Шурӯъ аз 19-уми марти соли равон ҳукумати Русия бо сабаби хуруҷи коронавирус ва эълон шудани вазъи фавқулода омадурафти шаҳрвандонро ба кишвараш мамнуъ кард. Ҳамзамон иҷозат дод, шаҳрвандони хориҷие, ки бо далелҳои гуногун дар ин кишвар ҳузур доранд, аз муҳлати муайяншудаи будубошашон бештар бимонанд. Садҳо ҳазор нафар муҳоҷирони тоҷике, ки айни ҳол дар Русия қарор доранд, мисли муҳоҷирон аз дигар кишварҳо наметавонанд ба хонаҳояшон баргарданд ва ин масъала аллакай давоми як моҳ аст ташвишу нигаронии наздикони онҳоро афзудааст.

Қаблан муҳоҷирон барои дуруст кардани ҳуҷҷатҳояшон марзи Русияро убур мекарданд ва сипас баргашта, аз нав худро ба қайд мегирифтанд. Ҳоло бошад, ба таъкиди худи муҳоҷирон дар пайи баста шудани марзҳои Русия дигар наметавонанд аз ин кишвар берун шаванд. Тибқи иттилои мавҷуда Вазорати умури дохилии Русия идома ёфтани ин муҳлатро то 1-уми майи соли равон муайян кардааст.

Ин ниҳоди давлатии Русия ҳамчунин хабар додааст, ки муҳоҷирон метавонанд, бе убури марзи кишвар барои гирифтани иҷозатнома (патент)-и корӣ муроҷиат кунанд ва онро ба даст оранд. Гуфта мешавад, ки ҳеч гуна ҷавобгарии маъмурӣ барои гузаштани муҳлати ҳуҷҷатҳо муҳоҷиронро интизор нест.

Охирин тасмиме, ки мақомоти дахлдори Русия дар бораи манъи омаду рафти шаҳрвандон гирифта буд, на танҳо муҳоҷирони дар ин кишвар буда, балки онҳоеро, ки дар кишварҳои худ ҳастанд, ба ташвиш овард.

БА ҶОЙИ ЯК ҚИССА

Муслима ном як зани 40-солае, ки шавҳараш бештар аз 10 сол аст, муҳоҷири меҳнатӣ аст, шикоят аз он мекунад, ки чанд соли охир аллакай одатҳо ва рафтору гуфтораш бо наздикону атрофиён тағйир ёфтааст. Ин ҳолат чанд моҳи охир бештар шудаву наздиконашро то ҷойе нигарон ҳам кардааст.

Худи ӯ мегӯяд: “Пештар ҳама вақт хотирам ҷамъ буду асабҳоям ором. Корҳоямро хеле хуб оғоз мекардаму анҷомашон медодам. Бо фарзандону наздиконам муносибатам ҳамеша хуб буд. Чун солҳои пештар шавҳарам ба муҳоҷирати меҳнатӣ зуд-зуд рафта меомад. Аммо аз замоне, ки бештари вақти худро дар муҳоҷират мегузаронад, ҳамин ҳолатро дар худам мушоҳида кардам. Ҳар гоҳ ба рафторҳои нодурусти фарзандон, ба бозиву ҷасту хезашон асабӣ мешаваму дод мегӯям”.

Ба гуфти Муслима аввалҳо худаш вазъро чандон дарк намекард ва инро аз забони атрофиёнаш фаҳмид. “Ба ту чӣ шудааст?”, “Чаро ин хел ба ҳама дод мезанӣ?”, “Худатро ба даст гир, чӣ кор карда истодаӣ!?”. Ин ва чанде дигар суолоту хитобҳои атрофиён буданд, ки барои Муслима ба монанди дарси огоҳие шуданд, вале танҳо огоҳӣ аз он ки ӯ ва рафтораш тағйир кардааст. Худи мушкил бошад, ҳамон гунае, ки пайдо шуда буд, боқӣ монд.

Муслима иқрор мешавад, ки муддатҳои тӯлонӣ набудани ҳамсараш дар хона ба ҳолати руҳию равонии ӯ бетаъсир намондааст ва аз омилҳои асосии пайдо шудани ҳамаи ин рафтор ва муносибатҳои ба гузаштааш бегонаро низ дар ҳамин мебинад.

АГАР МАРД ДАР ХОНА НАБОШАД...

Монанди мусоҳиби мо дар ҷомеаи Тоҷикистон ҳазорон нафар заноне ҳастанд, ки айнан ҳамин мушкил ва гоҳе ҳолатҳои равонии мудҳиштар аз инро доранд. Коршиносоне, ки дар пайи муайяннамоии таъсири муҳоҷирати мардон ва ё дигар аъзои оила ба руҳияи аъзои он дар Тоҷикистон кор бурдаанду таҳлилу баррасиҳое анҷом додаанд, ҳанӯз ба натиҷа ва ё хулосаи ниҳоие нарасидаанд. Чун муҳоҷират мисли дигар равандҳои зиндагии инсонӣ ҳамеша дар ҷараён асту давра ба давра рангу вазъи тозаро ба худ касб мекунад. Аммо маҳз дар ҳамин масъалаи мавриди назар равоншиносон бар ин ақидаанд, ки занону кӯдакон дар ҷомеаи мо бештар аз набудани шавҳарон ва падаронашон аз лиҳози равонӣ азият мекашанд.

Ҳузур надоштани мард чун сарвари хонадон дар оилаҳои тоҷик гоҳе ба фоҷиаҳои сангин ва нангин оварда мерасонад ва ин равиш агар мудовим бошад, паёмадҳои ногувортареро дар пай хоҳад дошт. То ҳанӯз ҳам ҷомеаи мо шоҳиди ҳодисаву ҳолатҳои зиёде буд, ки омили асосии сар заданашон дар хонаводаҳо маҳз дурӣ ва ё худ дар муҳоҷират қарор доштани мардони хонадон аст.

Равоншинос Маҳмудшоҳ Кабиров, ки дар мавзӯи муҳоҷирати меҳнатӣ корҳои илмиву таҳлилҳои равоншиносии зиёдеро анҷом додааст, мегӯяд, муҳоҷират дар баробари омили таъмини зиндагӣ ва фароҳам овардани шароити мусоиди пеш бурдани ҳаёт, на танҳо ба руҳияи аъзои оила метавонад таъсири манфӣ расонад, балки падидаҳои гуногуни манфиеро дар тамоми ҷомеаҳо метавонад сабабгор бошад. Ба қавли ӯ “агар 100 сол ҳам гузарад, зани тоҷик тоқат мекунад, вале ба равони ӯ набудани шавҳар ва иртиботу муносибати занушавҳарӣ таъсири манфӣ дорад. Маҳз бемориҳои занона, ҷоғар, дил, асаб дар аксари маврид дар занон аз ҳамин сабаб пайдо мешаванд.

МУҲОҶИРАТ ТАНҲО ДАРОМАДИ ИҚТИСОДӣ ДОРАД?

Мувофиқи маълумоти Вазорати меҳнат, муҳоҷират ва шуғли аҳолии кишвар танҳо давоми соли 2019 шумораи нафароне, ки аз марзи Тоҷикистон бо нияти муҳоҷирати меҳнатӣ берун шудаанд, 530 883 нафарро ташкил медиҳад. Аз ин теъдод 453 780 нафараш мард ва 77 108 нафари дигараш зан мебошад.

Ин омор танҳо омори яксолаи муҳоҷирон аз Тоҷикистон аст, ки ба кишварҳои хориҷа, аксаран ба Русия,барои кору дарёфти ризқу рӯзии худ ва хонаводаҳояшон сафар кардаанд. Дар ҷамъ ин адад бо шумораи дигари муҳоҷирони тоҷике, ки аз солҳои қабл дар хориҷи кишвар қарор доштанд, гоҳе ба 1 миллион нафар ҳам мерасад. Ҳоло танҳо ҳамин омори расмии яксоларо мавриди баррасӣ қарор додан кофӣ аст, ки вазъиятро то ҷойе рӯшан намоем. Аз ҳисоби умумии 453 780 марде, ки дар як сол муҳоҷир шудаанд, фоизи бештарашонро мардони аз 18 то 60-сола ташкил медиҳанд. Метавон гуфт, ки ҳадди аксари муҳоҷирон оиладоранд ва маҳз ҳамин оиладор ва соҳиби фарзанд буданашон сабаби рӯй овардани онҳо ба муҳоҷирати меҳнатӣ ва дур шудан аз хонаводаҳои хеш гаштааст.

Мувофиқи иттилои мавҷуда соли гузашта аз ҳисоби муҳоҷирон ба кишвар бештар аз 2,7 миллиард доллари амрикоӣ ворид гардидааст, ки нисбат ба як соли қабл 6,6 фоиз зиёд мебошад. Ин нишондиҳандаи воқеан ҳам хубест. Аммо паҳлуҳои дигари масъала дар аксар маврид аз мадди назар дур мемонанд. Махсусан, вақте ки сухан сари пули муҳоҷирон меравад.

Маъмулан дар фаҳмиши мардум ва ҳатто масъулини ниҳодҳои дахлдор ин ақида бештар аз ҳар паҳлуи дигари масъала устувортар ҷой гирифтааст, ки муҳоҷирати меҳнатӣ – танҳо даромади иқтисодӣ. Аммо мутаассифона, на ҳама ва на ҳамеша аз паҳлуҳои нисбатан ҷиддитари дигари муҳоҷирати меҳнатии шаҳрвандон тафаккур мекунанд. Муҳоҷирати меҳнатӣ танҳо омили ворид кардани даромадҳои ҳангуфти иқтисодӣ ба кишвар набуду нест. Он дар баробари як василаи ба даст овардани пул ва баланд бардоштани иқтисодиёти кишвар, ҳамчунин аз омилҳои пуртаъсиртарини латмадор шудани солимии руҳию равонӣ ва ҷисмии мардум мебошад.

МУШКИЛИ РАВОНӢ ВА ТАРБИЯИ НОМУКАММАЛ

Агар ҳамин шумораи бештар аз 400 ҳазорнафараи мардони муҳоҷирро ҳудуди 200 ҳазор нафарашон падару шавҳар бошанд, пас дар як вақт фарзандони 200 ҳазор оила аз тарбияи мунтазами падар ва занҳо аз ҳамроҳӣ ва муҳаббати мудаввоми шавҳар маҳрум мемонанд. Ва ин ҳолат бо дарназардошти он ки камтарин муҳлати муҳоҷирати муҳоҷирон 3-4 моҳро ташкил медиҳад, ҳадди ақал ҳамин гуна давом меёбад. Дар аксари ҳолатҳо ин муддат то 1-2 сол тӯл мекашад.

Натиҷаи чунин раванди зиндагӣ ин гуна мешавад, ки маъмулан ҳеч як нафар аз аъзои ҷомеа дар зеҳни худ интизории онро надорад. Падари хонадон дар муҳоҷират, фарзанд дар кишвар ҳамроҳи модари танҳои худ. Табиист, ки вақте яке аз тарбиятгарон дар раванди тарбияи фарзанд ҳузур надошта бошад, тарбия комил намешавад ва чун тарбия комил набошад, маҳол аст, ки фарзанд як нафари аз лиҳози ақлонию ҷисмонию равонӣ солим ба воя расаду шахсияти огоҳе шавад.

ПУРСИШИ РАВОНШИНОСӢ ЧӢ НАТИҶА ДОД?

Барои муайян кардан ва натиҷаи тоза ба даст овардан дар мавриди ҳолати стрессии занони тоҷике, ки шавҳаронашон дар муҳоҷират қарор доранд, дар якҷоягӣ бо гурӯҳи равоншиносон пурсиши равоншиносе гузаронидем. Ин методика аз 9 савол иборат буда, озмудашаванда ба онҳо ҷавобҳои “ҳа” ва “не” гардонида метавонад. Тавассути ин методика се дараҷаи стресс муайян карда мешавад.

Вобаста ба он ки аксарияти муҳоҷирони меҳнатӣ мардон мебошанд, мо тасмим гирифтем, тадқиқотамонро бо ҳамсарони онҳо гузаронида, дараҷаи танзимнамоии ҳолати стрессии онҳоро зери омӯзиш қарор диҳем. Ҳамзамон тасмим гирифтем, ки барои муқоиса занонеро ҳам ба пурсиш ҷалб намоем, ки шавҳаронашон ҳамроҳашон ҳастанд. Дар ин пурсиш 40 нафар зан, 20 нафар аз оилаҳои муҳоҷирон ва 20 нафар аз оилаҳои ғайримуҳоҷирон иштирок карданд.

Аз таҳлили натиҷаҳои бадаст-омада маълум гардид, ки дар 65 фоизи заноне, ки шавҳаронашон дар муҳоҷирати меҳнатӣ қарор доранд, дараҷаи паст, 25 фоиз дараҷаи миёна ва танҳо дар 5 фоизи онҳо дараҷаи баланди танзимнамоии ҳолати стресс мавҷуд аст. Ин аз он шаҳодат медиҳад, ки дар ин гуна занон, яъне занони аз оилаҳои муҳоҷир дараҷаи пасти танзимнамоии ҳолати стрессӣ дида мешавад, яъне ин гурӯҳи озмудашудагон худро аз ҳад зиёд хаставу бемадор ҳис мекунанд, аксари вақт дар вазъияти стрессӣ худидоракуниро аз даст дода, намедонанд чӣ гуна худро назорат ва идора кунанд. Дар натиҷа худашон ва одамони гирду атрофашон дар муносибату муошират бо онҳо ба мушкилӣ дучор мешаванд.

РАВОНШИНОС ЧӢ МЕГӮЯД?

Маҳмудшоҳ Кабиров мегӯяд: “Муҳоҷират сафар аст ва сафар ҳамавақт хатар дорад ва хатар стресс, яъне азият. Тадқиқоти зиёди мо дар ин масъалаҳо нишон доданд, ки худи муҳоҷирон баъди 5 сол 50% саломатии худро бой медиҳанд. Аксари онҳо аз дурии азизонашон ба андозаи зарурӣ ва бештар аз он ҳам азият мекашанд ва ба бемориҳои равонии асабӣ, зиқӣ, тарс, бепарвоӣ, ноумедӣ ва ғайра гирифтор мешаванд.

Ба гуфтаи ин равоншиноси тоҷик хонадони муҳоҷирон сар аз оила ё худ ҳамсаронашон то кӯдакон аз бемории деприватсия, яъне норасоии ламс азоб кашида, сангдил ё гирифтори бемориҳои дигари равонӣ мешаванд.