“Тоҷикистон, воқеан, як неъмати худодод, як муъҷизаи табиат, як пора биҳишти рӯи Замин аст. Мисли сарзамини мо табиати нотакрор, оби софу зулол, чашмаҳои ширин, кӯҳҳои зебову сарбаланди дорои сарватҳои бойи зеризаминӣ дар ягон гӯшаи олам вуҷуд надорад”.

Эмомалӣ РАҲМОН

Дар ҳақиқат, Тоҷикистони азизи мо кишвари афсонавию зебоманзар буда, бо табиати нотакрор ва ёдгориҳои таърихии худ таваҷҷуҳи оламиёнро ба худ ҷалб месозад. Боду ҳавои мусоид, кӯҳҳои сарбафалаккашида, обҳои равону пиряхҳои азим ва дар маҷмуъ, табиати биҳиштосои Тоҷикисон барои сайёҳон беҳтарин макони истироҳату фароғат мебошад. Ин нуктаро ба назар гирифта, Асосгузори сулҳу ваҳдати миллӣ – Пешвои миллат, Президенти Тоҷикистон, муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон дар Паёми хеш ба Маҷлиси Олӣ ба масъалаи рушди туризм ва сайёҳӣ таваҷҷуҳи хос зоҳир карда, сохторҳои марбутаро муаззаф намуданд, ки барои муаррифии сарзамини офтобии мо ва ҷалби сайёҳон ба Тоҷикистон тадбирҳои мушаххасро роҳандозӣ намоянд.

Агар ба харитаи Тоҷикистон назар афканем, дар тамоми минтақаҳои кишвар ёдгориҳои таърихӣ мавҷуданд, ки ҳамчун гавҳараки чашм эҳтиёт намудан ва ба наслҳои оянда бегазанд расонидану муаррифӣ кардани онҳо шарту зарур аст. Аз ҷумла дар ноҳияи Айнӣ дар шумули ёдгориҳои таърихӣ қалъаҳои Пасруд, Урметан, Гардани Ҳисор, Томин, Варзиманор ва ғайра дар маҷмуъ 14 қалъаю қаср ва 3 манора ба қайд гирифта шудааст, ки машҳуртарини онҳо қалъаҳои Кум ва Гардани Ҳисор мебошанд. Ин қалъаҳо дар ҳамсоягӣ, яъне дар ҳудуди деҳаҳои Кум ва Мадм ҷойгир буда, масофаи байни онҳо 6-7 километрро ташкил медиҳад.

Аммо ин ҷо мо мехоҳем, дар бораи ёдгории таърихии деҳаи зебоманзари Кум, ки бо номи Қалъаи Деваштич, қалъаи Кум, қалъаи Муғ ва ғайра маъруф аст, ҳикоят карда, таваҷҷуҳи масъулинро барои эҳёи ин ёдгории бостонӣ ҷалб намоем.

Ҳанӯз дар бораи ин мавзеъ Абдураҳмони Мустаҷир дар “Рӯзномаи сафари Искандаркӯл” хотираҳои хеле ҷолибро рӯи саҳифа овардааст, ки бо овардани чанд иқтибос мо сайри таърихие ба ин мавзеъ менамоем: “Дар баромади роҳ ба дасти чап бузургворе ҳастанд, ки Бибизоҳида меноманд. Мавзеи мазкур ду масҷид доштааст. Банда ҳамроҳи тӯрагон тамоми аскарияро ҷамъоварӣ карда, пиёда шуда печида-печида дар сари ағба баромадем, ки онро ағбаи Мадм мегӯянд. Дарозии он ағба аз мавзеи мазкур миқдори ним санг баландӣ мебошад. Ҳама дар он ҷо ҷамъ шуда дам гирифта, боз асбҳоро ба даст гирифта, ба ҷониби Кум равона шудем. Аммо замини он бесанг мебошад, ки мисли замини даштӣ. Аз он ҷо фуромада, ба ҷое расидем, ки дар ду тарафи он ҷо мисли девор аз санги кӯҳ. Мобайни он роҳи танг мебошад, ки он роҳро Кӯча меномидаанд.

Аз ҷиҳати танг будан аз он ҷо ба чӣ азобу уқубат дар поён фуромада дидем, ки ба дасти чапи роҳ бузургворе будаанд. Исми муборакашонро Мирсайиди Варроқ мегуфтаанд, ки лашкаркаши ҳазрати Муҳаммади Мустафо (с.) будаанд, ки дар ин ҷо омада, шаҳид шудаанд. Дар ҷониби дасти рости мазкур бузургворе будаанд, ки номашонро Эшони Суфӣ мегуфтаанд ва як хонақоҳ доштаанд, ки дар охири моҳи рамазон намози шом ва намози пагоҳро мехондаанд. Ин расми онҳо будааст.

Баъд аз он ба ҷое расидем, ки он мавзеъро Кум мегуфтаанд. Дар он ҷо бо ҳамроҳии тӯрагон ва ҷамеи аскария фуромада шаб хоб карда дидем, ки ҷои файзосори хуб, булбулҳо дар хониш. Вақти одамизод бисёр хуш мешавад. Қишлоқи он мавзеъро, ки ба даруни сой мебошад, онро аз ҷиҳати танг будан Кум ном ниҳодаанд. Кум гуфта араб тангро мегӯяд. Он сой обе дорад, ки миқдори панҷ санг мебошад. Оби он сой аз кӯҳи Фон ҷорӣ шуда, поёни оби он ба дарёи Зарафшон ҳамроҳ мешавад. Мардуми он мавзеъ миқдори шаст хонавор мебарояд. Ду масҷид доштаанд. Деҳқонии онҳо бурчоқ ва боқила ва гандум ва ҷав, зағир. Ҳама зироати онҳо дар миёнаи кӯҳ мебошад. Дарахти чаҳормағз ҳам дорад. Оби он сой мисли нови осиё аз боло меояд. Аз талотуми он об касеро хоб намебарад. Санги лӯндаву паҳни бисёре дорад, ки ҳама аз кӯҳ фуромадагӣ мебошад. Болои он кӯҳро ағбаи Фон мегуфтаанд, ки аз он ҷой дар Фон роҳе будааст. Офтоббарои он сойро ағбаи Ҳубайд меноманд. Қиблаи он сойро кӯҳи Мирзованд меноманд. Бари сои мазкур миқдори ҳафтсад газ меояд. Аз сари об то лаби дарё миқдори ду санг мебарояд.

Дар мавзеи мазкур қӯрғони кӯҳнае аз қадим мондагӣ аст. Номи онро Муғ мегуфтаанд. Бинои он ва фатароти онро касе ёд намедонистаанд. Аммо мӯйсафедон мегӯянд, ки дар айёми қадим Муғ ном кофире дар он мавзеъ қӯрғон андохта будааст. Аз ин ҷиҳат Муғ мегӯянд.

Явми чаҳоршанбеи ҳабдаҳуми моҳи сафар аз мавзеи Кум баромада, миқдори ним санг роҳ рафта, дар болои кӯҳи Сӯфизоқ баромадем, ки бисёр кӯҳи азиме мебошад. Дар он ҷо ба миқдори се соат истода тамошо кардем, ки бисёр ҷои зироатгоҳ будааст. Мардуми Кум дар он ҷо баҳорикорӣ доштаанд ва аз он ҷо миқдори чаҳоряк санг роҳ нишеб фуромада ба ҷое расидем, ки бисёр ҷои файзосори хуб будааст. Он мавзеъро Зироват мегуфтаанд, ки масҷиди калон доштааст. Обе доштааст, ки кӯҳи Кумоба меомадааст, ки он кӯҳ муттасил ба кӯҳи Поимазор мебошад”.

Дар бораи деҳаи Кум, машғулияти онҳо, қӯрғони куҳнае бо номи Муғ дар ин китоби пурарзиш Абдураҳмони Мустаҷир маълумоти хеле ҷолибро овардааст. Ин ёдгории таърихӣ, ки замоне бостоншиносони маъруф А. Фрейман, А. Якубовский, В. Лившитс, Ю. Яъқубов дар он ҳафриёт гузарониданд, ёдгории таърихии ниёгон буда, макони будубоши суғдиёни қадим мебошад, ки дар ин қалъаи касногузар зидди арабҳо ҷангидаанд. Ривояте ҳаст, ки маҳз Деваштичи қаҳрамон солҳои мадид бар зидди сипаҳсолорони араб барои ҳимояи марзу буми кишвараш ҷангидааст ва аз ин рӯ ин қалъа бо номи Қалъаи Деваштич низ машҳур мебошад.

Деҳаи Кум 30 километр дуртар аз маркази ноҳияи Айнӣ, дар доманаи кӯҳҳо воқеъ аст. Қалъаи Муғ – қароргоҳи шоҳи суғдиён, маҳз дар ҳамин деҳа арзи вуҷуд мекунад. Он дар болои теппае ҷойгир аст, ки аз он тамоми гӯшаҳои деҳа ва гирду атрофро чун кафи даст назора кардан мумкин аст. Вале аз ягон тараф ноаён ба қалъа наздик шудан имкон надорад. Зеро атрофи онро ҷариҳо ва чуқуриҳои одамногузар иҳота кардаанд. Танҳо дар солҳои шастуми қарни гузашта дар шафати он байни деҳаи Мадм ва Кум роҳи мошингард кушода шуд.

Собиқадори матбуот, шоир ва омӯзгори варзида Муин Исоев хотираҳои хеле ҷолибро дар бораи ин қалъаи афсонавӣ нақл намуда, таъкид менамояд: “Дар оғози солҳои 40-ум аҳли деҳа дар бораи он чизе намедонистанд. Он харобаҳоро қалъаи Муғон, қалъаи Кофирон, баъзан Муғум меномиданд. Танҳо баъди он ки соли 1932 чӯпони ҳамсояқишлоқ аз Хайробод Ҷӯраалӣ Маҳмадалӣ ҳангоми чаронидани рама аз харобаҳои теппаи канори Зарафшон сабади пур аз ҳуҷҷати бо хати ношинос навишташударо ёфт, таърихи ин қалъаҳо аниқ гардид. Ин хатро ягон шахси арабидону босавод хонда наметавонист. Аз ин бозёфт котиби якуми комитети ҳизбии ҳамонвақтаи ноҳия (он вақт ноҳия Заҳматобод ном дошт) Абдулҳамид Пӯлодӣ – зодаи шаҳри Самарқанд ва шахси босаводу бофарҳанг, хабардор шуда, худаш шахсан ба ин ҷо омада, кофтукоб мегузаронад. Ва ӯ ҳам дар назди ин муаммо оҷиз мемонад. Бо кӯшиши ӯ ба ин кор олимон ҷалб карда мешаванд. Ва танҳо бо заҳмати зиёди ховаршинос Хромов ва В. Лившитс муайян мегардад, ки ин ҳуҷҷатҳо бо хати суғдӣ навишта шудаанд ва тадриҷан ном ва таърихи қалъаҳо муайян мегардад. Аз ҳуҷҷатҳо аён мегардад, ки қалъаҳои Абаргар, Муғ, Гардани Ҳисор, ки дар деҳаҳои Хайробод, Кум ва Мадм ҷойгиранд, ба суғдиён тааллуқ ва дар тобеияти Деваштич қарор доштаанд. Баъди ин дар ин қалъаҳо кофтуковҳои бостоншиносон оғоз меёбад”.

Дар идомаи ин суҳбатҳо Муин Исоев аз ташрифи шахсони маъруфи ҷумҳурӣ ба қалъаи Муғ ёдовар гардида зикр намуд, ки хотирмонтар аз ҳама ҳамроҳӣ бо нависандаи маъруф Сотим Улуғзода ва шоири маҳбуб Лоиқ Шералӣ буд. Соли 1978 устод Сотим Улуғзода баъди тамошои харобаҳои қалъа бо ҳаяҷон зикр карданд, ки Деваштич беҳуда ин мавзеъу ин деҳаро интихоб накардааст. Биҳишти таппа-тайёр, муҳимтар аз ҳама дастнорас, аз лиҳози стратегӣ бисёр мувофиқ. Деҳаи зебоманзар ба ман маъқул шуд, албатта боз меоем. Навбати оянда дар ин оташдон оташи суғдӣ афрухта, дар ин суфра базми аҷдодӣ мекунем. Баъди як сол китоби устод Сотим Улуғзода бо номи “Ривояти суғдӣ” ба нашр расид, ки беҳтарин армуғон барои ҳаммилатон ва ҳамдеҳагони мо маҳсуб мешуд.

Мавриди зикр аст, ки ҳамасола аз мамлакатҳои гуногун сайёҳони зиёде ба Тоҷикистон меоянд. Албатта, барои ҷалби бештари сайёҳон ва рушди туризм дар баробари тарғибу ташфиқот бунёду азнавсозии роҳҳо шарту зарур мебошад. Аммо, мутассифона, роҳи деҳаи Кум то қалъаи Деваштич дар ҳолати вайрона қарор дорад ва аслан муаррифии ин гӯшаи афсонавии диёр ба фаромӯшӣ афтодааст.

Ҳифзи ёдгориҳои таърихӣ ва махсусан қалъаи Муғ, ки таърихи чандҳазорсола дорад, барои ҳар як сокини кишвар ва сохторҳои марбутаи мақомоти иҷроия қарзи шаҳрвандист. Мо бояд роҳнамоиҳои Пешвои миллатро, ки фармудаанд, “Тоҷикистони азизи мо биҳишти воқеии рӯи Замин, кишвари ганҷҳои нокушодаву табиати худодод аст”, сармашқи кори хеш қарор дода, барои ҳифзи ёдгориҳои таърихии Ватани маҳбубамон талошҳои созанда намоем ва бори дигар ба ҷаҳониён собит созем, ки тоҷикон халқи соҳибтамаддун ва бофарҳангу бостонии ҷаҳон ҳастанд ва дар рушди фарҳангу тамаддуни башарӣ хидматҳои шоиста кардаанд.

Собиқадори меҳнат, раиси кумитаи маҳаллаи деҳаи Кум Иззатулло Қудратов нақл мекунад, ки дар охири солҳои 70-ум бостоншинос Юсуфшоҳ Ёқубшоҳ, ки ба ҳафриёти қалъа машғул буд, ҳуҷҷатеро пайдо намуда, ба Ленинград мебарад ва пас аз бозгашт мегӯяд, ки мувофиқи ҳамон дастхат қалъаи Кум қалъаи оддӣ не, балки қалъаи шоҳнишин будааст.

Мавсуф бо як эҳсоси баланди ватандӯстӣ нақл мекунад, ки дар солҳои ҷанги шаҳрвандӣ мардум аз атрофи қалъа хоку хишти онро хостанд, ба манфиати худ истифода баранд ва ман ин корро тамоман манъ кардам. Ронандаҳои мошинҳои боркашро даъват намуда, аз онҳо забонхат гирифтам, то ки фармоиши ягон нафареро барои аз атрофи қалъа гирифтани хок иҷро накунанд.

Дар ҳафриётҳои қалъаи Кум ва қалъаи Мадм (қалъаи Гардани Ҳисор) Иззатулло Қудратов бевосита иштирок намуда, дар тоза намудани хоки атрофи қалъаҳо саҳми худро гузоштааст. Тибқи маълумотҳо ҳафриётҳо дар давоми солҳои 60-уми асри бист аввал дар қалъаи Кум ва дар солҳои 70-ум дар қалъаи Гардани Ҳисор ва пас аз он то соли 1985 дар қалъаи Кум давом кардааст.

Сайёҳони хориҷӣ, онҳое, ки ба таърихи қадима ҳавас ё сарукор доранд, ихтиёран бо ташаббуси худ барои дидани Қалъаи Кум меоянд. Раиси кумитаи маҳаллаи деҳа Изатулло Қудратов нақл мекунад, ки хитоиҳо, кореягиҳо якчанд маротиба омада қалъаро тамошо карданд. Як сол пеш намояндаи Иттиҳоди Аврупо оид ба масъалаҳои молиявӣ ва шартномаҳо Паоло Бенвенути (итолёвӣ) бо ҳамсараш барои дидани қалъа омада буд ва мавсуф ӯро роҳбаладӣ кардааст.

Бале, ободии диёр ва ҳифзи ёдгориҳои таърихии Тоҷикистони азиз қарзи шаҳрвандии ҳар як сокини баору номус аст. Мо бояд бо дарки ин масъулият баҳри ҳифзи қалъаҳои таърихии ҳудуди кишвари азизамон талош намоем.

Бо мақсади ободсозӣ, муаррифӣ намудан, ба наслҳои оянда мерос гузоштани ин ёдгории таърихӣ ва ҷалби сайёҳони хориҷӣ аз тарафи Вазорати фарҳанги Ҷумҳурии Тоҷикистон ва Кумитаи рушди сайёҳии назди ҳукумати Тоҷикистон дастгирӣ намудани пешниҳодҳои зерин ба манфиати кор хоҳад буд:

1. Аз роҳи калони мошингард то деҳаи Кум 7 километр масофа аст, аммо ин роҳ хеле нообод мебошад. Агар ин роҳ тахту ҳамвор ва мумфарш гардад, сайёҳон метавонанд, ба осонӣ ба деҳа ворид шуда, ин ёдгориҳои таърихии бостониро аз наздик бинанд;

2. Ёдгориҳои таърихии Қалъаи Кум (деҳаи Кум) ва Қалъаи Гардани Ҳисор (деҳаи Мадм) аз хоку санг тоза карда шаванд ва болояшон пушонида шавад, то аз вайроншавии минбаъда эмин монанд;

3. Ин ёдгориҳо ба харитаи сайёҳӣ дохил карда шаванд ва ба воситаи қалъаи Кум то қалъаи Гардани Ҳисор роҳ аз нав барқарор карда шавад (тахминан 5-6 км.);

4. Барои минбаъд хароб нагардидани Қалъаи Кум (Муғ) аз аҳолии деҳ ягон нафар посбон таъин карда шавад;

5. Азбаски саргаҳи деҳаи Кум (тагоби Кум) бисёр ҳам ҷои хушманзара ва хушобу ҳаво мебошад, барои сайёҳон метавон бошишгоҳе бунёд намуда, ба харитаи сайёҳӣ дохил кард (масалан дар мавзеъҳои Рӯи руд, Дори Малик ва ё Дуоба).

Нуъмон РАҶАБЗОДА, узви ИЖТ, барандаи ҷоизаи рӯзноманигорони вилояти Суғд ба номи Ҳоҷӣ Содиқ,
Сироҷидддин БОБОЕВ, дотсент, мудири кафедраи забонҳои тоҷикӣ ва русии ДИС ДДТТ