Аксар вақт мо шоҳиди он мегардем, ки ҷавонон, ҳатто қишри калонсол дар масъалаҳои динӣ аз китобҳо не, балки аз ҳоҷиву шайху муллоҳо мисол меоранд ва дар зиндагияшон суханҳои чунин нафаронро шиор мекунанд. Бисёре аз ҷавононро вохӯрдан мумкин аст, ки гуфтаи ҳоҷӣ Мирзо, Зокир Найк ва даҳҳои дигарро ҳақиқати динӣ пиндошта, бо такя ба суханони онҳо нафарони дигарро ҳатто ҳукм мекунанд. Дар масъалаҳои динӣ чаро ҷавонон аз китоб истифода намебаранд? Ҳоҷиву шайх гуфтани ҷавонон аз чист? Чаро “қиссамусалмонӣ” бештар шудааст? Ин ҳама чӣ оқибатҳоро дар пай дорад?

Дар ҳоли имрӯз бештар масъалаҳои диниро ба таври беғараз аз китобҳои санҷидашудаву тарҷумашудаи динии кишвар пайдо кардан мумкин аст. Ҷавонон низ ҳар нофаҳмие, ки дар масъалаҳои динӣ доранд, бояд аз китобҳои муқаддас пайдо намоянд. Аммо ҷавонон дар бобати дин ва истифодаи ҷанбаҳои ахлоқии он аз китоб не, балки аз забони ким - кадом мулло ва ҳоҷӣ шунидаашонро ба худ мегиранду аз рӯи он амал мекунанд, ки ин бисёр дардовар ва хатарзост.

Ҳатто дар ин маврид садҳо мисол овардан мумкин аст. Масалан, яке аз дӯстонам, ки бисёр худро ба қавле диндору мусалмони асил мегирад ва дар аксарият мавзуъҳои динӣ бо ӯ дар баҳс мешавам, ҳатман чунин мегӯяд: “Ҳоҷи Мирзо дар ин маврид фалон гап гуфтааст. Ё ин ки Зокир Найк фалону бесмадон мегӯяд”. Бадии кор дар он аст, ки гапи гуфтаи онҳоро даҳчанд ғалат ба худ гирифта, ба қавле аз мусалмонӣ даст бар сина мекӯбад. Аммо баъди аз ҳазор мулло, ҳоҷӣ ва шайх мисол овардан мегӯям, ки Қуръонро хондаӣ, не гӯён ҳазорҳо факту рақами дигаре ҳам пеш меорад. Ин гуна ҷавононро зиёд вохӯрдан мумкин аст, ки ба қавле “қиссамусулмон”-анд. Шояд ҳамин боис гардидааст, ки мардум ҳассосанд дар бисёр мавридҳо ва ҳатто дар оддитарин мавридҳо бобати дин ва дигар ҷанбаҳои он ҳарф задан мушкил аст.

Ҷомеашинос Фирӯз Миров мегӯяд: “Қиссамусулмонии мо аз даврони шуравӣ маншаъ мегирад, зеро он замон таҳия, чоп ва паҳн намудани китобҳои динӣ ва ҳатто китобҳои илмӣ - бадеӣ ба ҳуруфоти форсӣ қатъиян манъ буд ва чунин муаллифон ба ҷавобгарӣ кашида мешуданд. Ягона манбаи ахбори динии мусулмонони шуравӣ руҳониёни маҳаллӣ маҳсуб меёфтанд. Руҳониёни он замон донишҳои анъанавии динии берун аз сиёсат доштанд. Дар даврони ҳокимияти шуравӣ ҳар гуна равияҳои динӣ-сиёсӣ ба Тоҷикистон ворид намешуд ва мазҳаби таҳаммулгаронаи Ҳанафия ва ҷараёни Исмоилия шохаҳои асосии динии Тоҷикистон буданд. Бо ҳамин сабаб, низоъҳои мазҳабӣ-динӣ ва ифротгароии динӣ комилан ба чашм намерасиданд”.

Агар дар даврони ҳокимияти шуравӣ на интернет истифода мешуду на шабакаҳои иҷтимоӣ, чунин ақида ва насиҳату қиссаҳои диниро хатарашон камтар ба чашм мерасид. Зеро ин ҳама тавассути одамони таҳҷоӣ сурат мегирифт, аммо ин дар замони имрӯз тавассути интернет сурат мегирад, ки хатари хеле зиёд ба тафаккури ҷавонон дорад. Дар интернет имрӯз ҳазорҳо нафарро вохӯрдан мумкин аст, ки аз даҳҳо давлат дар бораи мусулмону мусалмонӣ ва дигар ҷанбаҳои динӣ ҳарф мезананд ва баъзеи онҳо чунон ҳассос ва ҳадафрас андар боби дину мазҳаб суханрониву суханпардозӣ мекунанд, ки ҷавонон дар таҳлили он ба гумроҳӣ мувоҷеҳ мешаванд.

Ба назари ҷомеашиносон агар чунин анъанаҳои динӣ дар даврони шуравӣ буданд, аммо он то ба имрӯз омада расидааст ва ҳоло низ шаҳрвандон ба мавъизаҳои руҳониёни маҳаллӣ ва берунӣ тавассути интернет ва дигар воситаҳо гӯш дода, эътимод мекунанд ва ахбори заруриро аз онҳо мегиранд.

Дар баробари ақидаҳои ҷомеашиносон ақидаҳои дигаре низ ҳаст, ки ба ин масъала аз дигар паҳлу равшанӣ меандозад.

- Ҳарфу суханҳои чунин мавъизакунонро на танҳо оммаи мардум, ҳатто баъзе ашхосе, ки ба дин сарукор доранд, сарфаҳм намераванд ва сухани дурустро аз нодуруст фарқ карда наметавонанд, чӣ ҷойи фаҳми нафаре, ки нав чунин мавъизакунро гӯш мекунад? Аммо барои ҷудо кардани суханҳои онҳо ва равияву эътиқодҳои динӣ дониши кофии динӣ лозим аст. Ин бояд замина дошта бошад. Агар инсон заминаи динӣ надошта бошад, ҳеҷ гоҳ ҷудо карда наметавонад, ки гуфтаи фалон олим ва ё фалон шабака ба кадом равияву мазҳаб вобастагӣ дорад. Ба ҷойи оне, ки бештар дар масъалаҳои динӣ баромадҳоро ҷавонон ва қишри калонсол гӯш кунанд, беҳтараш китоб хонанд. Ба назари фардии ман ҷавонон бештар аз манбаъҳои асосӣ дар бораи дину мазҳаб, ҳадис ва дигар паҳлуҳои динӣ мутолиа кунанд, беҳтар аст, на ҳарфи ким - кадом нафаре, - мегӯяд Ҷамолиддин Хомӯшӣ, узви Шурои уламои Маркази исломии Тоҷикистон.

Ба ақидаи ин руҳонӣ дар шароити имрӯз аз ҳама сарчашмаи бовариноку боэътимод ин китоб аст, ки хатар ба мафкураи миллиро аз байн мебарад. Яъне, китобҳои санҷидашудаву хулосабароварда, аз ҷумла Қуръон ва дигаронро хонанд хубтар аст. Ҳамчунин ин коршиноси масоили динӣ мегӯяд, сабаби асосии суханҳои дигаронро гӯш кардану онро дар зиндагии рӯзмарра истифода бурдани ҷавонон надоштани донишҳои мазҳабӣ мебошад.

- Агар ба таври мушаххас гӯем, мо дар ин самт заминаҳои асосии омӯзиши диниро надорем. Дар мактабҳои миёна ва донишгоҳҳо фанҳое, ки заруриёти диниро барои мо омӯзад, надорем. Хусусан, фанҳое надорем, ки ба пуррагӣ мазҳабамон тавассути он фанҳо омӯзонида шавад. Ба назари банда, агар дар мактабҳои миёна ё донишгоҳҳо дарсе бо номи “заруриёти динӣ” бошад, фикр мекунам, ки пеши роҳи ҳар гуна ақидапароканӣ гирифта мешавад, - дар идома афзуд Ҷамолиддин Хомӯшӣ.

Ҷомеашинос Фирӯз Миров мегӯяд, ки: “Дар оилаҳои тоҷик волидайн фарзандонро ба хондани китобҳои динӣ бо забони тоҷикӣ таҳрик намедиҳанд. Худи руҳониён барои паст нашудани нуфузи худ мардумро ба хондани китобҳои динӣ ва фаҳмидани Қуръон бо забони тоҷикӣ даъват намекунанд. Дигар ин ки фарҳанги хондани китобҳои динӣ бо забони тоҷикӣ, махсусан китоби тарҷумашудаи Қуръон дар мо ташаккул наёфтааст. Бо ин сабаб дониш ва тафаккури динии аксарияти ҷавонон дар сатҳи хеле паст қарор дорад. Аз ин ҳолат гурӯҳҳои экстремистӣ ва террористӣ моҳирона истифода бурда, баъзе ҷавонони гумроҳи эҳсосотиро мағзшӯйӣ намуда, ба сафи худ моил карда, хурофотпарасту ифротгаро, экстремисту террорист тайёр мекунанд”.

Ба назари коршиносон сабаби тарҷумаву чопи китоби Қуръон ва дигар китобҳои динӣ низ дар равшан намудани донишҳои динии мардум аз манбаъҳои боэътимод ва ғайрихатарнок ба ҳисоб меравад. Аммо на ҳама худ бевосита аз китобҳои тарҷумашудаи тоҷикӣ мутолиа мекунанд. Баръакс, ба ҷои он ки дар оилаҳо фарзандонро ба мутолиаи китобҳои тарҷумашуда роҳнамоӣ кунанд, худи волидон зиёд тавассути телефону интернет аз мавъизаҳои дигарон гӯш мекунанду дурустии онро надониставу насанҷида ба фарзандони худ талқин менамоянд.

Ба гуфти кормандони Шурои уламо ин шуро доимо ваҳдати миллӣ, сулҳу осоиштагӣ ва яккамазҳабиро ба хотири пайдо нагардидани ҳар гуна ақидаҳои ғалат ва ғайр таблиғ менамоянд. Илова бар ин, раиси Маркази исломӣ доимо дар минбар чунин масъалаҳоро таъкиду таблиғ менамояд.

- Ҳангоми вохӯрӣ бо имомхатибони масҷидҳо ҳатман таъкид мекунем, ки нисбати ҷавонон доимо ахлоқи бобогӣ ва равияи мазҳабиямонро фаҳмонанду тавсия намоянд, ки дар сурати ин ҳамаро нафаҳмидан ҷавонон ба гумроҳи мувоҷеҳ мешаванд,- мегӯяд Хомӯшӣ.

Хулоса, дар ин маврид агар мақомоти дахлдор қатъиян корбарӣ накунанд, кор то рафт мушкилтар мегардад. Зеро натиҷаи ҳамон мавъизаву амри маъруфҳои муллоҳои дохиливу хориҷӣ буд, ки имрӯз баъзе ҷавонон дар аксарият маврид ба ифрот роҳ медиҳанд. Мисоли равшани он ба худ манъ кардани истиқболи Соли нав, ҷашни Наврӯз, 8 март ва ҳаром шуморидани мусиқӣ аз ҷониби баъзе ҷавонон аст. Ин ҳамаро ҷавонон аз пеши худ дар мағзи худ ҷой накардаанд, албатта натиҷаи гӯш додан ба амри маъруфу мавъизаҳои баъзе “руҳониён” аст.