ФАРҲАНГ
Шанбе 27 Апрел 2024 06:17
Аскар Ҳаким шоири маҳбубу мумтози кишвар чанде пеш таҷлил кард мелоди умрро ва истиқбол гирифт як соли ҷадиди рӯзгорро. Ӯ дар роҳи фаъолияту эҷод пайваста бо кашидани бори заҳмат гом ниҳодааст. Ҳамин аст, ки имрӯз соҳибном асту соҳибмақому соҳибэҳтиром. Аскар Ҳаким Шоири халқии Тоҷикистон ва барандаи Ҷоизаи давлатии Тоҷикистон ба номи Абӯабдуллоҳи Рӯдакӣ аст.
Бо баҳонаи мелодрӯз анҷом додем суҳбате ҳамроҳашон оиди дирӯзу имрӯзи рӯзгор ва чанде аз мушкилоти адабиёт.
АҲВОЛ ДАР АЛЪОН
- Таърихи таваллуди шумо дар шиноснома 10 октябр дарҷ гардидааст. Аммо чанд сол қабл ҳамсаратон ошкор намуд, ки дар шаҳодатномаи таваллудатон ин санаро 1 октябр навиштаанд. Чӣ гуна бархӯрд кардед бо ин тағйирот ва имрӯзҳо кадоме аз ин санаҳо ҳамчун рӯзи мелод таҷлил мешавад?
- Дар ин синну сол ҳар рӯз барои одам рӯзи таваллуд аст. Воқеан, чанд сол пеш хонумам ба ман гуфт, ки шаҳодатномаамро пайдо кардааст, ки дар он ҷо октябрро ба рақами 1 хеле наз-дик ва бо ҳарфи калон навиштаанд, ба назар мисли 10 менамояд. Аммо, чун дар тамоми ҳуҷҷатҳоям ин сана, яъне 10 октябр ҳамчун рӯзи зодрӯзам қайд шудааст, нахостам дар ин бора зиёд биандешам. Гузоштам то ҳамон гуна боқӣ монад. Акнун ҳамин тавр шудааст, ки хонавода ҳам рӯзи 1-ум ҷашн мегиранду ҳам рӯзи 10-ум.
-Чанде пеш дар фазои маҷозӣ чаҳорпораеро нашр кардед, ки байти охираш чунин аст:
Дилат пир аст агар тан деҳ ба пирӣ,
Ҷавон бошад, ҷавонӣ кун, ҷавонӣ.
Оё устод Аскар Ҳаким тан додаанд ба пирӣ ё дилашон ҳанӯз ҷавон аст?
- Баъди ин шеър як шеъри дигар нашр кардаму гуфтам, ки биёед, боре ҷавонӣ кунем. Яъне мо ҳоло ҳам ба пириҳо тан надодаем.
- Шумо аз бачагиҳо камтар ёд мекунед ва сабабашро дар он мебинед, ки он айём як андоза ҳавои ҳузн дорад. Шояд ҳамон дардҳо сабаб шуданд, ки ба иншои шеър бипардозед?
- Боре як сухани нависандаи бузурги амрикоӣ Эрнест Ҳеменгуэй хондам, ки мегӯяд барои шоир шудан ҳатман бояд бачагии фоҷиабор дошт. Воқеан, агар мо ба ҳолномаи шоирони тоҷики асри 20 назар кунем, қариб ҳамаи онҳо бачагии азиятовареро пушти сар кардаанд. Сар карда аз устод Садриддин Айнӣ то Бозор Собиру Гулрухсор. Вақте инсон ҳамин гуна як айёми тифлии ғамангезу фоҷиаборро аз сар мегузаронад, ниҳоят ҳассос ба камол мерасад. Барои шоир муҳимтарин чиз эҳсоси амиқ ва шаддид доштан аст. Маълум мешавад, ки вақте табиат як чизро ба шумо медиҳад, як чизи дигарро мегирад.
“АММО”-ҲОИ НАҚДИ ИМРӮЗА
- Шумо нахуст ҳамчун мунаққид шинохта шудед. Ба суоли он ки Аскар Ҳаким шоир аст ё мунаққид чунин посух гуфта будед, ки ман дар байни шоирон беҳтарин мунаққид ва дар байни мунаққидон беҳтарин шоирам. Ҳоло низ ба ин хулоса наомадаед, ки дар кадоме пешсафтаред?
- Сабаби ба илм рафтанам муҳаббат доштан нисбат ба шеър буд. Баъди хатми донишгоҳ ба Кумитаи телевизион ва радио ба кор даромадам. Дар миён хидмати ҳарбиро адо кардам ва дубора корро дар он макон идома додам. Рӯзе бо устод Шарифҷон Ҳусейнзода, ки роҳбари кори дипломиам буданд, вохӯрдам. Муаллим ҳазлкунон гуфтанд, ки ҳоло ҳам “гапнависак” бардошта гаштӣ? Он вақт мо дар як дастгоҳ суҳбатҳоямонро сабт мекардем, ки андозаи ҷомадончаро дошт ва онро дар китфонам овехта мегаштем. Гуфтанд биё дар шуъбаи мо аспирант шав. Дар Тоҷикистон он замон барои аспирантура ҷойи мувофиқе набуд ва ман рафтам ба Донишгоҳи давлатии Маскав ба номи Ломоносов. Ростӣ, мақсади ман ин буд, ки дар давоми се соли аспирантура, ки бо хонаи алоҳидаю кулли шароитҳо таъмин мегардам, ба эҷоди шеър машғул мешавам ва бо чанд китоб шеър бармегардам. Аммо вақте ҳар рӯз ба кафедра даъват мекарданду аз ҷараёни корҳои илмӣ ҳисобот мепурсиданд, фаҳмидам, ки агар кори илмӣ анҷом надиҳам, баъд аз се сол бо сари хам аз ин ҷо хоҳам рафт. Ман ба ин ҳолат худамро гирифтор карда наметавонистам. Ҳамин тавр, се сол дар Маскав шабу рӯз китоб хондаму ба илм машғул шудам. Илм ҳам ба мисли шеър одамро тамоман ба худ фурӯ мекашад ва лаззаташ ҳам аз шеър камтар нест. Ҳарчанд пеш ҳам шеър эҷод мекардам, аммо ҷомеаи Тоҷикистон маро бештар ҳамчун мунаққид шинохт. Дар муҳити Иттифоқи нависандагон шоирон ҳамеша маро талқин мекарданд, ки шеър бинависам. Аммо инро, ки дар кадоме пешсафтарам бигзор хонандагон бигӯянд.
-Оё барои як мунаққид, ки шеъри дигаронро нақд мекунад эҷоди шеър мушкил нест?
-Воқеан эҳсоси масъулият зиёдтар мешавад. Агар дар шеъри он касе ки ба шеър нуқта мегирад ва нақд мекунад ҳамон эродҳои гирифтааш вуҷуд дошта бошанд ҳамон замон аз ҳар ҷониб суханҳои зиёд мерасанд.Ба ҳамин хотир бисёр талош кардан мебояд то шеъри ту аз ҳамон нуқсҳо орӣ бошад. Аммо аз ҷиҳати дигар таҳрикдиҳанда низ ҳаст. Ман дар нақд ба чизи хубтарин бештар эътибор медиҳам. Масалан дар китоби “Анвои шеъри ғиноӣ” ман шеърҳои беҳтарини ҳашт нафар шоири муосири тоҷикро мавриди таҳлил қарор додаам. Вақте таваҷҷуҳи муннақид ҳамин гуна ба шеърҳои беҳтарин аст худ ҳам кушиш мекунад, ки аз сатҳи онҳо поёнтар шеър нагӯяд.
- Имрӯзҳо нақди адабӣ хеле кам ба назар мерасад ва он нақдҳои мавҷудбударо баъзе шоирони имрӯза бад қабул мекунанд. Сабаб дар чист?
- Фикр мекунам сабаби асосӣ ба вазъи нашрияҳо рабт мегирад. Қаблан нашрияҳо ҳаққи қалами хеле хуб доштанд ва ҳар нашрия гӯшаи адабиётшиносию нақд дошт. Ҳозир ин чиз дигар умуман вуҷуд надорад. Нақди адабиётшиносӣ бояд заминаи иҷтимоию моддӣ дошта бошад. Имрӯз онҳое нақд менависанд, ки дар институтҳои илмии академияи фанҳо кор мекунанд ва аз рӯи талабот бояд ин корро анҷом диҳанд. Ҳамчунин устодони донишгоҳҳо ҳам нақд мекунанд, чун онҳо низ водор ҳастанд, ки чизҳои илмӣ нависанд. Барои дигар мунаққидон хоҳишу дилгармӣ намерасад. Азбаски чанд вақт майдони нақди мо қадре холӣ мондааст, дигар имрӯз воқеан фаромӯш кардаанд, ки нақд боиси пешравии адабиёт мебошаду бояд сари он фикр кард. Баъзе шоирони имрӯзаи мо одат кардаанд танҳо ба шунидани тавсифу таъриф.
- Дар Иттифоқи нависандагон шуъбаи нақди адабӣ фаъолият мекунад. Ин шуъба то чӣ андоза машғул аст ба нақд кардани адабиёти имрӯзаамон?
- Онҳо албатта ҷаласаҳо доир мекунанд ва масъалаҳои бисёр муҳими нақдро баррасӣ мекунанд. Аз олимону мунаққидони соҳибтаҷриба хоҳиш мекунанд, ки асарҳоро нақд кунанд. Аммо азбаски дар замони қабл нуфузи нақд баланд буд, ин корҳо дар назар камтар менамоянд.
- Аз киҳо имрӯз ҳамчун мунаққидони хуб унвон мебаред?
- Аз насли бузургсоламон Абдунабӣ Сатторзода, Абдухолиқ Набавӣ, Умар Сафар, Аламхон Кӯчаров, Абдулҳай Маҳмадаминов мунаққидони арзандаанд. Аз ҷавонтарон нақди Муҳриддин Сабурӣ бисёр хуб аст.
- Шумо шеърҳои Лоиқ Шералиро нақд мекардед. Назари устод чӣ гуна буд ба эродҳои шумо?
- Бисёр хуб. Муносибати мо хеле дӯстона буд. Шоири хуб ҳеҷ гоҳ аз нақди асил намеранҷад. Ӯ як китобашро бароям туҳфа карда, ки дар он чунин мисраҳо нигошта буд:
Қитъаи шеъри хоксори маро,
Қитъаи меҳри ту азиз кунад.
АГАР АДИБИ ХУБ МЕБУДАНД АЗ УЗВИЯТ ХОРИҶ НАМЕШУДАНД...
- Шумо чун устод Лоиқ бо пешниҳоди Мирзо Турсунзода ба таври истисноӣ бе нашри китоб ба узвияти Иттифоқи нависандагон қабул шудаед. Худ ҳам ду навбат аз соли 1991 то 2003 раиси Иттифоқи нависандагон будед. Оё дар замони роҳбарии худ ҳамин гуна гузаштҳое кардаед ба адибони ҷавон?
- Ман замоне раиси иттифоқ таъин шудам, ки вазъияти кишвар басо нохуб буд. Мардум бештар пайи зиндагии хеш меандешиданд ва ба адабиёт таваҷҷуҳ надош-танд. Дар ин гуна солҳо барои ҷавонон низ пешниҳоди як асар ва муаррифӣ шудан ба ҷомеа бисёр мушкил буд. Бинобар ин, шинохтану ба майдони адабӣ ворид кардани як ҷавоншоире иттифоқ наафтод. Аммо замоне, ки устод Муъмин Қаноат раиси Иттифоқи нависандагон буданд пешниҳод кардам, ки шоира Фарзона ҳамин гуна бе нашри китобе ба узвияти иттифоқ қабул шавад. Чун вақте шеърҳои ӯро дар маҷаллаи “Садои Шарқ” хондам, дар ҳайрат шудам. Хеле олӣ навишта буд. Вале мутаассифона устод Муъмин Қаноат иҷоза надоданд.
- Воқеан роҳбарии шумо ба солҳои бисёр мушкили кишвар рост омада буд. Он солҳо дар аксари кишварҳои ҳамсоя Иттифоқи нависандагон чандин бор пош хӯрдаю аз нав таъсис шудаанд. Аммо шумо чӣ гуна тавонистед ин макони адабии моро дар он солҳо низ нигоҳ доред?
- Дар ҳақиқат миёни ҷумҳуриҳои собиқ Иттиҳоди Шуравӣ Тоҷикистон ягона кишваре буд, ки Иттифоқи нависандагонаш пора нашуд. Хушбахтона, адибони мо бо роҳбарияти Иттифоқ муносибати хуб доштанд ва бинобар ин кӯшиши пора намудани он ба миён наомад. Ҳамчунин, ду анҷумане, ки дар он роҳбарияти Иттифоқи нависандагон интихоб шуданд, анҷуманҳои воқеан демократӣ буданд. Дар анҷумани якум, ман аз миёни шаш нафар довталаб ҳамчун раис интихоб шудам. Дар анҷуманҳои мо тамоми аъзои иттифоқ иштирок мекарданд ва овоздиҳӣ ба тарзи пӯшида ҷараён мегирифт. Миёни адибон якдилӣ эҳсос мешуд. Роҳбарияти Иттифоқи нависандагон мекӯшид, дар он солҳо то қадри имкон аз нависандаҳо пуштибонӣ кунад ва ба меҳнаташон мададгорӣ кунад. Вақте банда раиси ин иттифоқ интихоб шудам, мо ҳамагӣ чор нафар шоиру нависандаи халқии зинда доштем. Таърихи Иттифоқи нависандагон бошад, панҷоҳсола буд. Соли 2003 мо аллакай 16 нависандаю шоири халқӣ дош-тем. Яъне, роҳбарияти иттифоқ пайваста дар фикри қадр кардани заҳмати ҳар як эҷодкор буд ва шояд маҳз ҳамин ризоияти онҳо буд, ки мо ба гурӯҳҳо тақсим нашудем ва то ҳол Иттифоқи нависандагон дар шакли пешниааш фаъолият дорад.
- Рақибони шумо барои интихоб шудан ҳамчун раиси Иттифоқи нависандагон адибони воқеан шинохтаю эътирофшуда буданд. Дар навбати дуюм бо устод Лоиқ Шералӣ довталаб будед, ки анҷуман шуморо интихоб кард. Ба фикратон чӣ шуморо ин ҳама арзандаи эътимод сохта буд?
- Фикр мекунам ин хидмати ҳафтавори “Адабиёт ва санъат” буд. Дар аввал Иттифоқи нависандагон нашрияи худро надошт. Вақте ки нашрияи “Маориф ва маданият”-ро ба ду қисм тақсим карданд, маро сармуҳаррири рӯзномаи “Маданияти Тоҷикистон” таъин карданд. Аммо ин нашрия аз Вазорати фарҳанг буд ва хусусияти адабӣ надошт. Хулоса, ман муваффақ шудам, ки ҳамин рӯзномаро “Адабиёт ва санъат” кунам. Ҳаққи қалам се-чор маротиба зиёд шуд. Дар ҳафт сол тиражи “Адабиёт ва санъат” аз 7 ҳазор ба 100 ҳазор расид. Эҷоди адибон нашр мешуд ва бо ҳаққи қалами бисёр хуб ҳавасманд мегардид. Аъзоёни иттифоқ шоҳиди ин заҳматҳои ман буданд ва ман бовар доштам, ки касе дар баробари ман муқовимат карда наметавонад.
- Чанде пеш дар фазои маҷозӣ дар бораи фаъолияти Иттифоқи нависандагон ва дохил шудан ба узвияти он сару садоҳо ва баҳсҳое ба миён омад. Баъзеҳо ба ин назар буданд, ки имрӯз интихоби аъзоёни иттифоқ боадолатона нест. Шумо чӣ назар доред дар ин бора?
- Ман то ҳол шоҳиди ин ҳолат нашудаам, ки каси шоиста ҳамчун узви Иттифоқи нависандагон қабул нашуда бошад. Имрӯз воситаҳои техникӣ ба ҳама дастрас шудааст ва ҳар нафар ҳарчӣ хоҳад менависад ва дар майдони маҷозӣ онро мекорад. Мардум ҳам онҳоро васфу ситоиши бисёр мекунанд. Муаллифон фикр мекунанд, ки воқеан арзандаи таҳсинанд. Ҳол он ки ҳар хонандаи оддӣ наметавонад адабиётро фаҳмад. Дар Иттифоқи нависандагон тамоми мо-шоирони калонсол талош мекунем, дастгири шоирони ҷавон бошем. Чун ҳамаи мо замоне дастгирӣ дида будем. Масалан, ҳамин чанд рӯз пеш Раънои Насриддин барандаи шоҳҷоизаи озмуни “Фурӯғи субҳи доноӣ...” ба ман занг заду гуфт барои узви иттифоқ шуданаш барояш тавсия нависам. Ман бо ҷону дил розӣ шудам. Чун ӯ воқеан истеъдод аст. Бо се забон шеър эҷод мекунад.
- Бархе шоирони дигар чанд сол қабл аз узвияти Иттифоқи нависандагон хориҷ шуда буданд. Оё онҳо низ шоиста набуданд?
- Ин масъала каме печида мебошаду сабабҳои гуногун дорад. Аммо, агар онҳо шоир ё нависандаи хуб мебуданд, аз узвият хориҷ намешуданд. Боре дар ҳамон рӯзҳо ба ман масъули шуъбаи назми Иттифоқи нависандагон занг заду гуфт фалон шоирро, ки дар хориҷа зиндагӣ дорад, аз сабаби он ки чанд вақт аст, китобҳояш дар Тоҷикистон аз чоп набаромадааст, аз узвияти иттифоқ хориҷ карданиянд. Ман гуфтам ӯ яке аз беҳтарин шоираҳои мост. Ин айби мост, ки китобаш дар ин ҷо чоп нашудааст. Ҳамин тавр, мо талош кардем, ки ин кор иҷро нашавад.
АДАБИЁТ ВА СИЁСАТ
- Шумо дар арсаи сиёсат низ будед. Замоне вазифаи муовини раиси Маҷлиси миллиро ба дӯш доштед. Чӣ расонд шуморо ба ин мақом?
- Ба сиёсат рафтани ман бо ибтикори Пешвои миллат сурат гирифт. Соли 2000 Президенти кишвар дар қатори шаш нафаре, ки мувофиқи салоҳияти худ интихоб мекунанд, маро ҳам узви Маҷлиси миллӣ таъин карданд. Дар сесияи якуми Маҷлиси миллӣ маро муовин интихоб карданд.
- Баъзеҳо мегӯянд сиёсату адабиёт бояд аз ҳам ҷудо бошанд...
- Дар замони мо ин кор қариб ки имкон надорад.
- Аммо баъдтар қабули мансаберо рад кардед ва пайи эҷод шудед...
- Бале. Ман чанд сол сардабири ҳафтавори “Адабиёт ва санъат”, раиси Иттифоқи нависандагон ва муовини раиси Маҷлиси миллӣ будам. Инҳо вазифаҳоеянд, ки вақти одамро зиёд мегиранд. Бинобар ин, ман барои кори эҷодии худ фурсати кам доштам ва нақшаҳои эҷодиям амалӣ нашуда монда буд. Ба ҳамин хотир як муддат танҳо ба эҷод машғул шудам, то ба ҳамон ному унвонҳои соҳиб будаам, сазовор бошам. Баъди шаш сол барои анҷом додани кори илмиям корро дар ташкилоти илмӣ шурӯъ кардам.
АЗ ҲАР САМТ
- Шоира Фарзона дар як номааш, ки ба унвонии шумо навиштааст, мегӯяд, ки мехоҳам, дар мавриди шеър чун шумо ба ҳеҷ кас наандешам ва ба худ андешам. Бо ин сухан чиро ишоро мекунад бону Фарзона?
- Ҷавоби дақиқро бояд Фарзона бигӯяд. Аммо як замон дар атрофи номи ман гуфтугӯҳо ва муборизаю зидиятҳои зиёде буд. Аммо ман аслан ба онҳо намеандешидам. Фикр мекунам шояд Фарзона ҳамин чиро дар назар дошт.
- Шумо дар якчанд шаҳрҳои Амрико, аз ҷумла шаҳрҳои Ню-Йорк, Вашингтон, Лос-Анҷелес, Сан-Ҳузе, Портланд, Вашингтон-Сиатлл маҳфилҳои адабӣ доир кардаед, ки иштирокчиён аслан эрониҳо буданд. Ин ташаббуси кӣ буд ва эрониён чӣ назар доранд ба шеъри тоҷик?
- Ман ду бор сафари Амрико доштам. Аввалин бор як профессори эронӣ, ки чанд вақт дар Тоҷикистон монда буд, маро барои хондани лексия дар донишгоҳ ба Вашингтон-Сиатлл даъват кард. Ҳамин тавр, ҳамин профессор дар чанд шаҳри Амрико вохӯриҳои маро ташкил кард. Дар миёни як моҳ ду китобамро бо хати форсӣ нашр карданд. Маҳфилҳо хеле пурмуҳаббату самимона мегузаштанд. Чунки эрониҳо он замон намедонистанд кишваре ҳаст бо номи Тоҷикистон, ки бо забони форсӣ суҳбат мекунанд. Ба ҳамин хотир барояшон бисёр ҷолиб буд.
- Соле пеш гуфта будед, ки нақша доред дар бораи рӯзгору фаъолияти шоирони муосири тоҷик китоберо нашр кунед. Ашъори онҳоро мехоҳед бо нигоҳи нав таҳлил намоед. Оё анҷом ёфт ин мақсад ё ҳоло низ идома дорад?
- Ҳоло низ рӯяш кор карда истодаам. Ин хеле кори калон аст. Дар бораи устод Айниву Лоҳутӣ аллакай навиштам. Оиди шоирони баъдӣ низ як-як менависам.
- Шумо ҳолномаи худро хеле содаву равон навиштаед бо номи “Гуфтор дар бораи худ”. Аммо ин гуфтор танҳо то соли 2017-ро фаро мегирад. Идомаашро мунтазир буда метавонем?
- Ман ин гуфторро хеле мухтасар навиштаам ва дар ҳамон ҷо ҳам қайд карда будам, ки агар фурсат шавад, онро пурра мекунам. Ин ҳам яке аз он нақшаҳоест, ки азм дорам амалияш кунам.
Бо баҳонаи мелодрӯз анҷом додем суҳбате ҳамроҳашон оиди дирӯзу имрӯзи рӯзгор ва чанде аз мушкилоти адабиёт.
АҲВОЛ ДАР АЛЪОН
- Таърихи таваллуди шумо дар шиноснома 10 октябр дарҷ гардидааст. Аммо чанд сол қабл ҳамсаратон ошкор намуд, ки дар шаҳодатномаи таваллудатон ин санаро 1 октябр навиштаанд. Чӣ гуна бархӯрд кардед бо ин тағйирот ва имрӯзҳо кадоме аз ин санаҳо ҳамчун рӯзи мелод таҷлил мешавад?
- Дар ин синну сол ҳар рӯз барои одам рӯзи таваллуд аст. Воқеан, чанд сол пеш хонумам ба ман гуфт, ки шаҳодатномаамро пайдо кардааст, ки дар он ҷо октябрро ба рақами 1 хеле наз-дик ва бо ҳарфи калон навиштаанд, ба назар мисли 10 менамояд. Аммо, чун дар тамоми ҳуҷҷатҳоям ин сана, яъне 10 октябр ҳамчун рӯзи зодрӯзам қайд шудааст, нахостам дар ин бора зиёд биандешам. Гузоштам то ҳамон гуна боқӣ монад. Акнун ҳамин тавр шудааст, ки хонавода ҳам рӯзи 1-ум ҷашн мегиранду ҳам рӯзи 10-ум.
-Чанде пеш дар фазои маҷозӣ чаҳорпораеро нашр кардед, ки байти охираш чунин аст:
Дилат пир аст агар тан деҳ ба пирӣ,
Ҷавон бошад, ҷавонӣ кун, ҷавонӣ.
Оё устод Аскар Ҳаким тан додаанд ба пирӣ ё дилашон ҳанӯз ҷавон аст?
- Баъди ин шеър як шеъри дигар нашр кардаму гуфтам, ки биёед, боре ҷавонӣ кунем. Яъне мо ҳоло ҳам ба пириҳо тан надодаем.
- Шумо аз бачагиҳо камтар ёд мекунед ва сабабашро дар он мебинед, ки он айём як андоза ҳавои ҳузн дорад. Шояд ҳамон дардҳо сабаб шуданд, ки ба иншои шеър бипардозед?
- Боре як сухани нависандаи бузурги амрикоӣ Эрнест Ҳеменгуэй хондам, ки мегӯяд барои шоир шудан ҳатман бояд бачагии фоҷиабор дошт. Воқеан, агар мо ба ҳолномаи шоирони тоҷики асри 20 назар кунем, қариб ҳамаи онҳо бачагии азиятовареро пушти сар кардаанд. Сар карда аз устод Садриддин Айнӣ то Бозор Собиру Гулрухсор. Вақте инсон ҳамин гуна як айёми тифлии ғамангезу фоҷиаборро аз сар мегузаронад, ниҳоят ҳассос ба камол мерасад. Барои шоир муҳимтарин чиз эҳсоси амиқ ва шаддид доштан аст. Маълум мешавад, ки вақте табиат як чизро ба шумо медиҳад, як чизи дигарро мегирад.
“АММО”-ҲОИ НАҚДИ ИМРӮЗА
- Шумо нахуст ҳамчун мунаққид шинохта шудед. Ба суоли он ки Аскар Ҳаким шоир аст ё мунаққид чунин посух гуфта будед, ки ман дар байни шоирон беҳтарин мунаққид ва дар байни мунаққидон беҳтарин шоирам. Ҳоло низ ба ин хулоса наомадаед, ки дар кадоме пешсафтаред?
- Сабаби ба илм рафтанам муҳаббат доштан нисбат ба шеър буд. Баъди хатми донишгоҳ ба Кумитаи телевизион ва радио ба кор даромадам. Дар миён хидмати ҳарбиро адо кардам ва дубора корро дар он макон идома додам. Рӯзе бо устод Шарифҷон Ҳусейнзода, ки роҳбари кори дипломиам буданд, вохӯрдам. Муаллим ҳазлкунон гуфтанд, ки ҳоло ҳам “гапнависак” бардошта гаштӣ? Он вақт мо дар як дастгоҳ суҳбатҳоямонро сабт мекардем, ки андозаи ҷомадончаро дошт ва онро дар китфонам овехта мегаштем. Гуфтанд биё дар шуъбаи мо аспирант шав. Дар Тоҷикистон он замон барои аспирантура ҷойи мувофиқе набуд ва ман рафтам ба Донишгоҳи давлатии Маскав ба номи Ломоносов. Ростӣ, мақсади ман ин буд, ки дар давоми се соли аспирантура, ки бо хонаи алоҳидаю кулли шароитҳо таъмин мегардам, ба эҷоди шеър машғул мешавам ва бо чанд китоб шеър бармегардам. Аммо вақте ҳар рӯз ба кафедра даъват мекарданду аз ҷараёни корҳои илмӣ ҳисобот мепурсиданд, фаҳмидам, ки агар кори илмӣ анҷом надиҳам, баъд аз се сол бо сари хам аз ин ҷо хоҳам рафт. Ман ба ин ҳолат худамро гирифтор карда наметавонистам. Ҳамин тавр, се сол дар Маскав шабу рӯз китоб хондаму ба илм машғул шудам. Илм ҳам ба мисли шеър одамро тамоман ба худ фурӯ мекашад ва лаззаташ ҳам аз шеър камтар нест. Ҳарчанд пеш ҳам шеър эҷод мекардам, аммо ҷомеаи Тоҷикистон маро бештар ҳамчун мунаққид шинохт. Дар муҳити Иттифоқи нависандагон шоирон ҳамеша маро талқин мекарданд, ки шеър бинависам. Аммо инро, ки дар кадоме пешсафтарам бигзор хонандагон бигӯянд.
-Оё барои як мунаққид, ки шеъри дигаронро нақд мекунад эҷоди шеър мушкил нест?
-Воқеан эҳсоси масъулият зиёдтар мешавад. Агар дар шеъри он касе ки ба шеър нуқта мегирад ва нақд мекунад ҳамон эродҳои гирифтааш вуҷуд дошта бошанд ҳамон замон аз ҳар ҷониб суханҳои зиёд мерасанд.Ба ҳамин хотир бисёр талош кардан мебояд то шеъри ту аз ҳамон нуқсҳо орӣ бошад. Аммо аз ҷиҳати дигар таҳрикдиҳанда низ ҳаст. Ман дар нақд ба чизи хубтарин бештар эътибор медиҳам. Масалан дар китоби “Анвои шеъри ғиноӣ” ман шеърҳои беҳтарини ҳашт нафар шоири муосири тоҷикро мавриди таҳлил қарор додаам. Вақте таваҷҷуҳи муннақид ҳамин гуна ба шеърҳои беҳтарин аст худ ҳам кушиш мекунад, ки аз сатҳи онҳо поёнтар шеър нагӯяд.
- Имрӯзҳо нақди адабӣ хеле кам ба назар мерасад ва он нақдҳои мавҷудбударо баъзе шоирони имрӯза бад қабул мекунанд. Сабаб дар чист?
- Фикр мекунам сабаби асосӣ ба вазъи нашрияҳо рабт мегирад. Қаблан нашрияҳо ҳаққи қалами хеле хуб доштанд ва ҳар нашрия гӯшаи адабиётшиносию нақд дошт. Ҳозир ин чиз дигар умуман вуҷуд надорад. Нақди адабиётшиносӣ бояд заминаи иҷтимоию моддӣ дошта бошад. Имрӯз онҳое нақд менависанд, ки дар институтҳои илмии академияи фанҳо кор мекунанд ва аз рӯи талабот бояд ин корро анҷом диҳанд. Ҳамчунин устодони донишгоҳҳо ҳам нақд мекунанд, чун онҳо низ водор ҳастанд, ки чизҳои илмӣ нависанд. Барои дигар мунаққидон хоҳишу дилгармӣ намерасад. Азбаски чанд вақт майдони нақди мо қадре холӣ мондааст, дигар имрӯз воқеан фаромӯш кардаанд, ки нақд боиси пешравии адабиёт мебошаду бояд сари он фикр кард. Баъзе шоирони имрӯзаи мо одат кардаанд танҳо ба шунидани тавсифу таъриф.
- Дар Иттифоқи нависандагон шуъбаи нақди адабӣ фаъолият мекунад. Ин шуъба то чӣ андоза машғул аст ба нақд кардани адабиёти имрӯзаамон?
- Онҳо албатта ҷаласаҳо доир мекунанд ва масъалаҳои бисёр муҳими нақдро баррасӣ мекунанд. Аз олимону мунаққидони соҳибтаҷриба хоҳиш мекунанд, ки асарҳоро нақд кунанд. Аммо азбаски дар замони қабл нуфузи нақд баланд буд, ин корҳо дар назар камтар менамоянд.
- Аз киҳо имрӯз ҳамчун мунаққидони хуб унвон мебаред?
- Аз насли бузургсоламон Абдунабӣ Сатторзода, Абдухолиқ Набавӣ, Умар Сафар, Аламхон Кӯчаров, Абдулҳай Маҳмадаминов мунаққидони арзандаанд. Аз ҷавонтарон нақди Муҳриддин Сабурӣ бисёр хуб аст.
- Шумо шеърҳои Лоиқ Шералиро нақд мекардед. Назари устод чӣ гуна буд ба эродҳои шумо?
- Бисёр хуб. Муносибати мо хеле дӯстона буд. Шоири хуб ҳеҷ гоҳ аз нақди асил намеранҷад. Ӯ як китобашро бароям туҳфа карда, ки дар он чунин мисраҳо нигошта буд:
Қитъаи шеъри хоксори маро,
Қитъаи меҳри ту азиз кунад.
АГАР АДИБИ ХУБ МЕБУДАНД АЗ УЗВИЯТ ХОРИҶ НАМЕШУДАНД...
- Шумо чун устод Лоиқ бо пешниҳоди Мирзо Турсунзода ба таври истисноӣ бе нашри китоб ба узвияти Иттифоқи нависандагон қабул шудаед. Худ ҳам ду навбат аз соли 1991 то 2003 раиси Иттифоқи нависандагон будед. Оё дар замони роҳбарии худ ҳамин гуна гузаштҳое кардаед ба адибони ҷавон?
- Ман замоне раиси иттифоқ таъин шудам, ки вазъияти кишвар басо нохуб буд. Мардум бештар пайи зиндагии хеш меандешиданд ва ба адабиёт таваҷҷуҳ надош-танд. Дар ин гуна солҳо барои ҷавонон низ пешниҳоди як асар ва муаррифӣ шудан ба ҷомеа бисёр мушкил буд. Бинобар ин, шинохтану ба майдони адабӣ ворид кардани як ҷавоншоире иттифоқ наафтод. Аммо замоне, ки устод Муъмин Қаноат раиси Иттифоқи нависандагон буданд пешниҳод кардам, ки шоира Фарзона ҳамин гуна бе нашри китобе ба узвияти иттифоқ қабул шавад. Чун вақте шеърҳои ӯро дар маҷаллаи “Садои Шарқ” хондам, дар ҳайрат шудам. Хеле олӣ навишта буд. Вале мутаассифона устод Муъмин Қаноат иҷоза надоданд.
- Воқеан роҳбарии шумо ба солҳои бисёр мушкили кишвар рост омада буд. Он солҳо дар аксари кишварҳои ҳамсоя Иттифоқи нависандагон чандин бор пош хӯрдаю аз нав таъсис шудаанд. Аммо шумо чӣ гуна тавонистед ин макони адабии моро дар он солҳо низ нигоҳ доред?
- Дар ҳақиқат миёни ҷумҳуриҳои собиқ Иттиҳоди Шуравӣ Тоҷикистон ягона кишваре буд, ки Иттифоқи нависандагонаш пора нашуд. Хушбахтона, адибони мо бо роҳбарияти Иттифоқ муносибати хуб доштанд ва бинобар ин кӯшиши пора намудани он ба миён наомад. Ҳамчунин, ду анҷумане, ки дар он роҳбарияти Иттифоқи нависандагон интихоб шуданд, анҷуманҳои воқеан демократӣ буданд. Дар анҷумани якум, ман аз миёни шаш нафар довталаб ҳамчун раис интихоб шудам. Дар анҷуманҳои мо тамоми аъзои иттифоқ иштирок мекарданд ва овоздиҳӣ ба тарзи пӯшида ҷараён мегирифт. Миёни адибон якдилӣ эҳсос мешуд. Роҳбарияти Иттифоқи нависандагон мекӯшид, дар он солҳо то қадри имкон аз нависандаҳо пуштибонӣ кунад ва ба меҳнаташон мададгорӣ кунад. Вақте банда раиси ин иттифоқ интихоб шудам, мо ҳамагӣ чор нафар шоиру нависандаи халқии зинда доштем. Таърихи Иттифоқи нависандагон бошад, панҷоҳсола буд. Соли 2003 мо аллакай 16 нависандаю шоири халқӣ дош-тем. Яъне, роҳбарияти иттифоқ пайваста дар фикри қадр кардани заҳмати ҳар як эҷодкор буд ва шояд маҳз ҳамин ризоияти онҳо буд, ки мо ба гурӯҳҳо тақсим нашудем ва то ҳол Иттифоқи нависандагон дар шакли пешниааш фаъолият дорад.
- Рақибони шумо барои интихоб шудан ҳамчун раиси Иттифоқи нависандагон адибони воқеан шинохтаю эътирофшуда буданд. Дар навбати дуюм бо устод Лоиқ Шералӣ довталаб будед, ки анҷуман шуморо интихоб кард. Ба фикратон чӣ шуморо ин ҳама арзандаи эътимод сохта буд?
- Фикр мекунам ин хидмати ҳафтавори “Адабиёт ва санъат” буд. Дар аввал Иттифоқи нависандагон нашрияи худро надошт. Вақте ки нашрияи “Маориф ва маданият”-ро ба ду қисм тақсим карданд, маро сармуҳаррири рӯзномаи “Маданияти Тоҷикистон” таъин карданд. Аммо ин нашрия аз Вазорати фарҳанг буд ва хусусияти адабӣ надошт. Хулоса, ман муваффақ шудам, ки ҳамин рӯзномаро “Адабиёт ва санъат” кунам. Ҳаққи қалам се-чор маротиба зиёд шуд. Дар ҳафт сол тиражи “Адабиёт ва санъат” аз 7 ҳазор ба 100 ҳазор расид. Эҷоди адибон нашр мешуд ва бо ҳаққи қалами бисёр хуб ҳавасманд мегардид. Аъзоёни иттифоқ шоҳиди ин заҳматҳои ман буданд ва ман бовар доштам, ки касе дар баробари ман муқовимат карда наметавонад.
- Чанде пеш дар фазои маҷозӣ дар бораи фаъолияти Иттифоқи нависандагон ва дохил шудан ба узвияти он сару садоҳо ва баҳсҳое ба миён омад. Баъзеҳо ба ин назар буданд, ки имрӯз интихоби аъзоёни иттифоқ боадолатона нест. Шумо чӣ назар доред дар ин бора?
- Ман то ҳол шоҳиди ин ҳолат нашудаам, ки каси шоиста ҳамчун узви Иттифоқи нависандагон қабул нашуда бошад. Имрӯз воситаҳои техникӣ ба ҳама дастрас шудааст ва ҳар нафар ҳарчӣ хоҳад менависад ва дар майдони маҷозӣ онро мекорад. Мардум ҳам онҳоро васфу ситоиши бисёр мекунанд. Муаллифон фикр мекунанд, ки воқеан арзандаи таҳсинанд. Ҳол он ки ҳар хонандаи оддӣ наметавонад адабиётро фаҳмад. Дар Иттифоқи нависандагон тамоми мо-шоирони калонсол талош мекунем, дастгири шоирони ҷавон бошем. Чун ҳамаи мо замоне дастгирӣ дида будем. Масалан, ҳамин чанд рӯз пеш Раънои Насриддин барандаи шоҳҷоизаи озмуни “Фурӯғи субҳи доноӣ...” ба ман занг заду гуфт барои узви иттифоқ шуданаш барояш тавсия нависам. Ман бо ҷону дил розӣ шудам. Чун ӯ воқеан истеъдод аст. Бо се забон шеър эҷод мекунад.
- Бархе шоирони дигар чанд сол қабл аз узвияти Иттифоқи нависандагон хориҷ шуда буданд. Оё онҳо низ шоиста набуданд?
- Ин масъала каме печида мебошаду сабабҳои гуногун дорад. Аммо, агар онҳо шоир ё нависандаи хуб мебуданд, аз узвият хориҷ намешуданд. Боре дар ҳамон рӯзҳо ба ман масъули шуъбаи назми Иттифоқи нависандагон занг заду гуфт фалон шоирро, ки дар хориҷа зиндагӣ дорад, аз сабаби он ки чанд вақт аст, китобҳояш дар Тоҷикистон аз чоп набаромадааст, аз узвияти иттифоқ хориҷ карданиянд. Ман гуфтам ӯ яке аз беҳтарин шоираҳои мост. Ин айби мост, ки китобаш дар ин ҷо чоп нашудааст. Ҳамин тавр, мо талош кардем, ки ин кор иҷро нашавад.
АДАБИЁТ ВА СИЁСАТ
- Шумо дар арсаи сиёсат низ будед. Замоне вазифаи муовини раиси Маҷлиси миллиро ба дӯш доштед. Чӣ расонд шуморо ба ин мақом?
- Ба сиёсат рафтани ман бо ибтикори Пешвои миллат сурат гирифт. Соли 2000 Президенти кишвар дар қатори шаш нафаре, ки мувофиқи салоҳияти худ интихоб мекунанд, маро ҳам узви Маҷлиси миллӣ таъин карданд. Дар сесияи якуми Маҷлиси миллӣ маро муовин интихоб карданд.
- Баъзеҳо мегӯянд сиёсату адабиёт бояд аз ҳам ҷудо бошанд...
- Дар замони мо ин кор қариб ки имкон надорад.
- Аммо баъдтар қабули мансаберо рад кардед ва пайи эҷод шудед...
- Бале. Ман чанд сол сардабири ҳафтавори “Адабиёт ва санъат”, раиси Иттифоқи нависандагон ва муовини раиси Маҷлиси миллӣ будам. Инҳо вазифаҳоеянд, ки вақти одамро зиёд мегиранд. Бинобар ин, ман барои кори эҷодии худ фурсати кам доштам ва нақшаҳои эҷодиям амалӣ нашуда монда буд. Ба ҳамин хотир як муддат танҳо ба эҷод машғул шудам, то ба ҳамон ному унвонҳои соҳиб будаам, сазовор бошам. Баъди шаш сол барои анҷом додани кори илмиям корро дар ташкилоти илмӣ шурӯъ кардам.
АЗ ҲАР САМТ
- Шоира Фарзона дар як номааш, ки ба унвонии шумо навиштааст, мегӯяд, ки мехоҳам, дар мавриди шеър чун шумо ба ҳеҷ кас наандешам ва ба худ андешам. Бо ин сухан чиро ишоро мекунад бону Фарзона?
- Ҷавоби дақиқро бояд Фарзона бигӯяд. Аммо як замон дар атрофи номи ман гуфтугӯҳо ва муборизаю зидиятҳои зиёде буд. Аммо ман аслан ба онҳо намеандешидам. Фикр мекунам шояд Фарзона ҳамин чиро дар назар дошт.
- Шумо дар якчанд шаҳрҳои Амрико, аз ҷумла шаҳрҳои Ню-Йорк, Вашингтон, Лос-Анҷелес, Сан-Ҳузе, Портланд, Вашингтон-Сиатлл маҳфилҳои адабӣ доир кардаед, ки иштирокчиён аслан эрониҳо буданд. Ин ташаббуси кӣ буд ва эрониён чӣ назар доранд ба шеъри тоҷик?
- Ман ду бор сафари Амрико доштам. Аввалин бор як профессори эронӣ, ки чанд вақт дар Тоҷикистон монда буд, маро барои хондани лексия дар донишгоҳ ба Вашингтон-Сиатлл даъват кард. Ҳамин тавр, ҳамин профессор дар чанд шаҳри Амрико вохӯриҳои маро ташкил кард. Дар миёни як моҳ ду китобамро бо хати форсӣ нашр карданд. Маҳфилҳо хеле пурмуҳаббату самимона мегузаштанд. Чунки эрониҳо он замон намедонистанд кишваре ҳаст бо номи Тоҷикистон, ки бо забони форсӣ суҳбат мекунанд. Ба ҳамин хотир барояшон бисёр ҷолиб буд.
- Соле пеш гуфта будед, ки нақша доред дар бораи рӯзгору фаъолияти шоирони муосири тоҷик китоберо нашр кунед. Ашъори онҳоро мехоҳед бо нигоҳи нав таҳлил намоед. Оё анҷом ёфт ин мақсад ё ҳоло низ идома дорад?
- Ҳоло низ рӯяш кор карда истодаам. Ин хеле кори калон аст. Дар бораи устод Айниву Лоҳутӣ аллакай навиштам. Оиди шоирони баъдӣ низ як-як менависам.
- Шумо ҳолномаи худро хеле содаву равон навиштаед бо номи “Гуфтор дар бораи худ”. Аммо ин гуфтор танҳо то соли 2017-ро фаро мегирад. Идомаашро мунтазир буда метавонем?
- Ман ин гуфторро хеле мухтасар навиштаам ва дар ҳамон ҷо ҳам қайд карда будам, ки агар фурсат шавад, онро пурра мекунам. Ин ҳам яке аз он нақшаҳоест, ки азм дорам амалияш кунам.
Хабарҳои дигар
Рӯзнома
Эзоҳи худро нависед