“Тамоми оинҳои неки наврӯзӣ, ки сарчашмаи бузурги ахлоқию тарбиявӣ, бунёдкориву созандагӣ ва зебоипарастӣ мебошанд, имрӯз ҳам барои мардуми мо муътабар ва ибратомӯзанд.”

Эмомалӣ РАҲМОН

Наврӯз иди миллии тоҷик, китоби сарнавишти ниёгон, ҷашни муқаддас, ҷавҳари тобанда, нишонаи ҷовидонаи тамаддун нигоҳдорандаи миллат, забон, урфу одат, фарҳангу таърих ва Ватан мебошад.

Бо дастури Созмони Милали Муттаҳид дар иҷлосияи 64 он аз 18 феврали соли 2010 бо назардошти пешниҳодҳои Тоҷикистон, Эрон, Афғонистон, Туркия, Қирғизистон, Туркманистон, Озарбойҷон ва дигар давлатҳои Осиёи Марказӣ ҷашни Наврӯз ҳамчун иди байналмилалӣ қабул карда шуда, ба феҳристи ёдгориҳои ҷаҳонии ЮНЕСКО дохил шуд.

Ҷашни Наврӯз айёми баробар шудани шабу рӯз, ҳангоми бедоршавии табиат, оғози мавсими киштукори деҳқон буда, нисбати дигар ҷашнҳо ба миллати тоҷик эътибору нуфӯзи бештарро дорост. Наврӯз қариб панҷ ҳазор сол пештар пайдо шуда, бо мурури замон такмилу ривоҷ ёфтааст ва ин ҷашнро бо номҳои “Иди сари сол” ва “Иди соли нав” низ ном мебаранд. Агар ба саҳифа ва сарчашмаҳои таърих назар кунем, яке аз қадимтарин иди форсизбонони олам Наврӯз - иди баҳор ба ҳисоб меравад. Ҷашни ин ид хоси мардуми Мовароуннаҳру Хуросон мебошад. Ин иди фархундапай ҳанӯз дар давраи ҳукмронии Ҳахоманишҳо, ки давлати аз ҳама бузурги аҳди бостон ба шумор мерафт, дар бист шаҳри давлатҳои қаламрави он бо шукуҳи хоса ҷашн гирифта мешуд, ки намунаи он мусаввараи намояндагони ин шаҳр - давлатҳо дар рӯи девори тахти Ҷамшед мебошанд, ки барои қабул дар боргоҳи шоҳӣ саф кашидаанд. Бинобар ин гумон меравад, ки ҳанӯз дар аҳди бостон иди Наврӯз нисбати дигар ҷашнҳои қавмию қабилавӣ нуфузи зиёде доштааст. Аз ин сабаб ба иди байналмилалӣ табдил додани ҷашни Наврӯз, аз як тараф барқарор намудани ҳақиқати таърихӣ ҳисобида шавад, аз тарафи дигар, талаби давру замон ҳисобидан мувофиқи мақсад аст. Зеро ҳар сол дар вақти табодули баҳорӣ, фаро расидани насими баҳорӣ, либоси сабз ба бар кардани табиат, гулпӯш шудани дашту даман, тағйирёбии табиати инсон ва рӯҳи созандаи ӯ барои ҳамаи халқу миллатҳои ҷаҳон як падидаи раднашаванда аст.

Дар бораи ҷашни табиат будани иди Наврӯз, ба монанди табиат ҷовидона будани ин иди фархунда ва асоси динӣ надоштани он далелҳои зиёд вуҷуд доранд. Ин ид, ки таърихи ҳазорсоларо дорад, дар бораи пайдоиш ва тарзи гузаронидани он дар байни олимон фикрҳои гуногун вуҷуд дорад. Аз рӯи омӯзиши сарчашмаҳо ва тадқиқоти тадқиқотчиён асосгузори ин ҷашнвора шоҳ Фаридун мебошад. Ақидаи дигар ҳаст, ки гӯё Ҷамшед шоҳи пешдодиён баъд аз Каюмарс дар баландие тахти бошукӯҳ сохта тоҷи зарринро ба сар мемонад, чун офтоб аз шарқ баромад ва он тоҷу тахт ҷило дод, мардум хеле хурсанд шуда, ин рӯзро Наврӯз номиданд. Абулқосим Фирдавсӣ дар ин бора чунин гуфтааст:

Ҷаҳон анҷуман шуд бар тахти ӯ,
Фурӯмонда аз фару бахти ӯ.
Ба Ҷамшед бар гавҳар афшонданд,
Мар он рӯзро Рӯзи нав хонданд.

Дар давраи ҳукмронии Ҳахоманишҳо иди Наврӯз бошукӯҳу тантана қайд карда мешуд. Баъди истилои Искандари мақдунӣ ва давраи ҳукмронии Ашкониён ҷашни иди Наврӯз як қадар заиф мегардад. Аммо дар давраи ҳукмронии Сосониён ҷашнгирии Наврӯз боз ҳашамати худро пайдо мекунад. Баъди истилои арабҳо бо ҳукмрон шудани дини ислом аз рӯи ақидаҳои мутафаккири эронӣ Саид Нафисӣ (ХХ) дар асри IХ ба Наврӯз қабои исломи пӯшонида, боз ҷашнгирии он оғоз мегардад. Ҳазрати Алӣ ҷашни Наврӯзро ҳамчун иди халқӣ таърифу тарафдорӣ кардааст. Халифаҳои Аббосӣ иди Наврӯзро ҳамчун суннати Ҷамшед бо тантана ҷашн мегирифтанд.

Дар аҳди Сосониён иди Наврӯзро мӯбади мӯбадон сар мекард. Ӯ ба назди шоҳ бо ҷомҳои заррини шаробу шир, ангуштарин, дираму динор, дастаи ҷави сабзшуда, шамшер, тиру камон, дафтару қалам омада, шоҳро таърифу табрик мекард. Ҷомро ба шоҳ дода, ӯро бо саршавии рӯзи аввали соли нав табрик мекард ва бо ҳамин ҷашнгирии иди Наврӯз сар мешуд. Дар шаҳру деҳотҳо махсус ҷойҳои гузаронидани ҷашнҳо мавҷуд буданд. Дар он ҷойҳо ҳар гуна расму русуми ҷашнвора, рақсу сурудҳо, гӯштингирию бузкашӣ ва дигар ҷашнвораҳои идона гузаронида мешуданд, ки ба мардум шодию фараҳ мебахшид.

Наврӯз дар давоми таърихи худ диққати мардумро ба худ ҷалб карда дар талоши давру замон фаромӯш нашуда, балки ҷашнгирии он боз ҳам бошукӯҳтар гардидааст. Пеш аз Наврӯз дар моҳи исфанд деҳқонон ҳангоми тайёрӣ ба кишту кори баҳорӣ маросими дар се бегоҳ оташ афрӯхтанро ба ҷо оварда, базми бошукӯҳ барпо мекарданд, аз болои он ҷаҳида дар атрофаш то субҳ рақсу бозиҳо мекарданд. Аз гуфтаҳои ниёгон бармеояд, ки оташ намояндаи покист, вай зишту палидҳоро дар алангаи худ сӯзонда, ҷаҳону инсонро пок месозад. Аз ҳамин сабаб оташ муқаддас хонда шудааст. Ба ҳамдигар обпошидан низ яке аз суннатҳои Наврӯз мебошад, барои аз гуноҳ пок шудан, дур кардани офатҳо мардум ба муносибатиин рӯз ғусл мекарданд, ки дар асарҳои Абурайҳони Берунӣ дар ин бобат хеле васеъ оварда шудааст.

Хонаҳоро тозаю озода кардан, либосҳои нав ба бар кардан аз анъанаҳои қадимист. Хони наврӯзиро бо таомҳои ҳафтсину ҳафтшину ҳафтсалом ва ҳафт навдаи дарахти боровар оростан аз оинҳои хоси ин ҷашн ба ҳисоб меравад. Гандумро сабзонида суманак пухтан ва ҳангоми пухтани он рақс, суруду таронахонӣ, аз суманак даҳон ширин кардан, рамзи оғози пурфайзу бобаракати соли нав, фаровонию серҳосилӣ ва хушбахтии мардум аст.

Шаклу русуми ҷашнгирии ин ҷашн аз давраи пайдоишаш то имрӯз борҳо такмил ёфтааст ва мардуми ҳар маҳал онро то андозае бо тарзи худ ҷашн мегирифтанд. Дар бораи чанд рӯз ҷашн гирифтани Наврӯз дар байни олимон андешаҳои гуногун вуҷуд доранд. Абурайҳони Берунӣ дар асари безаволи худ “Осорулбоқия” қайд кардааст, ки дар аҳди Сосониён Наврӯзро аввал сӣ рӯз ва баъд шаш рӯз ҷашн мегирифтанд. Рӯзи шашуми моҳи фарвардин, номи хурдод дорад, ки онро Наврӯзи бузург меноманд. Баъдтар Наврӯзро дар Осиёи Миёна, Эрон, Озарбойҷон сенздаҳ рӯз қайд мекардагӣ шуданд. Барои мардуми эронинажод рақами ҳафт муътабар аст, бинобар он дар хони наврӯзӣ ҳафт таомҳое мегузоштанд, ки бо ҳарфи шин сар мешуд. Ба монанди шакар, шамъ, шарбат, шароб, шинӣ, шона ва шир, ки ҳар яки ин номбурдаҳо рамз ва маънои худро доранд. Пас аз истилои арабҳо дар дастархони идона ҳафт таоми бо ҳарфи син сармешуда ба монанди санҷид, сабзӣ, сирко, сир, суманак, самбуса, сипанд мегузоштанд. Номи таомҳо дар ҳар маҳал гуногун аст. Баъзе оину расмҳои иди Наврӯз чун ранг кардани тухм, ба осмон сар додани бози сафед, ташкил кардани бозорҳо ва намоиши идонаи одамон дар байни дигар халқҳои ҷаҳон паҳн шудааст. Дар Тоҷикистон чунин анъанаҳои наврӯзӣ дар байни мардум аз сари нав эҳё гардидаанд, хонабаророн, атру упо, суманак, рамзҳои Наврӯз, ҷанбаҳои он (тақвим, таърих, иҷтимоӣ), муколама, арӯсбинон, бахткушоён, озмун, сари мазор, обпошон, ҳойравӣ (арғунчак), рақсу суруд, либоси наврӯзӣ, ороишот, ҳамоишҳо.

Аксарияти шоирони гузаштаю муосири мо дар бораи иди Наврӯз ва дигаргуншавии табиат шеъру сурудҳо эҷод карда онро сароидаанд. Сурудҳои зиёди наврӯзи дар давраи ҳукмронии Сосониён дар Суғду Тахористон мавҷуд буданд. Оиди ин ҷашнвора Борбади Марвазӣ сурудҳои Наврӯз, Наврӯзи Аҷам, Наврӯзи бузург, Наврӯзи сабо, Наврӯзи хоро, нози Наврӯз ва ғайраҳоро офаридааст, ки онҳо то ҳол дар ҷашни Наврӯз суруда мешаванд. Дар бораи ҷашни Наврӯз олимони даврони гузашта ва муосири халқи тоҷик ба монанди Муҳаммади Табарӣ, Абулқосим Фирдавсӣ, Абурайҳони Берунӣ, Умари Хайём, Рӯзи Аҳмадов, Мирбобо Мирраҳим, Дилшод Раҳимов, Қаҳҳори Расулиён ва дигарон асару мақолаҳо навиштаанд.

Ҳамин тавр, Наврӯз дар омӯхтани ҳақиқати таърихи миллат ва расму ойинҳои миллӣ нақши асосиро мебозад. Наврӯз аз он идҳое мебошад, ки соҳиби ҳикмати бузург буда, мардумро ба созандагӣ, зебоишиносӣ ва ваҳдату якпорчагӣ ҳидоят менамояд. Аз ин сабаб он бояд бештар омӯхта шуда, беҳтару бошукӯҳтар ҷашн гирифта шавад. Зеро пос доштани анъанаҳои ниёгон қарзи ҳар яки мо мебошад.

Раъно ИМОМАЛИЕВА, омӯзгори ДДФСТ ба номи М. Турсунзода