 8 банд таҳия намуд, ки дар натиҷа байни ҳар ду тараф оташбас эълон карда шуд ва неруҳои низомии мухолифони тоҷик уҳдадор карда шуданд, ки ба мавзеи пештараашон бояд бармегаштанд, гарчанде ки баъзе бандҳои ин протокол аз тарафи мухолифин иҷро намешуд.
Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон дар ин музокирот аввалин маротиба пешниҳод намуд, ки баъди эълони оташбас ва таъмини сулҳ дар Тоҷикистон бояд Комиссияи оштии миллӣ (КОМ) таъсис дода шавад, ки роҳбари он намояндаи мухолифин хоҳад буд. Чунин пешниҳоди ҷасуронаи Сарвари давлати тоҷикон дар он давра кори басо осон набуд ва чунин масъулияти бениҳоят пурхатарро маҳз Пешвои миллати тоҷик Эмомалӣ Раҳмон бар дӯши худ гирифт.

Санаи 19 - уми июли соли 1995 мулоқоти гурӯҳи ҳукуматӣ бо сарварии Президенти Ҷумҳури Тоҷикистон Эмомалӣ Раҳмон бо роҳбарони мухолифини тоҷик дар шаҳри Теҳрони Ҷумҳурии Исломии Эрон баргузор гардид, ки дар натиҷаи он Изҳороти роҳбарони ду тараф ба имзо расид ва дар ин санад мушкилоти бамиёномада оид ба иҷро нашудани Протоколҳои пешин оид ба таъмини сулҳ ва оташбас, аз байн бардошта шуда ҳалли худро ёфт. Мулоқоти Теҳрон ва натиҷаҳои он ба баъзе кишварҳои минтақа, ки дар мавриди таъмини сулҳ дар Тоҷикистон ҳадафҳои нопок доштанд, хуш намеомад.
Мавзўи баҳс баррасии тарҳи Протокол дар бораи принсипҳои асосии барқарор кардани сулҳ ва ризояти миллӣ дар Тоҷикистон буд. Мутобиқи ин санад, ки Протокол дар бораи принсипҳои асосии барқарор кардани сулҳ ва ризояти миллӣ дар Тоҷикистон ном дошт, тарафҳо аҳду паймон бастанд, ки аз 18-уми сентябри соли 1995 сар карда, бо мақсади ҳарчи зудтар ба имзо расонидани Созишномаи умумӣ дар бораи барқарор кардани сулҳ ва оштии миллӣ дар Тоҷикистон давраи бетанаффуси музокирот ташкил карда шавад.
Рӯзҳои 18-28 июни соли 1994 дар Теҳрон музокироти навбатии намояндагони Ҳукумати Тоҷикистон бо намояндагони мухолифини тоҷик баргузор гардида, он бо имзои «Эъломияи муштарак» ба анҷом расид, ки дар пешбурди раванди музокирот хеле муҳим буд. Аммо муҳимтар аз он машварати Теҳрон, ки дар таърихи 12-17-уми сентябри соли 1994 ба имзо расида буд, дар он «Созишнома дар бораи оташбаси муваққатӣ ва қатъи дигар амалиёти душманона дар сарҳади Тоҷикистону Афғонистон ва дохили кишвар дар давраи гуфтушунид» ба имзо расид.

Аз 20-уми октябр то 1-уми ноябри соли 1994 дар шаҳри Исломободи Ҷумҳурии Исломии Покистон даври навбатии музокироти намояндагони Ҳукумати Ҷумҳурии Тоҷикистон бо намояндагони мухолифини тоҷик баргузор гардид, ки натиҷаи он назаррас буда, барои оташбаси ҷанги бемаънӣ як ҳуҷҷати хеле муҳим ва ҷиддӣ ҳисоб мешуд. Дар ин даври музокирот Протокол дар бораи комиссияи муштарак оид ба татбиқи «Созишнома дар бораи оташбаси муваққатӣ ва қатъи дигар амалиёти душманона дар сарҳади Тоҷикистону Афғонистон ва дохили кишвар» ва «Эъломияи муштарак оид ба натиҷаҳои даври сеюми гуфтушуниди байни тоҷикон барои оштии миллӣ» аз 1 ноябри соли 1994 ба имзо расиданд, ки мутобиқи замимаи он 27 нафар аз тарафдорони мухолифин, ки дар зиндонҳои ҳукуматӣ буданд, озод карда шуданд, ки яке аз дастовардҳои аввалини музокиротҳо ба шумор мерафт.
22 майи соли 1995 дар шаҳри Алмаатои Ҷумҳурии Қазоқистон даври навбатии музокироти гурӯҳҳои ҳукуматӣ ва мухолифин баргузор гардид, ки дар ин музокирот тарафҳо як муддате бе иштироки кишварҳои нозир бо ҳам танҳо ба танҳо гуфтушунид карданд ва ҳарду тараф ба хулоса омаданд, ки ҳеҷ гуна мушкилоте барои имзои Созишномаи сулҳ, ваҳдати миллӣ ва амали намудани он надоранд, фақат вақт ва сабру таҳаммул лозим буд. Мутаассифона, боз дар иштироки нозирон ва дахолати дасисабозиҳои намояндагони баъзе аз кишварҳои хориҷӣ, оромии Тоҷикистонро дар ин сохте, ки қарор дошт намехостанд ва бо иштироки баъзе аз намояндагони мухолифин, ки асосгузори ҷанги шаҳрвандӣ дар Тоҷикистони буданд, масъалаҳои созишу ваҳдат, ки орзую умеди ҳарду тараф буд, ҳалли худро наёфтанд.

Санаи 30-юми ноябри соли 1995 дар шаҳри Ашқободи Ҷумҳурии Туркманистон музокироти навбатии байни гурўҳи Ҳукумати Тоҷикистон ва роҳбарони мухолифини тоҷик сурат гирифт, ки ин гуфтушунидҳо дар асоси Протоколи Кобул дар се марҳала дар Туркманистон то таърихи 21-уми июли соли 1996 идома ёфтанд ва ба миён омадани сулҳро ба Тоҷикистон рўз ба рўз наздик мекарданд. Пас аз музокироти Ашқобод тарафҳо тасмим гирифтанд, ки мулоқоти роҳбарони ду тарафро дар сатҳи олӣ омода намоянд. Ин омодагӣ аз таърихи 8-уми октябри соли 1996 дар шаҳри Теҳрон шурўъ шуд ва шароити заруриро барои мулоқоти ду роҳбар дар сатҳи олӣ дар таърихи 10-уми декабри соли 1996 дар деҳаи вулусволии Хустдеҳи вилояти Тахори шимоли Афғонистон фароҳам сохт. Баъд аз мулоқоти Хустдеҳ даври навбатӣ дар таърихи 23-юми декабри соли 1996 дар шаҳри Маскав мулоқоти дутарафа дар сатҳи олӣ баргузор гардид ва дар он «Созишнома»-и роҳбарони ду тараф ва Протокол дар бораи вазифаҳо ва ваколатҳои асосии Комиссияи оштии миллӣ (КОМ) ба имзо расид.
Санаи 27-уми июни соли 1997, Сарвари давлати тоҷикон, Пешвои миллат, муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон баъд аз ҷангҳои бемаънии таҳмилии шаҳрвандии бародаркуш дар натиҷаи музокироти душвору пурхатар ва дуру дарозу сулҳовар ба ин ихтилофоти нанговар хотима гузошта, Созишномаи умумии истиқрори сулҳ ва ризояти миллиро дар шаҳри Маскав ба имзо расонид. Сарвари давлати тоҷикон ба ҷаҳониён нишон дод, ки миллати бофарҳанг, ватандўст, сулҳхоҳ ва сулҳпарвари тоҷик дар он давраи хеле сахт ва мудҳиш, ки порча шуда буд, роҳи музокироти сулҳро пеш гирифт, аз ақлу фарҳанги миллии тоҷикӣ ва хиради азалии хеш истифода намуд, аз роҳи бо зўрӣ ҳал кардани мушкилоти сиёсӣ ва иҷтимоӣ даст кашида, сиёсати пешгирифтаи давлату ҳукумати ҷоноҷонамонро ба хотири таъмини сулҳи сартосарӣ самимона дастгирӣ намуд.

Ин санади тақдирсоз ва хотимабахшандаи ҷанги таҳмилии шаҳрвандӣ, Тоҷикистонро аз вартаи ҳалокат ва нобудӣ наҷот дода, ба миллати тоҷик рўҳи нав, илҳоми тоза бахшид, дар сарҷамъ кардани миллат, иттиҳоду ягонагии мардуми кишварамон нақши бебаҳо гузошт. Бо имзо шудани ин санади таърихӣ давлати соҳибистиқлоли мо ҳувият ва ҳастии хешро дубора ҳифз кард ва ба ҷаҳониён собит намуд, ки миллати тоҷик дорои тамаддун ва фарҳанги бостонӣ буда, Ватанро муҳимтарин муқаддасоти хеш медонад. Дар бораи аҳамияти ин сарнавишти таърихӣ Сарвари давлатамон ҳанўз ҳамон вақт гуфта буд: «Созишномаи умумии истиқрори сулҳ ва ризояти миллӣ бо аҳамияти бузурги худ бо Эъломияи истиқлолияти давлатии Ҷумҳурии Тоҷикистон дар як радиф меистад. Агар Эъломия ба ҷумҳурии мо ба таври расмӣ истиқлолият ва соҳибихтиёриро дода бошад, пас Созишнома дар ватани мо сулҳу салоҳро таъмин намуд. Агар дар ватани мо бо шарофати Созишнома сулҳу салоҳ пойдор намегардид, хатари аз даст додани истиқлолият ба мо таҳдид мекард. Иқдоми муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон аз ҷиҳати таҳқиқи ҳуқуқию методологӣ дорои аҳамияти ниҳоят бузурги сарнавиштсоз барои ояндаи давлати ҳуқуқбунёди тоҷикон буд, зеро ба ин ҷанги бемаънӣ хотима додан кори осон набуд, вале ў аз ин масъулияти басо мушкил натарсид, миллатро ба ғолибу мағлуб ҷудо накард ва савганд хўрд, ки то охирин шаҳрванди фирории Тоҷикистонро ба Ватан бармегардонад, миллатро сарҷамъ намуда, дар якҷоягӣ бо мардуми азизаш дар заминаи ваҳдати миллӣ Тоҷикистони соҳибистиқлолро месозад.
Тавре дар боло зикр намудем, дар натиҷаи музокироти тўлонии беш аз сесола дар кишварҳои гуногуни ҷаҳон 40 санади аз лиҳози ҳуқуқӣ тақдирсози миллат қабул шуда ба имзо расонида шуд, ки оқибат ба ҷанги бемаънӣ хотима бахшид.

Бо кўшишҳои пайгиронаи сар то по пурхатари Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон Пешвои миллат Эмомалӣ Раҳмон барои татбиқи давра ба давраи сулҳи сартосарӣ, таъмини фазои боварӣ ва эътимод ба ҳамдигар, аз байн бурдани фазои бадбинӣ ва даргириҳои мусаллаҳона, фаҳмондани ҳадафҳои сулҳ ва ваҳдати миллӣ, халъи силоҳ кардани баъзе қумандонони саркаш ва дар амал татбиқ намудани созишномаҳои имзошуда, фароҳам овардани заминаи мусоид барои рушди иқтисодию иҷтимоии кишвар Комиссияи оштии миллӣ таъсис дода шуд.
Қобили зикр аст, ки Комиссияи Оштии Миллӣ дар раванди таъмини сулҳ ва ризоияти миллӣ, дар иҷрои вазифаҳои ба зиммааш вогузоршуда фаъолияти хеле хуб нишон дода, ба Ватани азизу меҳрубон содиқона хизмат кард.
Имзо ва татбиқи Созишномаи умумии истиқрори сулҳ ва ризояти миллӣ дар ҷомеаи мо раванди Ваҳдати миллӣ, худогоҳӣ, эҳтиром ба муқаддасоти миллӣ, аз ҷумла Парчами миллӣ ва Нишони миллӣ, демократикунонӣ, таҳаммулпазирӣ ва гуногунандеширо тақвият бахшид ва сулҳи тоҷиконро дар саросари мамлакат пойдор кард.

Имзои Созишномаи мазкур дар Тоҷикистон ба давлатҳои гуногуни ҷаҳон нишон дод, ки минбаъд тамоми мардуми ҷумҳурӣ Сарвари давлат Пешвои миллат Эмомалӣ Раҳмонро ҳамчун Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон эътироф ва эҳтиром карда, сохти демократӣ, ҳуқуқбунёд ва дунявиро интихоб ва қабул намуданд.
Пешво бо дар назар доштани манфиатҳои аксарияти ҷомеа қодир аст оммаро ба ҳалли проблемаҳои ҳаётан муҳимми халқу давлат таҳрик бубахшад. Пайравии оммавии мардум аз сарвари худ дар асоси бедор кардани ғайрату ташаббуси одамон бо такя ба истеъдоди худододи пешво имконпазир мегардад.
Таърихи бисту ҳаштсолаи Тоҷикистони соҳибистиқлол шоҳид аст, ки дар лаҳзаҳои тақдирсоз Пешвои миллат тавонист ҷомеаро дар иҷрои вазифаҳои бузург раҳнамоӣ кунад ва мардум ҳам бо камоли ирода сарвари худро пайравӣ кунанд.
Ман дар ҳаёти зиндагӣ ва фаъолияти хизматии худ хушбахт аз онам, ки дар се лаҳзаи таърихи давлатдории навини тоҷикон, ки аз тарафи Эмомалӣ Раҳмон нақши сарнавиштсоз гузошта шуд, бевосита ҳамчун як фарди тоҷик иштирок доштам. Лаҳзаҳои хотирмон бениҳоят бисёр буданд, лекин ин се лаҳза дар ҷодаи таърих нақши босазое гузоштанд.

Лаҳзаи аввал: рўзи 27-уми июн Президенти мамлакат Эмомалӣ Раҳмон, баъди гуфтушунидҳои тўлонӣ Созишномаи умумии истиқрори сулҳ ва ризояти миллиро дар шаҳри Маскав ба имзо расониданд. Дар фурудгоҳи шаҳри Душанбе ба пешвози Ҷаноби Олӣ Эмомалӣ Раҳмон баромаданамро ҳеҷ гоҳ аз хотир намебарорам.

Дар ин лаҳзаи пурҳаяҷон, вақте ки Эмомалӣ Раҳмон аз дари тайёра берун омад, аввалин табассуми Президенти кишварро дидам, ки баъди 5 соли ҷонбозиҳояшон бо гурўҳҳои мухолифин дар лабонаш ҳувайдо буд. Ин лаҳза тамоми вуҷуди маро ба ларза овард, ҳама аз хурсандӣ ашки шодӣ мерехтанд, зане дар зинапояи тайёра ба китфи Президент гулчанбарро овезон кард ва ўро ба оғўш гирифт.
Ман фикр мекунам дар ин лаҳза тамоми халқи азияткашидаи тоҷик аз хурсандӣ ашки шодӣ мерехт. Магар ин қаҳрамонӣ нест? Магар ба ғайр аз Пешвои миллати тоҷик каси дигаре ин масъулияти пурхатарро иҷро карда метавонист? Муътақидам, ки ҳаргиз не! Дуюмин лаҳзаи хотирмон дар ҳаёти ман, – ин санаи 11-уми декабри соли 1999 ҳамчун вакили Маҷлиси Олии Ҷумҳурии Тоҷикистон (солҳои 1995-2000) дастгирӣ намудани пешниҳоди вакил аз шаҳри Турсунзода Муродалӣ Табаров бобати ба Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон Раҳмонов Эмомалӣ Шарифович додани унвони олии «Қаҳрамони Тоҷикистон» буд.
Азбаски тамоми қаҳрамониҳои Ҷаноби Олиро бо тамоми ҷузъиёташ медонистаму медонам, ин пешниҳоди вакилро ҷонибдорӣ намудам ва ин лаҳзаи хотирмон низ дар дилу дида ба таври абадӣ ҷой гирифт. Ман муътақидам, ки унвони «Пешвои миллат»-ро ҳанўз замони ба имзо расидани Созишномаи умумии истиқрори сулҳ ва ризоияти миллӣ ва ҳамзамон баъди сарфароз гардонидани унвони олии «Қаҳрамони Тоҷикистон», Президенти Тоҷикистони соҳибистиклол Эмомалӣ Раҳмон сазовор гашта буд.
Лаҳзаи севуми таърихӣ дар баррасии лоиҳаи Қонуни Ҷумҳурии Тоҷикистон «Дар бораи Асосгузори сулҳу ваҳдати миллӣ – Пешвои миллат» ширкат кардани ман буд.
Итминонам комил аст, ки рўзи 9-уми декабр дар саҳифаи таърих бо ҳарфҳои зарин сабт гардида, ин рўз дар оянда ҳамчун иди миллӣ қайд карда мешавад. Дар ин ҷаласаи таърихӣ (9.12.2015) барои ҷонибдории ин қонун аз ин толори таърихӣ баромад намуданамро ҳеҷгоҳ фаромўш карда наметавонам.
Эътирофи падидаи Пешвои миллат ба Эмомалӣ Раҳмон натанҳо ба хотири қадршиносии хидматҳои ў ба миллати худ, балки эътироф ба хотири он аст, ки Пешвои миллат омили муттаҳидсоз ва пешбаранда мебошад.
Бинобар ин, ба ҳар як вакили Маҷлиси намояндагони Маҷлиси Олии Ҷумҳурии Тоҷикистон лозим меояд, ки ҳар як нукта, мазмуну муҳтавои қонунро ба интихобкунандагон, ба халқи азизамон расонида, дар мафкураи ҳар яки онҳо ҳисси ватандӯстӣ, мардонагӣ ва шуҷоати Пешвои миллатро ҷо намоем.

Дар шароити кунунӣ зарур ва ногузир аст, ки ҳар яки мо дар тарғиби ваҳдати миллӣ ва саҳми меъмори он – Пешвои миллат Эмомалӣ Раҳмон беш аз пеш фаъол ва ҷасуру ҷонфидо бошем.
Ҷомеаи ҷаҳонӣ итминон пайдо кард, ки Тоҷикистон роҳи сулҳ, ободӣ ва бозсозии кишварро пеш гирифт ва бад-ин хотир кишварҳои мухталиф омодагии худро барои сармоягузорӣ дар ватанамон изҳор доштанд.
Истиқрори сулҳ ва ризояти миллӣ волоияти иҷрои қонунҳои ҷумҳурӣ, амру дастурҳои Президенти кишвар ва қарорҳои Ҳукумати ҷумҳуриро дар тамоми қаламрави Тоҷикистон таъмин намуд.
Ҳамагон фаҳмиданд ва дарк намуданд, ки танҳо бо роҳи сулҳу субот метавонанд Ваҳдати миллиро таҳким бахшанд, миллатро зинда кунанд, эҳтирому обрўи Ватанро дар арсаи ҷаҳонӣ баланд бардоранд ва насли навро дар рўҳияи соҳибистиқлолӣ, муҳаббат ба марзу буми кишвар, ба таъриху адабиёту фарҳангу забони модарӣ, пешрафти ҷомеаи демократӣ, худшиносии миллӣ ва арзишҳои анъанавии суннатӣ тарбия кунанд.
Баъд аз барқарории Ваҳдати миллӣ ва сулҳи сартосарӣ дар кишварамон бо ташаббус ва ибтикори ҳамешагии Сарвари давлат раванди бозсозии иқтисодии кишвар, рушди демократия, гуногунандешӣ, таҳаммулпазирӣ, озодии сухан ва матбуот, ташаккули тафаккури миллӣ равнақу ривоҷи бештар пайдо намуда, ваҳдати миллиро мустаҳкам намуд.

Имрўз дар Тоҷикистон 7 ҳизби сиёсӣ озодона фаъолият намуда, намояндаи 5 ҳизб дар парлумони кишвар фаъолият доранд, ки ин нишондиҳандаи аслии мавҷудияти плюрализм, яъне гуногунандешии воқеӣ ва рушди демократия дар Тоҷикистон аст.
Дар роҳи таъмини сулҳу салоҳ дар кишварамон нақши зиёиёни тоҷик, ташкилотҳои ҷамъиятӣ, сарсупурдагони миллат, рўзноманигорон ва хусусан модарону хоҳаронамон бениҳоят калон аст.
Таҷрибаи сулҳофарини тоҷикон, ки имрўзҳо вирди забони ҷомеаи байналмилалӣ гаштааст, ба ҷаҳониён собит намуд, ки миллати дорои фарҳангу таърихи бузург ҳамеша дар ҳолати душвор ва сарнавиштсози таърихӣ аз ин неъматҳои худодод истифода намуда, худро наҷот медиҳад.
Ба қавли собиқ Котиби Генералии Созмони Милали Муттаҳид (СММ) Кофи Аннан тоҷикон намунаи беназири таҷрибаи сулҳофариро барои мамлакатҳои дигар ба армуғон оварданд.
Тавре пештар зикр кардем, яке аз вазифаҳои асосии давлат, ки ҳанўз дар иҷлосияи ХVI-ум аз тарафи Раиси Шўрои Олии Ҷумҳурии Тоҷикистон муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон гузошта шуда буд, ин ба Ватан баргардонидани гурезаҳои иҷборӣ ва таъмини сулҳу субот дар кишвар буд.

Бо имзои Созишномаи умумии истиқрори сулҳ ва ризояти миллӣ, хусусан, Протокол дар бораи баргашти муҳоҷирон, ки дар чаҳорчўбаи музокироти сулҳи тоҷикон ба имзо расида буд, вазифаи мазкур пурра ҳаллу фасл гардид. Бо вуҷуди ҳама монеаву мушкилот Ҳукумати ҷумҳурӣ ва роҳбарони мухолифини собиқ тамоми имконоти худро барои дар амал татбиқ намудани ин ҳадафҳо сафарбар намуданд.
Ҳамчунин бояд зикр кард, ки зиёиёни кишвар, созмонҳои ҷамъиятӣ ва тамоми мардуми Тоҷикистон дар ин кори хайр нақши босазое доштанд. Дар натиҷа дар давраи солҳои 1993–2000 дар сартосари мамлакат 950 599 нафар ба ҷойҳои зисти доимии худ бозгардонида шуданд, ки аз ҷумлаи онҳо аз кишварҳои Иттиҳоди Давлатҳои Мустақил (ИДМ) 201601 нафар, аз Афғонистон 51345 нафар, аз ноҳияҳои гуногуни Ҷумҳурии Тоҷикистон 697653 нафар буданд.
Имзои Созишномаи умумии истиқрори сулҳ ва ризояти миллӣ ба роҳбарияти ҷумҳурӣ, махсусан ба Ҳукумати Ҷумҳурии Тоҷикистон имкон дод, ки роҳи бозсозӣ ва ободонии Ватанро дилпурона пеш баранд. Дар ин самт дар ҷумҳурӣ як силсила қарору қонунҳои зарурӣ, ки ба ҷалби сармоягузории хориҷӣ мусоидат менамуданд, қабул ва ба тасвиб расонда шуданд.

Бояд гуфт, ки дар солҳои охир таъсири ифротгароии динӣ дар байни ҷавонони мо зиёд шуда, ташкилотҳои динии ифроти дар шакли пинҳонӣ ва ғайриқонунӣ фаъолият мекунанд. Ин созмону гурўҳҳои тундрави ифротӣ қасд доранд, ки вазъияти дар кишварҳои арабӣ ба амаломадаро, ки дар он ҷавонон нақши муҳим доштанд, ба фоидаву мақсадҳои шуму муғризонаи худ истифода намоянд.
Тоҷикистон новобаста аз хусусияти дунявӣ доштани давлат, аз чунин хатарҳо эмин нест, чунки ифротгароӣ дар баъзе минтақаҳои ҷумҳурӣ густариш меёбад, гурўҳҳои тундгаро ба эҳсоси динии аҳолӣ таъсир расонида, бо паҳн намудани идеологияи тундгароии исломӣ ба он ҷанбаи сиёсӣ медиҳанд. Мушкилӣ дар он аст, ки фаъолияти пинҳонии ин ташкилотҳо имконият намедиҳад, ки сатҳи таъсири воқеии идеологияи тундгароӣ ва таъсири он ба зеҳни ҷавонон дақиқан муайян карда шавад.
Ифротгароӣ ё экстремизми динӣ ва ситезаҷўйӣ дар зери ниқоби дину мазҳаб байни ҷавонони диндор тухми низоъ кошта, онҳоро ба ҳалқаи амалҳои зиддиқонунии худ ҷалб менамоянд.
Гурўҳҳои ситезаҷў бо ҳар роҳ мекўшанд, ки ба ҷавонон тарзи таҳрифшудаи шинохти ҷаҳонро, ки ба низоми сиёсии Тоҷикистон мувофиқ нест, маҷбуран таҳмил намоянд. Ҳодисаҳои кишварҳои араб барои чунин қувваҳо баҳона шуда, онҳо саъй мекунанд, ки фаъолияти зиддиқонунии худро ҷиҳати таҳмили ақидаҳои тундгароӣ ва ситезаҷўйии худ ба ҷавонони тоҷик густариш бахшанд.

Миллати сулҳофари мо, ки аз мушкилтарин марҳалаи таърихӣ сарбаландона берун омад, тамоми мушкилоти дигарро бо ҷиддияти хос пушти сар хоҳад кард ва Тоҷикистони соҳибистиқлолро дар ҷаҳони имрўз бо пешрафту дастовардҳои арзанда муаррифӣ хоҳад намуд.
Бояд мунсифона қайд кард, ки шурўи музокироти сулҳи тоҷикон на ба ҳамаи кишварҳои минтақа хушоянд буд ва дар дохили ин кишварҳо миллату созмону гурўҳҳои мухталиф ҳаматарафа мекўшиданд, ки ба ин музокирот халал расонанд ва ё онро ба манфиати худ пеш баранд.
Миллати тоҷик имрўзҳо меваи ширини истиқлолиятро мечашад ва ба ҷаҳониён нишон медиҳад, ки ҳамчун миллати куҳанбунёд ва дорои тамаддуни бузурги таърихӣ ҳақ дорад худаш кишварашро бисозад, бо мушкилот худаш дасту панҷа зада, дар рушди фарҳангии мардумони Осиёи Марказӣ нақши созандаи хешро ифо намояд.

Иқдомҳои Ҳукумати ҷумҳурӣ дар ҳаллу фасли масъалаҳои зикргардида аз тарафи тамоми қишрҳои ҷомеаи тоҷик дастгирӣ мешавад ва миллат омода аст, ки ба Ҳукумат дар ин самт ҳамаҷониба кӯмак ва мусоидат намояд.
Дар ҳоли ҳозир ваҳдати тамоми қишрҳои ҷомеаи тоҷик, созмонҳо ва ҳизбҳои сиёсӣ барои иҷрои Барномаҳои миллӣ ва рушду нумўи Ватанамон хеле муҳим ва сарнавиштсоз аст. Дар шароити мураккаби ҷаҳони ҳозира барои бақо ва пешрафти миллати тоҷик ду сутуни устувор, яъне истиқлолият ва ваҳдати миллӣ мисли обу ҳаво зарур мебошанд.
Олимон ва донишмандони илми ҷомеашиносии ҷаҳонӣ мегўянд, ки замоне маҳалгароӣ хоси ҳамаи миллатҳои ҷаҳон буда, дар ҷараёни рушди ҳарчи бештари ҷомеаи шаҳрвандӣ ва пешрафти демократӣ дар ин ҷомеаҳо он тадриҷан аз байн рафтааст.

Аммо бояд зикр кард, ки дар шароити кунунӣ миллати тоҷик вақт ё фурсати зиёди таърихӣ надорад ва наметавонад солҳои дароз ин зуҳуроти номатлубро таҳаммул намояд. Ҳамагон бояд дарк кунанд, ки бегонагон метавонанд дубора аз маҳалгароии мо сӯистифода намуда, миллатро ба зиддият бо ҳам хезонанд.
Хушбахтона, имрўз миллати тоҷик таҷрибаи рўзгорро зиёд дидааст ва дигар фиреби бегонагонро нахоҳад хӯрд, аммо хатари ин зуҳуроти номатлуб ва ношоиста барои ҷомеаи мо хеле ҷиддӣ хоҳад буд.
Тоҷикистони соҳибистиқлол бо дар назар доштани тамоми мушкилоти мавҷудааш имрўз дар арсаи ҷаҳонӣ ҳамчун як кишвари озод, дорои истиқлоли комил ва кишвари рў ба рушду камол шинохта шудааст. Миллати тоҷик бояд ифтихор кунад, ки соҳиби Ватан аст - Ватане, ки бузургтарин кўҳҳои пур аз ганҷ ва ширинтарин обҳоро дар ҷаҳон дорад.
Баъзе неруҳои аз назари сиёсӣ ҳанўз бетаҷрибаи дохилӣ низ ин ғояро дастгирӣ намуда, зери шиорҳои онҳо сохтани як давлати идеологии дигарро дастгирӣ намуданд.
Аммо онҳо ин воқеиятро дар назар нагирифтанд, ки низоми сиёсию идеологии дар назардоштаи онҳо на ба воқеияти таърихи муосири Тоҷикистони пасошўравӣ, на ба сатҳ ва тарзи тафаккури онрўзаи мардуми кишвар ва на ба хусусиятҳои равандҳои сиёсию геополитикии минтақа ҳеҷ созгорӣ надорад.
Аз ин рў, агар Тоҷикистон ба ин варта фурў мерафт, мо ҳаргиз аз гирдоби ихтилофҳои ақидагии дохилӣ ва низоъҳои беохир бо кишварҳои ҳамсоя ва ҷаҳони хориҷӣ берун намеомадем. Ин буд, ки интихоби тарзи давлатдории дунявӣ як интихоби дуруст, огоҳона ва ҷиддии ҷомеаи Тоҷикистон дар он рўзҳои мушкил маҳсуб мешуд.

Бартарии низоми дунявии давлатдорӣ дар он аст, ки дунявият худ идеология набуда, дар муқобили ҳеҷ мафкураи дигар қарор намегирад ва низои идеологӣ ба вуҷуд намеоварад, балки дунявият як шароит буда, аз як тараф, баробарӣ ва фаъолияти дар назди қонун баробари мафкураҳои гуногунро кафолат медиҳад ва аз тарафи дигар, имкон намедиҳад, ки як мафкура худро идеологияи давлатӣ эълон карда, намояндагони мафкураҳои дигарро зери фишор қарор диҳад.
Албатта, баъзе неруҳои сиёсӣ ҳамеша талош доштанд, ки сохти дунявии давлатдориро ҳамчун давлати дорои моҳияти зиддидинӣ маънидод намуда, ба ин восита мардуми мусалмони Тоҷикистонро дар муқобили давлати худ қарор диҳанд, ки албатта, ин як мавқеи сирфан сиёсии онҳо буд.
Албатта, будани баҳсу мунозираҳои илмии фиқҳию ақидавӣ як падидаи доимӣ ва то ҷое мусбат аст, вале вақте фарҳанги чунин баҳсҳо риоя нашуда, он ба муҳити мардуми оддӣ кашида мешавад ва ё ҷонибҳо ба муқобили ҳамдигар аз воситаҳои ахбори умум истифода менамоянд, он аз чорчўбаи баҳси солими илмию ақидагӣ берун рафта, моҳияти харобиовар мегирад.

Мо бояд ҳамаи неруи зеҳнӣ ва маънавии худро, аз ҷумла таълимоти бузурги дини мубини исломро маҳз барои ташвиқи покию тақво дар ҷомеа, барои некусозии ахлоқи мардуми худ, барои таъмини беҳрўзии шаҳрвандон ва барои тарбияти инсони комил равона намоем.
Халқи тоҷик ва тамоми тоҷикистониён қадру қимати ваҳдати миллиро хуб дарк карданд ва фаҳмиданд, ки танҳо аз баракати ваҳдати миллӣ ва иродаи миллати куҳанбунёду дорои фарҳангу тамаддуни барҷастаи ҷаҳонӣ буд, ки Ватани азизамон аз мушкилтарин ихтилофоти дохилӣ наҷот пайдо намуд ва мо тавонистем давлатдории миллиро дубора зинда кунем.

Ҳамагон шоҳид ҳастанд, ки баъди ба имзо расидани Созишномаи умумии истиқрори сулҳ ва ризояти миллӣ дар Тоҷикистон дар таърихи 27-уми июни соли 1997 ва эълон намудани ин рўзи таърихӣ ҳамчун Рўзи Ваҳдати миллӣ, миллати тоҷик дубора сарҷамъ шуд, табассуму ханда дар лабони кўдакон ва калонсолон баъд аз чандин соли оворагиҳо дубора ҳувайдо гардид. Истилоҳи «Ваҳдати миллӣ» аз ин баъд дар зеҳни мардуми Тоҷикистон марҳала ба марҳала ба як рукни муқаддас, фоли нек, умед ба оянда, боварӣ ва итминони хосса ба Сарвари давлат ва бақои Тоҷикистон мубаддал гашт.
Баъд аз гузашти 22 соли ба имзо расидани Созишномаи умумии истиқрори сулҳ ва ризоияти миллӣ дар Ватани азизамон мо метавонем бо хотири ҷамъ ва итминони комил бигўем, ки имрўз ваҳдати миллӣ ба ғояи умумимиллӣ ва муттаҳидкунандаи ҷомеаи мо мубаддал шуда, робитаи ногусастаниро байни тоҷикистониён ва роҳбарияти давлату ҳукумати кишварамон мустаҳкам намуд.
Имрўз, вақте мо дар бораи ваҳдати миллӣ сухан мегўем, онро на ҳамчун як шиори сиёсӣ, балки ҳамчун як зарурати воқеии миллӣ дар назар дорем, зеро дар ин марҳилаи мураккаби таърихӣ ва дар ин муҳити пурошўби минтақавӣ таҳкими ваҳдати миллӣ ва муътадил нигоҳ доштани фазои сиёсию идеологии ҷомеа барои давлатдории тоҷикон аҳамияти сарнавиштсоз пайдо намудааст. Бешубҳа, сулҳ ва оштии миллӣ муҳимтарин дастоварди таърихи муосири халқи тоҷик, омили наҷоти миллат ва давлатдории миллии он буд.
Дар натиҷаи ба даст овардани сулҳу ваҳдат давлати мо ҳифз гашт, миллати мо аз вартаи нобудӣ наҷот ёфт, сокинони кишвари мо ба зиндагии осоишта расиданд, сохтори давлатӣ шакли комили худро гирифт ва роҳи рушду пешрафти кишвар аз тарафи худи мардум интихоб ва муайян гашт. Тавре ки Сарвари давлатамон дар суханронии худ ба муносибати 20-умин солгарди Иҷлосияи XVI-уми Шӯрои Олӣ таъкид намуда буданд: «Имрўз зарур аст, ки худи фаҳмиши мафҳуми «Ваҳдати миллӣ» таҳаввул ёфта, он на ба маънои «созишномаи байни ду ҷониби муайян», балки ба маънои Ваҳдат ва ҳамзистии намояндагони тамоми халқҳо, миллатҳо, минтақаҳо, наслҳо ва ақидаҳо дар сатҳи кишвар фаҳмида шавад. Чунин таҳаввул маънои ваҳдати миллиро фарогир ва устувор менамояд, имрўз, вақте мо дар бораи ваҳдат сухан мегўем, маҳз ҳамин фаҳмиши васеи онро дар назар дорем».

Имрўз бисёр зарур аст, ки андешаи сулҳу ваҳдат ба фарҳанги насли ҷавони кишвар табдил дода шавад. Ғояи сулҳу ваҳдат як муддат ҳамчун ғояи миллӣ барои ҷомеаи мо хидмати бузург намуд.
Акнун замони он расидааст, ки ваҳдати миллӣ маҳз дар сатҳи як зарурати ҷамъиятӣ ва зарурати фардии ҳар як шаҳрванди кишвар фаҳмида шавад.
Бояд ҳар як шаҳрванди кишвар, новобаста аз миллат, дин ва ақидаи сиёсии худ дарк намояд, ки ҳам рушди ҷомеа ва ҳам амалишавии орзую манфиатҳои шахсии ў фақат дар сурати сулҳу ваҳдат имконпазир мебошад. Дар ин самт барои кишварамон зарур аст, ки бо мақсади ба фарҳанги умумӣ табдил шудани андешаи сулҳу ваҳдат дар низоми таълимоти умумии худ ин арзиши муҳимро ҷорӣ намуда, насли навраси худро дар ин руҳия тарбия намоем.
Бо мақсади таҳкими ваҳдати миллӣ ва таъмини ҳамзистии бехалали халқҳои сокини кишвар тақвияти худи ниҳоди «ҷомеаи шаҳрвандӣ» дар ҷомеа зарур аст. Ин раванд ҳисси фахру эътиқодӣ «шаҳрванди Тоҷикистон будан»-ро дар худшиносии ҳар як сокини кишвар ба арзиши аввалиндараҷа табдил намуда, онро ҳамчун умумияти муҳимтарини ҳамаи сокинони кишвар, новобаста аз миллат, дин ва ақидаи сиёсиашон ташаккул медиҳад.

Имрўз кулли тоҷикистониён бо ифтихор ва сарфарозӣ иброз менамоянд, ки аз файзу баракати ваҳдати миллӣ ҷаҳониён давлати Тоҷикистонро ҳамчун кишвари демократӣ, ҳуқуқбунёд ва дунявӣ шинохта, мехоҳанд бо Ватанамон робитаҳои ҳамаҷонибаро тақвият бахшанд.
Аз ин рў, мо, тоҷикистониён, бояд ин неъмати бузурги худододиро, ки номаш ваҳдати миллӣ аст, ҳамаҷониба таҳким бахшида, онро ба шароити муосири ҷаҳонишавӣ мутобиқ намоем.
Агар гӯем, ки тўли давлатдории Эмомалӣ Раҳмон тамоми аҳдофи созандааш дар заминаи нияти нек ва азми ҳифзи ҳуқуқу озодиҳои халқи азизамон, бехатарӣ ва амнияти афкори ҷомеа ва азнавсозии идоракунии давлати навини Тоҷикистони соҳибистиқлол татбиқи худро ёфтанд, муболиға нахоҳад буд.
Масалан, ба ин васила Созишномаи умумии барқарор намудани сулҳ ва ризоияти миллӣ дар Тоҷикистон ба даст оварда шуд, ки аз тарафи Ҳукумати Ҷумҳурии Тоҷикистон ва Иттиҳоди мухолифини тоҷик (ИМТ) 27-уми июни соли 1997 дар Маскав ба имзо расид, Комиссияи оштии миллӣ таъсис дода шуда, мақсади фаъолияти он, вазифа ва салоҳиятҳояш муайян карда шуданд.68 Маҳз дар рафти гуфтушунид созишномаи байни тарафайн дар бораи ба ИМТ додани вазифаҳои ҳукуматӣ дар доираи квотаи 30%-и муқарраршуда, Протокол дар бораи ҳамдигарро бахшидан ва созишнома дар бораи авфи умум мувофиқа карда шуданд. Дар рафти вохўриҳои бисёртарафа созиш аз рўйи чунин масъалаи тунду тез, ба мисли тағйир додани қонуни амалкунанда «Дар бораи ҳизбҳои сиёсӣ» ба даст оварда шуд.

Сухан оид ба ворид намудани тағйиру иловаҳо дар ин қонун сари он меравад, ки моддаи 14-уми қонуни соли 1990 «Дар бораи иттиҳодияҳои ҷамъиятии РСС Тоҷикистон» таъсис ва фаъолияти иттиҳодияҳои ҷамъиятиеро манъ карда буд, ки агар онҳо хусумати нажодӣ, миллӣ, иҷтимоӣ ва диниро тарғиб мекунанд ё барои сарнагун кардани сохти конститутсионӣ, ташкил намудани гурўҳҳои мусаллаҳ даъват мекунанд.
Ин меъёр дар Конститутсияи Ҷумҳурии Тоҷикистон низ шомил карда шуда, соли 1999 тағйирот ворид гардид. Маҳз дар асоси ин меъёр соли 1993 фаъолияти Ҳизби демократӣ, Ҳизби наҳзати исломии Тоҷикистон, созмонҳои «Растохез» ва «Лаъли Бадахшон» манъ карда шуда буд.
Нозирони байналхалқӣ, Шӯрои доимии Иттифоқи Аврупо, САҲА, Вазорати корҳои хориҷии Федератсияи Русия, Департаменти давлатии ИМА аз Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон даъват ба амал оварданд, ки ба хотири нигоҳ доштани Созишномаи умумии истиқрори сулҳ ва ризоияти миллӣ, ки бо ин муваффақияти дар он вақт бадастомада ҳуқуқи ташаббуси қонунгузории худро барои ба тартиб андохтани қонунгузорӣ мувофиқи талаботи замон ба кор барад ва дар доираи Созишнома ва меъёрҳои ҳуқуқӣ амал намоянд.69
Бо амри Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон аз ҳисоби намояндагони сохторҳои давлатӣ ва мухолифин Комиссияи оштии миллӣ бо мақсади созиши байни тарафҳо таъсис дода шуд, ки ба он «дар давоми 20 рўз ба Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон пешниҳод намудани таклифҳои бо созиш асосёфта»70 супориш дода шуд. Санаи 3-юми июли соли 1997, ҷаласаи якуми Комиссияи оштии миллӣ баргузор гардид, ки дар он аз муҳокимаи ҷустуҷўйи ҳалли масъалаҳо оғоз гардид.

Гурўҳи иртиботии давлатҳои кафил ва созмонҳои кӯмакрасон ба иҷрои Созишномаи умумӣ (Афғонистон, Эрон, Қазоқистон, Покистон, Русия, Туркманистон ва Ӯзбекистон, инчунин Ташкилоти Кумитаи исломӣ, САҲА, МНООНТ), чунин саъю кўшиши тарафҳоро писандида, онро «ҳамчун қадами нахустини баромадан аз бунбаст баҳо доданд.71
Ҳалли созиш аз рўйи моддаҳои 3 ва 4-и баҳснок оид ба ҳизбҳои сиёсӣ низ ба даст оварда шуд. Дар моддаи тағйирдодашудаи 3 («Созмон додани ҳизбҳои сиёсӣ») дарҷ шудааст: «Дар Ҷумҳурии Тоҷикистон фақат ҳизбҳои ҷумҳуриявии сиёсӣ созмон дода шуда метавонанд. Ҳизбҳои сиёсӣ аз ҷониби шаҳрвандони Ҷумҳурии Тоҷикистон озодона, бе ҳеҷ гуна иҷозат, дар анҷумани муассисон созмон дода мешаванд, ки дар он ойиннома қабул карда шуда, мақомоти роҳбарикунандаи ҳизб ташкил карда мешавад.
Барои бақайдгирии давлатӣ ҳизбҳои сиёсӣ рўйхати на камтар аз ҳазор шаҳрванд-тарафдоронро пешниҳод мекунанд, ки сокинони аксарияти шаҳру ноҳияҳои Ҷумҳурии Тоҷикистон мебошанд.
Дар давоми се моҳи баъди бақайдгирии давлатӣ ҳар як ҳизби сиёсӣ бояд дар аксарияти вилоятҳо, шаҳру ноҳияҳо ташкилоти ибтидоии худро дошта бошад. Дар қаламрави Ҷумҳурии Тоҷикистон фаъолияти ҳизбҳои сиёсии дигар давлатҳо, инчунин таъсиси чунин шуъбаҳои онҳо манъ карда мешавад»72. Таҳрири нави моддаи 4-и қонун таъсис ва фаъолияти ҳизбҳои сиёсиеро манъ намуд, ки мақсад ва фаъолияти онҳо ба сарнагун кардани сохти конститутсионӣ ва ташкил намудани гурўҳҳои мусаллаҳ, тарғиби маҳалгароӣ, хусумати миллӣ, нажодӣ ва динӣ равона карда шуда буд. Ҳизбҳои сиёсӣ ва аъзои он дар фаъолияти сиёсии худ наметавонанд ташкилотҳои диниро истифода баранд. Таъсис ва фаъолияти ҳизбҳои сиёсӣ дар мақомоти ҳокимияти давлатӣ, мактабҳои миёна ва олӣ манъ карда шудааст.

Протоколу созишномаҳои дар рафти гуфтушуниди байни тоҷикон баимзорасидаро баррасӣ намуда, ба ду лаҳза диққат додан лозим аст, ки он ҳам барои ба даст овардани сулҳу ризоияти миллӣ, ҳам барои эъмори фазои мусоиди иҷтимоӣ ва ҳуқуқии ҷумҳурӣ аҳамияти калон доранд.
Аввалан, ин қарор дар бораи ҳамоиши қувваҳои мусаллаҳи мухолифин буд, ки 8-уми марти соли 1997 дар Маскав Протокол оид ба масъалаҳои ҳарбӣ ба имзо расид, ки қисми таркибии Созишномаи умумӣ73 мувофиқи ҳуҷҷатҳои қаблан таҳияшуда (Протокол дар бораи принсипҳои асосноки барқарор намудани сулҳу ризоияти миллии Тоҷикистон аз 17-уми августи соли 1995, Низомномаи Комиссияи оштии миллӣ аз 21-уми феврали соли 1997 ) гардид. Протокол ҳамоиш, халъи силоҳ ва барҳам додани қисмҳои ҳарбии ИМТ, инчунин азнавсозии сохторҳои қудратии Ҷумҳурии Тоҷикистонро пешбинӣ менамуд.
Муқаррароти Протоколи мазкур аз тарафи зеркомиссияи Комиссияи оштии миллӣ (КОМ) оид ба масъалаҳои ҳарбӣ, инчунин Комиссияи муштараки аттестатсионии марказӣ, ки аз шумораи баробари намояндагони ҳарду тараф иборат буд, амалӣ карда мешуд.
Дар натиҷаи фаъолияти комиссия ва татбиқ намудани созишҳои бадастомада аллакай то охири моҳи декабри соли 1997 50 ҷанговар аввалин аз 460 ҷанговари баталони ИМТ ба ҳайати Вазорати мудофиаи Ҷумҳурии Тоҷикистон дохил карда шуданд. Дар доираи Протокол оид ба масъалаҳои ҳарбӣ баргардонидани ҷангиёни ИМТ аз Афғонистони Шимолӣ ба Тоҷикистон баррасӣ гардид.
Дар Тоҷикистон 24-уми апрели соли 1998 ба таври умуми 4184 ҷанговар, 1562 силоҳи навъҳои гуногун ба қайд гирифта шуд.74 Ҷанговарони такроран муттаҳид кардашуда баъди тафтиш ва муойинаи тиббӣ ба қисмҳои муваққатии дар Вазорати мудофиа, Вазорати корҳои дохилӣ, КДҲСД (Кумитаи давлатии ҳифзи сарҳади давлатӣ), ВҲФ ташкилшуда дохил шуда, барои садоқат ба халқу Ватан ва ба Президент савганд ёд намуданд.
Ба ин васила, тадриҷан шомил шудани қувваҳои ҳарбии мухолифин ба амал омада, сохторҳои ҳарбӣ ва ҳарбикарда таҳким ёфт, ҷанговарони собиқи Иттиҳоди мухолифини тоҷик барои худро ҳамчун шаҳрвандони риоякунандаи қонунҳои Тоҷикистони соҳибистиқлол эҳсос намудан имконият пайдо карданд. Масъалаи аввалиндараҷа ва ниҳоят муҳим ин, масъалаи бозгардонидани гурезаҳо буд, ки Сарвари давлат аз рӯзи аввали интихоб шуданашон ба ҳайси Раиси Шӯрои Олӣ гуфта буданд, ки «То охирин гурезаро ба Ватан барнагардонам ман худамро ором ҳис намекунам».

Дар байни зиёда аз 30 протокол, низомнома, изҳороти якҷоя, санадҳо, қарору созишномаҳои байни ҳукумат ва ИМТ дар солҳои гуногун басташуда масъалаи тақдири муҳоҷирони иҷборӣ ва гурезаҳо мавқеи муҳим дошт ва дар мадди аввал меистод; бе ҳалли масъалаи мазкур ва баргардонидани онҳо ба вуҷуд овардани фазои сулҳу ризоият номумкин буд. Барои ҳалли ин масъалаи басо мушкили тақдирсоз дар қатори Ҳукумати Ҷумҳурии Тоҷикистон, Комиссияи оштии миллӣ, дигар ташкилотҳои ҷумҳуриявӣ, Раёсати комиссариати олии СММ оид ба масъалаи гурезаҳо (РКОСММГ) машғул буд. Вай барои баргардонидан ва таъминоти моддии гурезаҳо корҳои бениҳоят бузургеро ба анҷом расонид.75 Санаи 15-уми майи соли 1997, Ҳукумати Ҷумҳурии Тоҷикистон қароре қабул намуд, ки он бо мақсади ҳарчи тезтар баргардонидани гурезаҳои дар натиҷаи муқовимати ҳарбии соли 1992 ватанашонро таркнамуда равона карда шуда буд.
Барқарор намудани фаъолияти Комиссияи муштарак оид ба масъалаҳои гурезаҳо ва муҳоҷирони иҷборӣ мувофиқи мақсад шуморида шуд. Аз ин сабаб ба Вазорати меҳнат ва шуғли аҳолии Тоҷикистон якҷоя бо намоядагони ИМТ бо кӯмаки УВКБ (РКОСММГ) таҳия намудани низомнома дар бораи ин комиссия супориш дода шуд ва дар ин бора қарор қабул карда шуд.

Дар қарор кафолат дода мешуд, ки ба ҳар як оилаи ба Ватан баргаштаи гуреза, инчунин муҳоҷирони иҷборӣ қарзи бефоиз (100 000 рубли тоҷикӣ) то 20 сол бо пардохти минбаъдаи онҳо дода мешавад.76 Баъди барқарор намудани фаъолияти РКОСММГ раванди баргаштани гурезаҳо хусусияти оммавӣ гирифт.77 То 10-уми октябри соли 1997 аз ҶИА 6637 нафар ба Ватан баргаштанд, дар шимоли давлати Исломии Афғонистон то 7000 нафар гурезаи тоҷик боқӣ монда буд.78 Дар қаламрави Қирғизистон мувофиқи маълумоти расмӣ 17 000 гурезаи тоҷик, аз рўйи маълумоти ғайрирасмӣ қариб 40 000 нафар ба қайд гирифта шуда буд.79 Дар моҳи июни соли 1998 таҳти сарпарастии РКОСММГ ва МОМ баргардонидани гурезаҳои тоҷик аз Қирғизистон оғоз гардид.
Ба Тоҷикистон миёнаҳои соли 1999 зиёда аз 51 000 нафар гуреза аз Афғонистон, қариб 14 000 гуреза ба манзилҳои собиқи зисти худ аз Федератсияи Русия, Туркманистон, Қирғизистон, Ӯзбекистон ва Қазоқистон баргаштанд. Аз шумораи умумии гурезаҳо (697 653) 690 500 нафар ба Ватан баргаштанд.
Ҳамаи ин рақамҳо аз иродаи қавӣ ва мустаҳками Сарвари давлат, Асосгузори сулҳу ваҳдати миллӣ - Пешвои Миллат, Эмомалӣ Раҳмон амалӣ мегаштанд, ки ин маҳорати нафақат бо мухолифин гуфтушунид кардан, балки аз ҳал намудани масъалаҳои шадиди иҷтимоӣ, иқтисодӣ, ва бехатарии амнияту давлат шаҳодат медиҳанд, ки бе ин ҷонбозиҳо ба даст овардани сулҳ ва ризоияти миллии Тоҷикистон даргумон буд.

Маҷидзода Ҷурахон Зоир, раиси Кумитаи Маҷлиси намояндагони Маҷлиси Олии Ҷумҳурии Тоҷикистон оид ба тартиботи ҳуқуқӣ, мудофиа ва амният, доктори илмҳои ҳуқуқ, профессор