Ба ҳамагон маълум аст, ки оину суннатҳои наврӯзӣ таърихи куҳан доранд, зеро Наврӯз яке аз ҷашнҳои миллии мардуми ориёинажод буда, онро мардуми Тоҷикистон аз қадимулайём то ба имрӯз бо шукӯҳу вижагиҳо ва расму суннатҳое, ки аз ниёгонамон то ба имрӯз мерос мондааст, ҷашн мегиранд. Наврӯз расму суннатҳои зиёдеро дар бар мегирад, ки аксари онҳо то ба имрӯз роиҷанд.

Гулгардонӣ

Аз омадани Наврӯз пеш аз ҳама бачагон бо иҷрои анъанаи гулгардонӣ ба дигарон хабар медиҳанд. Онҳо як-ду ҳафта қабл аз Наврӯз гурӯҳ шуда, ба кӯҳу пуштаҳо рафта, гулҳои баҳорӣ: бойчечак, сиёҳгӯш ва гули зардакро чида, ба деҳа меоранд ва хона ба хона гашта, ба мардум сурудхонон муждаи омадани Наврӯзро мерасонанд. Соҳибхонаҳо гулҳоро бӯй кашидаву ба чашм мемоланд ва ба бачаҳо кулчаю қанду мавиз, дар баъзе ҷойҳо гандуму нахӯд медиҳанд.

Ҷуфтбаророн
То солҳои 1950-ум дар ноҳияҳои минтақаи Суғд, Хатлон, Бадахшон, водии Ҳисор ва дигар минтақаҳои кишвар то фарорасии ҷашни Наврӯз маросими ҷуфтбаророн барпо мекарданд. Рӯзи аввал деҳқонон дар хонае ҷамъ омада, дастҷамъона оши палав пухта мехӯрданд. Сипас онҳо ба сари замин рафта ба шохҳои барзаговҳо равғани зағир мемолиданд ва ба сару бадани говҳо орд мепошиданд, ки рамзи хайру баракат ва фаровонии ҳосилро ифода мекард. Рӯзи аввал каме шудгор мекарданду яке аз мӯйсафедони калонсолтарини деҳа ба тариқи рамзӣ ва муборакии кор чанд мушт гандум мепошид. Он рӯз бармегаштанду кори асосӣ аз рӯзи дуюм оғоз мешуд. Бояд гуфт, ки дар замони муосир, новобаста аз рушди соҳаҳо ва ҳусну мазмуни дигар гирифтани чандин анъанаву маросимҳо, анъанаи ҷуфтбаророн то ҳол мавқеи худро гум накардааст, зеро мардуми тоҷик аз қадим кишоварзиро пешаи асосии хеш кардааст. Кишоварзро, бешак, ҷуфтбаророн ба кор мебарорад.

Хонабаророн
Мардум як ҳафта пеш аз фарорасии Наврӯз кӯрпаву палосҳоро аз хона берун бароварда, хонаро рӯфтаю тамиз мекунанд, кӯрпаҳою пардаҳоро мешӯянд ва хушбӯй мезананд. Тамоми палосу кӯрпаву лавозимоти манзилашонро офтоб дода, метаконанд. Девори хонаҳоро сафед намуда, тозаву озода месозанд. Дегу зарфҳоро шуста тоза мекунанд. Зеро хонаву дари тоза рамзи соли наву иқболи нав аст. Мардум бовар доранд, ки агар соли навро дар хонаи тозаву ороста пешвоз бигирӣ, ҳамон солро бо хушу хурсандӣ мегузаронӣ.

Чаҳоршанбесурӣ
Маросими чаҳоршанбеи охирон, ки онро чоршанбеи сурук низ меноманд, дар чоршанбеи охирони сол (мувофиқи тақдими эронӣ-хуршедӣ) гузаронида мешавад. Дар чорраҳае алав афрӯхта, хурду калон аз болояш меҷаҳиданд ва ба оташ муроҷиат карда мегуфтанд: ранҷурию ранги зарди ман аз ту, сурхию хуррамии ту аз ман. Бо иҷрои ин амал онҳо бовар дош-танд, ки дар соли нави оянда онҳо тандуруст хоҳанд буд.

Маросими обрезон
Аз давраҳои хеле қадим дар байни мардумони ориёӣ оине маъмул буд, ки пеш аз фарорасии соли нав - Наврӯз мардум шустушӯй намуда, худро поку озода мекарданд. Занони деҳа субҳ бо куртаи чакан ё атлас, ки домони пурофтобро монад, ба лаби чашма барои адои ин маросим мераванд. Бо зарфи дасташон оби чашмаро берун мерезанд. Ин амал аз рӯи ин бовар аст, ки чун аз ин зарф се бор аз чашма об бирезӣ, пок мешавад. Онҳо мехоҳанд ин эҳё аз покӣ оғоз шавад. Мегӯянд, покиро об медиҳад. Як анъанаи дигари маросими обрезон ҳангоми ба аёдати бемор ё азодоре бираванд, баъди се каф об задан ба чеҳра ба манзили худ бармегарданд.

Гоҳо ба ин баҳона ба бадани якдигар об ҳам мерезанд. Пеши даромадгоҳи ҳавлӣ об мепошанд, то аз қадами номубораке манзилашонро муҳофизат намоянд. Вақте ки касе аз аҳли хонавода ҷое ба сафар мебарояд, аз пушти ӯ низ об мепошанд. Барои он ки сафараш бехатар шавад ва роҳи бозгашташон рӯшан бошад.
Баъди иҷрои маросими обрезон занон хеле хушнуд мешаванд ва гӯё бори сангинеро аз дӯш гирифтанд. Ин вазъи равонии онҳоро шеъру таронаҳои наврӯз аст, ки пурра месозад.

Суманакпазӣ
Суманак навъе аз хӯриши наврӯзӣ аст, ки аз сабзаи гандум пухта мешавад. Худи сабза рамзи эҳёи табиат ва зебоию осоиштагии ҳаёт ба шумор меравад. Тарзи таҳияи сабза ва пухтани суманак дар байни мардуми тоҷик чунин буд. Гандумро 3 рӯз дар оби ҷӯй ё оби борон тар карда мемонданд. Баъди он ки гандум неш мебаровард, онро гирифта дар табақе ҳамвор мегузоштанд ва рӯяшро бо докаи тоза мепӯшонданд. Рӯзе, ки борон меборад, ба берун мебароранд ва пас аз борон оби зиёдатиашро полонида, боз бурда ба хонае, каси бегона ба он ҷо надарояд, мегузоштанд. Вакте ки гандум сабз шуд, бояд ҳеҷ кас онро набинад, зеро ки пай меафтад.

Оштикунонӣ
Оини дигаре, ки аз замонҳои хеле қадим анъана шуда омадааст, оштикунонии қаҳриҳо мебошад. Дар оғози соли нав набояд касе бо касе қаҳрию ногап бошад. Маъмулан одамони калонсол дар байн даромада, шахсони ба ҳам каҳриро оштӣ мекунонанд. Мегӯянд, ки дар ин рӯзҳои нав бояд ҳама тифоқ, сарҷамъ ва дӯст бошанд. Ҳамин тариқ, Наврӯз аз маъруфтарин ва маҳбубтарин ҷашнҳои мардуми тоҷик ва дигар халқҳо ба шумор меравад. Наврӯз ҷойи вохӯрӣ ва муносибати мардум, ҷое ки ҳам зану мард ва ҳам пиру ҷавон гирд меоянд, шодию хурсандӣ мекунанд, лаззати эстетикӣ мебаранд, ёдоварӣ аз гузаштагон менамоянд ва пайвандии худро бо табиат баён мекунанд.

Бозиҳои варзишӣ
Як бахши ҷашни Наврӯзро бозиҳои суннатии варзишӣ ташкил медиҳад. Дар айёми Наврӯз мусобиқоти паҳлавонон дар намудҳои гӯштингирӣ, аспдавонӣ, пойгаҳ (давидан), бандкашӣ, чавгонбозӣ барпо мешавад, аммо мусобиқаи маъмултарини наврӯзӣ ин гӯштингирӣ аст, ки хеле паҳн шудааст. Бузкашӣ як навъ варзиши маъмулӣ буда, дар айёми Наврӯз ботантана барпо мешавад.

Таҳияи
Наҷиба МУРОДБЕКОВА, “ҶТ”