Номҳои тоҷикӣ ганҷинае мебошанд, ки дар тӯли асрҳо сайқал ёфта, ба сарнавишт ва ташаккули таърихии миллат иртибот пайдо кардаанд. Айни ҳол мову шумо дар масъалаи ному номгузорӣ набояд бетараф бошем. Номгузорӣ як рукни муҳими забон ва инъикоскунандаи асолати миллию фарҳанги миллат мебошад.

                                                                                                                                                                                                                                    Эмомалӣ Раҳмон

Гургалӣ дар курси чорум мехонад. Мегӯяд, ки ҳар вақте аз журнали синф муаллимҳо номашро мехонанд, худашро нороҳат ҳис карда, дар хиҷолат мемонад. “Дар деҳа ба маънии номам чандон аҳамият намедодам. Ҳамдеҳагонам низ барои номам боре чизе нагуфтаанд. Аммо вақте ба шаҳр омадам, як мушкили асосӣ бароям номам шуд. Дар вақти аз дафтари синф хондани номҳо ҳамкурсҳоям бо нигоҳи аҷиб ба ман менигаранд. Гӯё онҳо гутфанианд, ки “ин қадар ном кам буд, ки ба ту як номи ҳайвони дарандаро гузтоштаанд?” Ҳатто як ҳамсабақам аз ман пурсид, ки “Гургалӣ, ту ин қадар писари зебо ва хуб ҳастӣ, чаро туро Гургалӣ ном гузоштаанд?” Ман бошам, айбро ба сари волидонам бор кардам”, - мегӯяд Гургалӣ.

Ӯ тасмим дорад, ки баъд аз хатми донишгоҳ ба деҳа рафта, бо барпо кардани як маърака номашро иваз кунад. Мегӯяд “эълон мекунам, ки аз ин пас маро ба ҷои Гургалӣ Толибшоҳ хитоб кунанд”.

Падару модари Гургалӣ мегӯянд, ин номро рамзӣ ва аз рӯи эътиқод ба писарашон мондаанд. Чуноне падари Гургалӣ нақл кард: “Қабл аз Гургалӣ чор писарам аз дунё гузаштанд. Ҳар вақте занам соҳиби фарзанд мешуд, баъди чанд моҳ аз олам мегузаштанд. Вақте Гургалӣ ба дунё омад, ба ман гуфтанд, ки ӯро аз даҳони гург гузаронаму номашро Гургалӣ бимонам. Дар аввал ман ба ин бовар накардам. Аз он ки чор писарамро пеш аз ин аз даст дода будам, маҷбур шудам, ки ин амалро иҷро кунам. Намедонам тасодуф буд ё ҳақиқат, ки писарам зинда монд”.

Ҳар падару модар барои тарбия ва ба воя расонидани фарзанд дар назди худ чанд вазифа доранд, ки яке аз онҳо номи хубу нек гузоштан мебошад. Номгузорӣ бошад, аз ҷаҳонбинӣ ва тафаккури ҳар падару модар сарчашма мегирад. Ба ин маънӣ ки ном бояд ифодагари ҳаёт, умеду орзу, хоҳиш, табъу завқ, рӯҳия ва маърифати фарзанд бошад.
Дар миёни мардуми тоҷик гузоштани номи хуб яке аз вазифаҳои асосӣ дониста мешавад. Аз қадим мардуми тоҷик номро яке аз арзишҳои мардумӣ, нажодӣ ва фарҳангии худ мешумориданд. Баъд аз ҳуҷуми арабҳо, аз асри ҳафт ин тараф мардум ба гузоштани номҳои арабӣ, мисли Муҳаммад, Умар, Усмон, Ҳайдар, Алӣ, Абдуллоҳ, Абураҳмон бештар таваҷҷуҳ карданд. Чуноне Фирдавсӣ дар “Шоҳнома”-и худ аз ин вазъ огоҳ кардааст:

Чу бо дор минбар баробар шавад,
Ҳама шаҳр Абубакру Умар шавад.

Бехабар аз ин имрӯз иддае аз волидон ҳастанд, ки ба маънию мазмуни номҳо чандон таваҷҷуҳ зоҳир намекунанд. Балки ҳарчи бештар кӯшиш мекунанд, ки номҳои хоси арабиро ба фарзандонашон гузоранд. Масалан, зиёд номҳое ҳастанд, ки вақте шарҳи онҳоро аз луғат мебинем, ба назар бисёр зишт мерасанд. Асад - шер, Аваз - иваз кардан, Абуҳурайра - падари гурбаҳо, Адҳам - тира, сиёҳ, Анӯш - бемарг, Бурҳон - далел, ҳуҷҷат, факт, Ғоиб - аз чашм дур, Зайнаб - номи дарахт ва монанди ин аз ҷумлаи онҳост. Ба гуфтаи Ҷалолиддин Хомӯшӣ , сармутахассиси Раёсати фатвои Шӯрои уламои Маркази исломии Тоҷикистон, дар ном гузоштан муҳим нест, ки он аз кадом забон аст. Балки он бояд ифодакунандаи ягон маънои хуб бошад: “Имрӯз на танҳо дар миёни мо, балки дар миёни мардуми ғайритоҷик низ дида мешавад, ки номҳояшон маънои зишт доранд. Масалан, имрӯзҳо мебинем, ки дар миёни русҳо номҳои Медвед, Кабан, Волк ва монанди ин ҳастанд. Агар ба ҳамин нуқта зеҳн монем, Паёбари худо (с.а.с) дар боби номгузорӣ фармудаанд, ки “беҳтарин номҳо номҳое мебошанд, ки дар аввалашон “абд” ё ин ки “ҳамд” дошта бошанд”. Агар рафту дигар ном низ гузорем, ба шарти он ки дорои маъноҳои хуб бошанд, боке надорад”, - мегӯяд Ҷ. Хомӯшӣ.

Дар дини мубини ислом низ номи хуб гузоштан ба фарзандон яке аз вазифаҳои асосӣ назди волидайн ба шумор меравад. Ҷалолиддин Хомӯшӣ мегӯяд: “Волидон бояд дар интихоби номи фарзанд диққати ҷиддӣ диҳанд. Бояд номҳои беҳтарини маънодорро гузоранд. Дар дини ислом масъалаи ном гузоштан ба фарзанд ҷойгоҳи махсус дорад. Яке аз вазоифи волидон ин аст, ки ба фарзанд номи нек гузоранд. Бубинед, ҳатто дар вақти издивоҷ ҳам таъкид мешавад, ки ҳамсаре интихоб кунед, ки забонзада набошад. Яъне ин ҷо ишора ба он мешавад, ки бо забони бад, ба номи фарзандон доғ эҷод кунад. Аз ҳамин ҷо бар меояд, ки масъалаи ном гузоштан бисёр ҳассос мебошад. Мо медонем, ки ҳар яки моро дар маҳшаргоҳ бо номи худамон хитоб мекунанд. Бояд номе дошт, ки ҳам дар ин ҷо ва ҳам дар охират хиҷолатзада нашавем. Паёмбари худо (с.а.с) низ гуфтаанд, ки “Ҳар нафареро, ки шумо ном мегузоред, барои ӯ насибе аз номаш ҳаст”. Пас, бояд номҳои нек гузошт”.

Донишманди маъруф Абулфайзи Байҳақӣ дар асари машҳураш “Таърихи Байҳақӣ” роҷеъ ба интихоби номи хуб ва зебо чунин менигорад: “Бар худовандгон ва падарон беш аз он бошад, ки бандагону фарзандони хешро номҳои наку ва босазо арзонӣ доранд, ба ин вақт ки эшон дар ҷаҳон пайдо оянд”.

Насриддини Тӯсӣ дар “Ахлоқи Носирӣ” чунин мефармояд, ки “Чун фарзанд дар вуҷуд ояд, ибтидо тасмия (номгузорӣ)-и ӯ бояд кард ва ба номи неку, чӣ агар номе номувоффиқ бар ӯ ниҳанд, муддати умр аз он нохушдил бошад”.

Расул Ғамзатов дар асари машҳури худ “Доғистони ман” дар боби номгузорӣ меорад, ки “...номи духтар бояд монанди шуълаи ахтар зебо ё чун гули бӯстон раъно бошад. Дар номи мард бояд садои шамшер ва ҳикмати китоб таҷассум ёбад”.

Дар аввалҳо миёни мардуми мо як анъанаи бад буд, ки волидон номгузории фарзанди худро ба кулли аз дӯши худ дур карда буданд. Онро ба бобокалон ва модаркалони тифл ё нафарони донишманд ва порсои атроф ҳавола мекарданд. Онҳо бо истифода аз китобҳои махсус ва девонҳои шоирони гузашта, махсусан Ҳофиз ба тифли навзод ном мегузоштанд. Имрӯзҳо ба ин ҳама панду андарзҳо чандон аҳамият дода намешавад. Яъне, ҳангоми номгузорӣ на ба маъно, балки ба ҳолат назар меафкананд. Масалан, агар фарзанд дар рӯзи ид таваллуд шавад, ба ӯ Идибек, Идимо, Идигул, дар сафар таваллуд шавад, Сафар, Сафаргул, дар рӯзҳои ҳафта таваллуд шавад, Чоршанбе, Ҷумъа, Шанбе ном мегузоранд. Ё номҳои ашёву ҷонварон, ба мисли Табар, Нордона, Сафол, Теша, Санг, Хоркаш, Гург номгузорӣ мекунанд, ки бисёр зишт ба назар мерасад.

Хушбахтона, бо ба даст овардани Истиқлолияти давлатӣ дар ин замина низ корҳои созанда ба анҷом расидааст. Бахусус Қонун «Дар бораи бақайдгирии давлатии асноди ҳолати шаҳрвандӣ», ки ба кӯдак гузоштани номи ба фарҳанги миллии тоҷикӣ бегона, номи ашё, мол, ҳайвонот ва парандагон, инчунин ном ва ибораҳои таҳқиромез, ки шаъну шарафи инсонро паст мезананд ва одамонро ба табақаҳо ҷудо менамоянд, манъ аст. Ҳамчунин таълифи як қатор фарҳанг ва номвожаҳо, аз қабили “Фарҳанги ном”-и Фарзона Саидумрон, “Фарҳанги номвожаҳои форсии тоҷикӣ”-и Январ Шукурӣ, таҳияи Энсиклопедияи номҳо аз рӯи номҳои тоҷикӣ аз ҷониби Кумитаи забон ва истилоҳоти Тоҷикистон ва монанди ин имрӯз имкон медиҳад, волидон дар гузоштани номи хуб ба фарзандонашон танқисӣ накашанд. Бо истифода аз ин номвожаҳо барои фарзанди худ номи нек, баландмазмун ва бомаъно гузоранд. Чунончи олими шинохта Б. Тилавов мегӯяд: “Исми зебою пурмазмун, соддаву латиф, салису диловез хотири касро навозиш медиҳад, ба дилҳо завқу сурур ва ба кас рӯҳи тоза, ҳаловат ва илҳом мебахшад. Номи неку баланд соҳибашро ба корҳои неку наҷиб раҳнамун карда, ӯро водор менамояд, ки ба баландии исмаш шоиста ва муносиб бошад, номи некашро бо амри хайру шоистаи худ зиндаву ҷовид гардонад”.