ВАРЗИШ
Панҷшанбе 25 Апрел 2024 01:56
Ё чаро дар шоҳмот аввал бо донаҳои сафед гашт мекунанд?
Дар ҷаҳони имрӯза намудҳои гуногуни варзиш хеле рушд ёфтааст. Аз ҷумла, намудҳои варзиш барои тақвияти тафаккур ва зеҳният ҳам. Шоҳмот, шашка, нардбозӣ ва ғайра ба ин намуди варзиш мансубанд.
Шоҳмотро метавон мушкилтарин ва шавқовартарин варзиши зеҳнӣ номид. Он таърихи басо қадима ва ғайриодиро дорост. Аз донаҳои он сар намуда, то тахтаи бозӣ ва қонуну қоидаҳои он ҳар яке ба худ соҳиби таърих аст.
Таърихи пайдоиши шоҳмотро беш аз 1500 сол меҳисобанд. Ва эҳтимол пайдоиши шоҳмот аз бозии қадимае, ки дар кишвари Ҳиндустон вуҷуд доштааст, сарчашма мегирад. Он ҷо бозие бо номи чатуранга машҳур будааст, ки ҳамчун пешгузаштаи шоҳмот дониста мешавад. Болои тахта донаҳои чатуранга ба донаҳои шоҳмот монандии зич доштанд ва мақсади асосӣ дар ин бозии зеҳнӣ мот кардани шоҳ буд. Инчунин дар баъзе навиштаҷоти бостоншиносии ёфтшуда, шоҳмот ҳатто пештар аз санаи дар боло зикршуда, дар кишвари форсҳо ё чиниҳо арзи ҳастӣ намудааст. Зеро ҳоло рисолаҳое дар бораи шоҳмот бо забони қадимаи форсӣ пайдо шудааст, ки таърихи пайдоиши шоҳмотро ба асрҳои қадим мебаранд.
Навиштаҷоти аввалине, ки дар он дар бораи шатранҷ маълумот дода шудааст, ин романи таърихии “Харчашарита” бо забони санскритӣ мебошад. Дар забони форсӣ рисолаи “Чатаранг-намак” (“Рисола оиди шоҳмот”) маълумот дар бораи туҳфа намудани шоҳмот аз ҷониби шоҳони ҳиндӣ ба шоҳаншоҳи форс Хусрав (531-579) дода шудааст. Аз он замон мардуми форс ба бозии чатуранга шиносоӣ пайдо карданд. Мардуми форс чатурангаро қабул карда, ба он тағйирот илова намуданд. Инчунин номашро шатранҷ гузошта, худро ҳамчун асосгузори он меҳисобанд.
Маълумот дар бораи он ки дар чатуранга чор бозингар ширкат меварзиданд, Берунӣ дар рисолае инро зикр намудааст. Мувофиқи навиштаи Берунӣ дар болои тахта чанд адад донаи шоҳмот ҷой мегирифт. Онҳо аз шоҳ, фил, асп, рух ва чор пиёда иборат будаанд. Тариқи қуръапартоӣ муайян мегардид, ки бозингар бо кадом дона бояд гашт кунад ва бо соҳиб шудани ҳар як донаи ҳариф бозингар мукофотро ба даст меовард.
Ривоҷи тиҷорат кишварҳоро бо ҳам наздик мекард. Аз ҷумла, Чин ва Ҳиндро. Мувофиқи маъхазҳо дар Чин ҳам оиди шоҳмот аз давраҳои қадим маълумот мавҷуд будааст. Чунончӣ, муҳаққиқи чинӣ Ню Сэнжу дар рисолааш, ки ба асри IX рост меояд, дар бораи намуди шоҳмоти хитоӣ – “сянтси” маълумот додааст.
Ҳаракати донаҳои “сянтси” аз ҳаракати донаҳои шоҳмот фарқ мекунанд. Инчунин дар “сянтси” донае вуҷуд дорад, ки он дар шоҳмот дида намешавад. Он дона “пушка” ном дорад, ки монанди рух дар бозӣ ҳаракат мекунад.
Таърихи шоҳмоти ҷопонии “сёги” бошад, ба таври пурра маълум нест. Аввалин навиштаҳо дар бораи шоҳмоти ҷопонӣ аз ҷониби муҳаққиқ Фудзивар Юкинар ҳазор сол муқаддам маълумот ёфта шудааст. Лекин баъзе таърихнигорон бар он ақидаанд, ки ин аввалин манбаъ дар бораи “сёги” ба шумор намеравад. Пайдоиши “сёги”-ро аз шоҳмоти чинии “сянтси” медонанд. Вале шоҳмоти ҷопонӣ аз шоҳмоти хитоӣ ба куллӣ фарқ дорад. Ҳатто ҳаракати донаҳои шоҳмоти ҷопонӣ қонуну қоидаҳои худро дорост.
Баъд аз хилофати араб шоҳмот аз давлати форсҳо, дар асри XII миёни мардуми араб паҳн шуд. Баъдан аз арабҳо ба аврупоиён низ маълум гардид. Наздик ба шакли шоҳмоти имрӯза дар асри XV ҳангоме ки ҳаракати фил ва рух дар бозӣ фаъол шуд, бозии шоҳмотбозӣ пайдо шудааст. Пеш ҳаракати ин ду донаи шоҳмот хеле маҳдуд буд. Оғоз аз асри XV бозии шоҳмот асосан ба шакли имрӯза наздик гардид. Инчунин ҳаракати аввал аз ҷониби донаҳои сафед дар бозӣ низ дар ҳамин давра пайдо шудааст.
Саволе ба миён меояд, ки чаро дар шоҳмот аввал донаҳои сафед гашт мекунанд? Баъзеҳо ин сабабро чунин шарҳ медиҳанд, ки дар Шарқ, ватани шоҳмот мардум ранги сиёҳро ранги бобарор мепиндоштанд. Аз ин хотир одамон тасмим гирифтанд, ки агар ранги сиёҳ барорнок бошад, пас бояд аввал донаҳои ранги сафед гашт намоянд. То бозӣ ҷолибтар шаваду ба бозингаре, ки бо донаҳои сафед бозӣ мекунад, имконияти ғолибият низ дода шавад. Ин тартиб аз шоҳмот ба бозии шашка низ гузашта, то давраи мо омада расидааст.
Дар миёнаи асри XIX мусобиқаҳо байни шоҳмотбозони беҳтарини ҳар шаҳру давлат сурат гирифт. Пасон ҳамчун дар шакли мусобиқаҳои байнал-милалӣ ҷараён мегирифт. Ҳамин тавр, соли 1886 Вилгелм Стейнис дар бозии шоҳмот Йоган Сукертортро мағлуб намуд. Шарти ин мусобиқа чунин буд, ки ғолиб баъд аз хотимаи бозӣ худро ҳамчун қаҳрамони ҷаҳон муаррифӣ карда метавонад.
Соли 1924 Федератсияи байналмилалии шоҳмот ташкил гардид. Баъд аз вафоти чорумин қаҳрамони ҷаҳон дар шоҳмот Александр Алехин, соли 1946 қонуну қоидаҳои бозӣ аз ҷониби федератсия тағйир ёфт.
Дар охири асри XX дар бозии шоҳмот мухолифат ба вуҷуд омад. Қаҳрамони ҷаҳон Гарри Каспаров ва номзад Найҷел Шорт бозии худро на бо тарзи қонуну қоидаҳои муқаррарнамудаи федератсия гузаронданд, балки бо майлу хости хеш. Аз соли 1993 то 2006 мусобиқаҳои шоҳмот бо ду шакл - ҳам бо қонуну қоидаҳои федератсия ва ҳамчунин шоҳмоти шакли қадима ҷараён гирифтааст. Оғоз аз соли 2006 ин ду мусобиқаро якҷоя намуданд. Яъне қонуну қоидаҳои мусобиқаи ҷаҳонии шоҳмот умумӣ шуд. Аз соли 2013 раиси Федератсияи байналмилалии шоҳмот Магнус Карлсен интихоб шуда, то ҳол роҳбариятро дар даст дорад. Дар асри кунунӣ бозии шоҳмоти компютерӣ низ дар ҷаҳон паҳн шуд, ки ҳаводорони зиёд дорад.
Дар ҷаҳони имрӯза намудҳои гуногуни варзиш хеле рушд ёфтааст. Аз ҷумла, намудҳои варзиш барои тақвияти тафаккур ва зеҳният ҳам. Шоҳмот, шашка, нардбозӣ ва ғайра ба ин намуди варзиш мансубанд.
Шоҳмотро метавон мушкилтарин ва шавқовартарин варзиши зеҳнӣ номид. Он таърихи басо қадима ва ғайриодиро дорост. Аз донаҳои он сар намуда, то тахтаи бозӣ ва қонуну қоидаҳои он ҳар яке ба худ соҳиби таърих аст.
Таърихи пайдоиши шоҳмотро беш аз 1500 сол меҳисобанд. Ва эҳтимол пайдоиши шоҳмот аз бозии қадимае, ки дар кишвари Ҳиндустон вуҷуд доштааст, сарчашма мегирад. Он ҷо бозие бо номи чатуранга машҳур будааст, ки ҳамчун пешгузаштаи шоҳмот дониста мешавад. Болои тахта донаҳои чатуранга ба донаҳои шоҳмот монандии зич доштанд ва мақсади асосӣ дар ин бозии зеҳнӣ мот кардани шоҳ буд. Инчунин дар баъзе навиштаҷоти бостоншиносии ёфтшуда, шоҳмот ҳатто пештар аз санаи дар боло зикршуда, дар кишвари форсҳо ё чиниҳо арзи ҳастӣ намудааст. Зеро ҳоло рисолаҳое дар бораи шоҳмот бо забони қадимаи форсӣ пайдо шудааст, ки таърихи пайдоиши шоҳмотро ба асрҳои қадим мебаранд.
Навиштаҷоти аввалине, ки дар он дар бораи шатранҷ маълумот дода шудааст, ин романи таърихии “Харчашарита” бо забони санскритӣ мебошад. Дар забони форсӣ рисолаи “Чатаранг-намак” (“Рисола оиди шоҳмот”) маълумот дар бораи туҳфа намудани шоҳмот аз ҷониби шоҳони ҳиндӣ ба шоҳаншоҳи форс Хусрав (531-579) дода шудааст. Аз он замон мардуми форс ба бозии чатуранга шиносоӣ пайдо карданд. Мардуми форс чатурангаро қабул карда, ба он тағйирот илова намуданд. Инчунин номашро шатранҷ гузошта, худро ҳамчун асосгузори он меҳисобанд.
Маълумот дар бораи он ки дар чатуранга чор бозингар ширкат меварзиданд, Берунӣ дар рисолае инро зикр намудааст. Мувофиқи навиштаи Берунӣ дар болои тахта чанд адад донаи шоҳмот ҷой мегирифт. Онҳо аз шоҳ, фил, асп, рух ва чор пиёда иборат будаанд. Тариқи қуръапартоӣ муайян мегардид, ки бозингар бо кадом дона бояд гашт кунад ва бо соҳиб шудани ҳар як донаи ҳариф бозингар мукофотро ба даст меовард.
Ривоҷи тиҷорат кишварҳоро бо ҳам наздик мекард. Аз ҷумла, Чин ва Ҳиндро. Мувофиқи маъхазҳо дар Чин ҳам оиди шоҳмот аз давраҳои қадим маълумот мавҷуд будааст. Чунончӣ, муҳаққиқи чинӣ Ню Сэнжу дар рисолааш, ки ба асри IX рост меояд, дар бораи намуди шоҳмоти хитоӣ – “сянтси” маълумот додааст.
Ҳаракати донаҳои “сянтси” аз ҳаракати донаҳои шоҳмот фарқ мекунанд. Инчунин дар “сянтси” донае вуҷуд дорад, ки он дар шоҳмот дида намешавад. Он дона “пушка” ном дорад, ки монанди рух дар бозӣ ҳаракат мекунад.
Таърихи шоҳмоти ҷопонии “сёги” бошад, ба таври пурра маълум нест. Аввалин навиштаҳо дар бораи шоҳмоти ҷопонӣ аз ҷониби муҳаққиқ Фудзивар Юкинар ҳазор сол муқаддам маълумот ёфта шудааст. Лекин баъзе таърихнигорон бар он ақидаанд, ки ин аввалин манбаъ дар бораи “сёги” ба шумор намеравад. Пайдоиши “сёги”-ро аз шоҳмоти чинии “сянтси” медонанд. Вале шоҳмоти ҷопонӣ аз шоҳмоти хитоӣ ба куллӣ фарқ дорад. Ҳатто ҳаракати донаҳои шоҳмоти ҷопонӣ қонуну қоидаҳои худро дорост.
Баъд аз хилофати араб шоҳмот аз давлати форсҳо, дар асри XII миёни мардуми араб паҳн шуд. Баъдан аз арабҳо ба аврупоиён низ маълум гардид. Наздик ба шакли шоҳмоти имрӯза дар асри XV ҳангоме ки ҳаракати фил ва рух дар бозӣ фаъол шуд, бозии шоҳмотбозӣ пайдо шудааст. Пеш ҳаракати ин ду донаи шоҳмот хеле маҳдуд буд. Оғоз аз асри XV бозии шоҳмот асосан ба шакли имрӯза наздик гардид. Инчунин ҳаракати аввал аз ҷониби донаҳои сафед дар бозӣ низ дар ҳамин давра пайдо шудааст.
Саволе ба миён меояд, ки чаро дар шоҳмот аввал донаҳои сафед гашт мекунанд? Баъзеҳо ин сабабро чунин шарҳ медиҳанд, ки дар Шарқ, ватани шоҳмот мардум ранги сиёҳро ранги бобарор мепиндоштанд. Аз ин хотир одамон тасмим гирифтанд, ки агар ранги сиёҳ барорнок бошад, пас бояд аввал донаҳои ранги сафед гашт намоянд. То бозӣ ҷолибтар шаваду ба бозингаре, ки бо донаҳои сафед бозӣ мекунад, имконияти ғолибият низ дода шавад. Ин тартиб аз шоҳмот ба бозии шашка низ гузашта, то давраи мо омада расидааст.
Дар миёнаи асри XIX мусобиқаҳо байни шоҳмотбозони беҳтарини ҳар шаҳру давлат сурат гирифт. Пасон ҳамчун дар шакли мусобиқаҳои байнал-милалӣ ҷараён мегирифт. Ҳамин тавр, соли 1886 Вилгелм Стейнис дар бозии шоҳмот Йоган Сукертортро мағлуб намуд. Шарти ин мусобиқа чунин буд, ки ғолиб баъд аз хотимаи бозӣ худро ҳамчун қаҳрамони ҷаҳон муаррифӣ карда метавонад.
Соли 1924 Федератсияи байналмилалии шоҳмот ташкил гардид. Баъд аз вафоти чорумин қаҳрамони ҷаҳон дар шоҳмот Александр Алехин, соли 1946 қонуну қоидаҳои бозӣ аз ҷониби федератсия тағйир ёфт.
Дар охири асри XX дар бозии шоҳмот мухолифат ба вуҷуд омад. Қаҳрамони ҷаҳон Гарри Каспаров ва номзад Найҷел Шорт бозии худро на бо тарзи қонуну қоидаҳои муқаррарнамудаи федератсия гузаронданд, балки бо майлу хости хеш. Аз соли 1993 то 2006 мусобиқаҳои шоҳмот бо ду шакл - ҳам бо қонуну қоидаҳои федератсия ва ҳамчунин шоҳмоти шакли қадима ҷараён гирифтааст. Оғоз аз соли 2006 ин ду мусобиқаро якҷоя намуданд. Яъне қонуну қоидаҳои мусобиқаи ҷаҳонии шоҳмот умумӣ шуд. Аз соли 2013 раиси Федератсияи байналмилалии шоҳмот Магнус Карлсен интихоб шуда, то ҳол роҳбариятро дар даст дорад. Дар асри кунунӣ бозии шоҳмоти компютерӣ низ дар ҷаҳон паҳн шуд, ки ҳаводорони зиёд дорад.
Хабарҳои дигар
Рӯзнома
Эзоҳи худро нависед