Президент (калимаи лотинии praesidens, praesidentis - дар пеш нишаста, пешво, раис) – роҳбари интихобии давлат дар кишварҳои шакли идоракунии ҷумҳуриявӣ мебошад. Дар ҷумҳуриҳои президентӣ президент дорои салоҳиятҳои васеъ мебошад, чунки ӯ функсияи Сарвари давлат ва Раиси ҳукуматро иҷро менамояд. Ба маънои расмӣ истилоҳи «президент» ҳангоми омода намудани Конститутсияи ИМА соли 1787 вақте, ки масъалаи номгузории шахси мансабдор, роҳбари интихобшудаи давлат пеш омад, мавриди истифода қарор гирифтааст.

Дар айни ҳол, президент рам¬зи муттаҳидии давлат, намоянда ва муҳофизи манфиатҳои шаҳрвандон ҳам дар давлати худ ва ҳам берун аз он мебошад. Дар адабиёти ҳуқуқӣ институти президентӣ чун категори¬яи конститутсионӣ - ҳуқуқӣ омухта мешавад, ки ифодакунандаи маҷмӯи ваколатҳои ҳокимиятии Президент дар соҳаи идоракунии давлат мебошад, ки ба меъёрҳои конститутсионӣ асос ёфта, танзимкунандаи баамал¬барории ҳокимияти президентӣ аст. Таҳлили институти президентӣ дар кулли давлатҳои дунё нишон медиҳад, ки он дорои аломатҳои зе¬рин аст: Президент шахси мансабдо¬ри интихобӣ аст; ӯ функсияи сарвари давлатро иҷро менамояд; ӯ Раиси ҳукумат аст; ӯ ба халқ содиқона хид¬мат менамояд. Президент дар низо¬ми мақомоти давлатӣ мақоми олиро ишғол менамояд, ӯ субот ва муттаси¬лии механизми ҳокимияти давлатиро таъмин мекунад, намояндагии олии кишварро дар арсаи байналмилалӣ баамал мебарорад.

Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон Сарвари давлат ва ҳокимияти иҷроия (Ҳукумат) ҳомии Конститутсия ва қонунҳо, ҳуқуқу озодиҳои инсон ва шаҳрванд, кафили истиқлолияти миллӣ, ягонагӣ ва тамомияти арзӣ, пойдориву бардавомии давлат, мурат¬табии фаъолияти мақомоти давлатӣ ва ҳамкории онҳо, риояи шартномаҳои байналмилалии Тоҷикистон мебошад, ки самтҳои асосии сиёсати дохилӣ ва хориҷии ҷумҳуриро муайян мекунад,

Тоҷикистонро дар до-хили кишвар ва дар муносибатҳои байналмилалӣ намояндагӣ мекунад, вазоратҳо ва кумитаҳои давлатиро таъсис ва барҳам медиҳад, сарвазир ва дигар аъзои ҳукуматро таъин ва озод мекунад, Дастгоҳи иҷроияи Пре¬зидентро таъсис медиҳад, Шӯрои ам¬ниятро таъсис ва роҳбарӣ мекунад, ба қонунҳо имзо мегузорад, низоми пулиро муайян менамояд ва маълумотро ба Маҷлиси миллӣ ва Маҷлиси намояндагон пешниҳод менамояд, их¬тиёрдор ва масъули сармояи захиравӣ мебошад, ба татбиқи сиёсати хориҷӣ роҳбарӣ мекунад, шартномаҳои бай¬налмилалиро имзо ва ба тасдиқи Маҷлиси намояндагон пешниҳод ме¬намояд, сарони намояндагиҳои ди¬пломатиро дар давлатҳои хориҷӣ, намояндаҳои ҷумҳуриро дар ташкилотҳои байналмилалӣ таъин ва озод мекунад, эътимодномаҳои сарони намояндагиҳои дипломатии давлатҳои хориҷиро қабул менамо¬яд, Сарфармондеҳи Олии Қувваҳои Мусаллаҳи Тоҷикистон мебошад; масъалаҳои шаҳрвандиро ҳал ме¬кунад, паноҳгоҳи сиёсӣ медиҳад, масаълаҳои бахшиши ҷазоро ҳал мекунад, шаҳрвандонро бо мукофотҳои давлатӣ, ҷоизаҳои давлатӣ, нишонҳо ва унвонҳои ифтихории Тоҷикистон сарфароз мегардонад ва ваколатҳои дигареро, ки Конститутсия ва қонунҳо муайян кардаанд, амалӣ менамояд.

Дар Тоҷикистон чун давлати соҳибихтиёр, демократӣ, ҳуқуқбунёд, дунявӣ, ягона ва иҷтимоӣ бо мақсади тақвияти асосҳои сохтори конститутсионӣ, истиқлолияти давлатӣ, тамомияти арзӣ, якпорчагии Ва¬тан, пойдориву бардавомии Давлати Тоҷикистон, таҳкими демократия, руш¬ди минбаъдаи равандҳои демократи¬кунонии ҳаёти ҷомеа, ҳуқуқу озодиҳои инсон ва кафолати риояю ҳифзи онҳо, таъмини рушди иқтисодӣ, иҷтимоӣ ва фарҳангӣ, ҳифзи арзишҳои таърихии давлатдории миллӣ, фароҳам оварда¬ни шароити зиндагии арзанда ва ин¬кишофи озодона барои ҳар як инсон дар асоси моддаи 2 Қонуни Ҷумҳурии Тоҷикистон «Дар бораи рӯзҳои ид» 16 ноябр ҳамчун Рӯзи Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон таҷлил мешавад. Ин рӯз барои мардуми Тоҷикистон рӯзи иди корӣ дониста мешавад.

Заминаи таърихии ин ид иҷлосияи XVI Шӯрои олии Ҷумҳурии Тоҷикистон мебошад, ки санаи 16-уми ноя¬бри соли 1994 баргузор гардид ва Эмомалӣ Раҳмон баъд аз маросими савгандёдкунӣ ба вазифаи Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон, ки Конститутсияи Тоҷикистони соҳибихтиёр муқаррар на¬мудааст, шуруъ намуд. Иҷлосияи мазкур дар таърихи навтарини Тоҷикиситон ҳамчун рӯзи қабули нахустин Консти¬тутсияи давлати соҳибистиқлол ва зуҳуроти ягонагии миллату давлат боқӣ мондааст. Баъди қабули Конститутсия ва интихоби Президент аз соли 1994 дар таърихи навини кишварамон марҳилаи нав оғоз ёфт ва барои беҳтар намуда¬ни шароити зисту зиндагонӣ ва беҳтар шудани дараҷаи некуаҳволии мардуми Тоҷикистон, давом додани ислоҳоти сиёсӣ, иқтисодӣ, иҷтимоӣ, фарҳангӣ ша¬роити мусоид фароҳам омад.

Муҳимияти таҷлили Рӯзи Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон дар он аст, ки мо – ҷавонон бояд фаъолияти пурса¬мару ибратбахши Пешвои миллат, Президенти Тоҷикистон, муҳтарам Эмомалӣ Раҳмонро қадр намоем, зеро маҳз ба шарофати сиёсати муваффақонаву боровар, талошҳои пайваста дар роҳи ободиву осоиши Ватан, азму ҷасорати қавӣ, арҷгузорӣ ба таърихи пурғановати миллати бостонии тоҷик ва ташаббусҳои созандаву некбинонаи ӯ ҷомеаи ҷаҳонӣ ба Тоҷикистон бо нигоҳи боэътимод ва хайрхоҳона назар дорад.

Дастовардҳои Президенти Тоҷикистон аст, ки Тоҷикистон дар зарфи 25 соли истиқлолият ба сулҳу ваҳдати миллӣ расид ва таҷрибаи сулҳи тоҷикон минбаъд аз ҷониби Созмони Миллали Муттаҳид ҳамчун таҷрибаи нодири расидан ба сулҳу субот эътироф гардид; қонунгузории миллии худро бунёд намуд; низоми самараноки мақомоти ҳокимияти иҷроия, қонунгузорӣ ва суд ташкилу такмил ёфта, заминаҳои ҳуқуқии фа¬ъолияти онҳо фароҳам оварда шуд; 15 санади авф қабул шуд ва муқаррароти онҳо ба зиёда аз 115 ҳазор нафар маҳкумшудагон, судшавандагон ва таҳти тафтиш қарордоштагон татбиқ гардиданд; сатҳи камбизоатиро то 31 фоиз паст намуд ва маҷмӯи маҳсулоти дохилӣ ба ҳар сари аҳолӣ 3,8 фоиз зиёд шуд; вазъи демографӣ ва тан¬дурустии аҳолӣ беҳ гардид, ки дар натиҷа шумораи аҳолии мамлакат аз панҷуним миллион то 8 миллиону 700 ҳазор нафар, яъне 1,6 баробар афзоиш ёфта, сатҳу сифати зиндагии мардум куллан беҳтар гардид ва да¬розумрии миёнаи шаҳрвандон то 73,5 сол боло рафт; 161 муассисаи типи нав, аз ҷумла 85 гимназия ва 65 лит¬сей, 9 мактаби президентӣ барои хо¬нандагони болаёқат, 39 муассисаҳои таҳсилоти олии касбӣ фаъолият до¬ранд; маблағгузории соҳаи тандурустӣ аз 960 ҳазор сомонии соли 1991 ба 1 миллиарду 300 миллион сомонӣ дар соли 2016 расонида шуд; барои бунё¬ди манзилҳои истиқоматӣ ба як миллиону 300 ҳазор оила, яъне ба зиёда аз 7 миллион нафар шаҳрванд 129 ҳазор гектар замин ҷудо карда шуд ва барои беҳдошти сатҳи зиндагии аҳолӣ, таъмини бозори истеъмолӣ бо маҳсулоти соҳа бо фармонҳои Президенти кишвар ба аҳолии мамлакат 75 ҳазор гектар замин тақсим карда шуд ва ин иқдом имконият дод, ки талабо¬ти аҳолӣ ба аксари маҳсулоти ниёзи аввал таъмин гардад; шумораи исти¬фодабарандагони алоқаи телефонӣ ба 11,2 миллион расида, шумораи муш¬тариёни интернет зиёда аз 3 миллион нафарро ташкил медиҳад; бар асо¬си принсипҳои эҳтироми мутақобил, манфиатҳои муштарак ва риояи ҳуқуқи байналмилалӣ бо зиёда аз 140 кишвари дуру наздик робитаҳои дӯстонаву беғараз ва ҳамкориҳои судманди гуногунҷабҳа ба роҳ монда шуд; музди меҳнати ҳадди ақал аз 3-17 сомонӣ соли 1991 то ба 400 сомонӣ дар соли 2016 баробар гардид; агар соли 1991 дар мамлакат ҳамагӣ 358 корхонаи саноатӣ фаъолият мекарда бошад, ҳоло шумораи онҳо ба 2100 расидааст; барои тараққиёти энер¬гетика дар кишвар 32 лоиҳаи давла¬тии сармоягузорӣ бо ҷалби зиёда аз 12 миллиард сомонӣ татбиқ карда шуд, аз ҷумла зиёда аз 1300 мегаватт иқтидори нави энергетикӣ ба истифо¬да дода шуд ва НБО Роғун ба иқтидори 3600 мегаватт ба истифода дода хоҳад шуд; дар соҳаи кишоварзӣ 42 лоиҳаи давлатии сармоягузорӣ ба маблағи зиёда аз 3,7 миллиард сомонӣ амалӣ карда шуд ва айни замон дар соҳаи мазкур татбиқи 9 лоиҳаи давлатии сармоягузорӣ дар ҳаҷми 1,5 миллиард сомонӣ идома дорад; дар соҳаи нақлиёти кишвар 45 лоиҳаи давлатии сармоягузорӣ ба маблағи умумии зиё¬да аз 12 миллиард сомонӣ татбиқ гар¬дида, беш аз 2000 километр роҳ, 240 пул ва зиёда аз 30 километр нақбҳои мошингузар сохта, мавриди истифода қарор дода шуданд; беш аз 190 ки¬лометр роҳи оҳан бунёд гардид; дар даврони соҳибистиқлолӣ дар доираи амалисозии зиёда аз ҳазор лоиҳаи сармоягузорӣ ба иқтисодиёт беш аз 63 миллиард сомонӣ (баробар ба 8,1 миллиард доллари амрикоӣ) сармояи хориҷӣ, аз ҷумла 27,5 миллиард сомонӣ (баробар ба сеюним миллиард долла¬ри амрикоӣ) сармоягузории мустақим ҷалб гардид, ки асосан ба соҳаҳои энергетика, нақлиёт, тандурустӣ, маориф, кишоварзӣ, обёрӣ ва инфрасохто¬ри дигар равона шудааст; бо мақсади беҳтар кардани таъминоти аҳолии чандин шаҳру ноҳияи мамлакат бо оби тозаи нӯшокӣ 7 лоиҳаи давла¬тии сармоягузорӣ ба маблағи умумии қариб 1 миллиард сомонӣ амалӣ шуда истодааст; суръати миёнасолонаи руш¬ди иқтисодии кишвар ба 7,8 фоиз баро¬бар шуда, даромади буҷети давлатӣ аз 300 миллион сомонӣ то 18 миллиард сомонӣ афзоиш ёфт; бо мақсади руш¬ди соҳибкории хурду миёна ва дастрасии соҳибкорон ба захираҳои қарзӣ аз ҳисоби буҷети давлатӣ Фонди даст¬гирии соҳибкорӣ таъсис дода шуд, ки дар 47 шаҳру ноҳия ба субъектҳои зи¬ёди соҳибкории истеҳсолӣ бо фоизҳои паст дар ҳаҷми 95 миллион сомонӣ қарзҳои имтиёзноки дарозмуддат до¬дааст; дар зарфи 10 соли охир дар кишвар беш аз 90 лоиҳаи давлатии сармоягузорӣ ба маблағи умумии 12 миллиард сомонӣ татбиқ гардид ва айни замон 63 лоиҳаи дигар дар ҳаҷми умумии зиёда аз 19 миллиард сомонӣ амалӣ шуда истодааст; 30 намоян¬дагии дипломатии худро дар хориҷи кишвар дар ҷодаи ҳимояи ҳуқуқ ва манфиатҳои шаҳрвандон ва дар маҷмӯъ, доир ба ҳифзи манфиатҳои миллии давлати Тоҷикистон ҷойгир намуд; ба узвияти беш аз 80 созмо¬ни минтақавию байналмилалӣ ва ниҳоди молиявии ҷаҳонӣ пазируф¬та шуда, ҳамроҳ бо дигар кишварҳо дар ҳаллу фасли мушкилоти сиёси-ву амниятӣ, иқтисодиву иҷтимоӣ ва фарҳангии ҷаҳон нақш мегузорад; ба зиёда аз 350 санади байналмилалӣ, ба мисли конвенсияҳо, хартияҳо ва эъломияҳои байналмилалӣ ҳамроҳ шуда, уҳдадориҳои худро дар сам¬ти расидан ба ҳадафҳои ҷаҳонӣ, аз қабили рушди иҷтимоӣ, беҳбуди вазъи иқтисодӣ, ҳифзи муҳити зист ва амсо¬ли онҳо иҷро менамояд; бо давлатҳои мухталифи ҷаҳон беш аз 2000 санади ҳуқуқиро ба имзо расонида, маври¬ди иҷро қарор додааст; се ташаббуси бузург дар соҳаи об дар сатҳи ҷаҳонӣ амалӣ шудаанд, аз ҷумла эълон кар¬дани соли 2003 ҳамчун “Соли байнал¬милалии оби тоза”, Даҳсолаи байнал¬милалии амал “Об барои ҳаёт” барои солҳои 2005-2015 ва соли 2013 ба ҳайси “Соли байналмилалии ҳамкорӣ дар соҳаи об”; инчунин соли 2016 ба узвияти Шӯрои иқтисодӣ ва иҷтимоии Созмони Милали Муттаҳид (ЭКОСОК) интихоб гардидааст ва мавқеъ ва дидгоҳи худро дар амалияи сиёсӣ борҳо намоиш додааст.

Бо назардошти далелҳои баёнгар¬дида бояд таъкид намуд, ки Рӯзи Пре¬зиденти Ҷумҳурии Тоҷикистонро мо бояд ҳамасола бошукӯҳ таҷлил намо¬ем, чунки Пешвои миллат, Президенти Тоҷикистон ҳамчун шахсияти барҷастаи миллат, ки дар бунёди низоми давлат¬дории Тоҷикистони соҳибистиқлол, барқарорсозии сохти конститутсионӣ, ба даст овардани сулҳу ваҳдати миллӣ саҳми беназир гузошта, тибқи Кон¬ститутсияи Ҷумҳурии Тоҷикистон соли 1994 дар асоси овоздиҳии умумихалқӣ аввалин Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон интихоб шуда, дар эъмо¬ри давлати соҳибихтиёр, демократӣ, ҳуқуқбунёд, дунявӣ ва иҷтимоӣ нақши арзанда гузошта, миллатро аз парокандагӣ, давлатро аз нестшавӣ ва халқро аз ҷанги шаҳрвандӣ раҳо намуда, дар рушди сиёсӣ, иқтисодиву иҷтимоӣ ва таърихиву фарҳангии дав¬лати мустақили Тоҷикистон хизматҳои бузургу тақдирсоз намудааст

ДОНИЁР САНГИНОВ,
мудири кафедраи ҳуқуқи соҳибкорӣ ва тиҷорати факултети ҳуқуқшиносии ДМТ, номзади илмҳои ҳуқуқ, дотсент.