ФАРҲАНГ
Ҷумъа 29 Март 2024 08:51
Наврӯз ва Фалак ду нишоне аз тамаддуни аҷдодии мо. Ду меросе аз фарҳанги ниёгони мо. Ду ҳадяе аз гузаштагон ба мо, имрӯзиён. Ду рамзи шодию фараҳ ва покию озодагӣ. Ду сабаби нишоти мардум. Ду ганҷи шомилшуда ба Феҳристи мероси фарҳангии ғайримоддии башарият. Вобаста ба наздикӣ ва тавъам будани ин иди аҷдодӣ бо ин жанри қадимӣ суҳбате намудем бо фарҳангшинос Ҷонибеки Асрориён, ки дар зер пешниҳоди шумост.
- Ҷашни Наврӯз ва жанри мусиқии Фалак. Ҳарду мероси арзишнок. Ҳарду ганҷинае дар тамаддуни ҳазорсолаҳои халқи мост. Дар баробари ин боз чӣ унсурҳо метавонад ин дуро бо ҳам тавъам кунад?
- Аз рӯи нишондоди коршиносон мардуми тоҷик ду хусусияти фарқкунанда дорад, ки яке муддати тӯлонӣ қарор доштан дар ҳолати инзиво ва дигаре ин ба амал овардани ҳама чӣ бо усули дастҷамъона аст. Аввалан мо ҳангоми дар ҳолати инзиво қарор доштан низ тавонистем рукнҳову хосиятҳои ҷашнвораҳоямонро аз олудашавӣ нигоҳ дорем. Дуввуман ҳама ҷашнҳо ба хотири нишот бахшидан ба мардум аст, онҳоро ба танҳоӣ наметавон амалӣ кард. Аз ин хотир, ин ду хосият бурди мост. Албатта, дар ҳолати ҷашнгирии ҳар ид нақши асосиро суруду мусиқӣ мегузоранд. Ҳеҷ ҷашнворае бе шодӣ ва ҳеҷ шодие бе суруду мусиқӣ буда наметавонад. Хусусан, мардуми кӯҳистон он мардумеанд, ки бун-ёдашон бо нишот шӯрида шудааст ва онҳо ҳар идро якҷоя бо суруду мусиқӣ дастҷамъона ҷашн мегирифтанд. Яке аз мусиқиҳое, ки дар ин ҷашвораҳо, хусусан Наврӯз истифода мешуд, ин мусиқии фалак буд. Ҳамаи ин гуна ҷашнҳо бо навозиши асбоби фалакӣ шуруъ мешуд, ки ин як навъ даъват низ буд барои иштирок дар як ҷашни пурнишот. Яъне фалак яке аз намунаҳои мусиқии барҷастаи истифодашавандаи он замон буд, ки қисми зиёде аз маросиму анъанаҳои мардумиро тараннум менамуд. Бояд зикр кард, ки ҳар нишонаи фарҳанги мо дигареро пур мекунад. Ин аст, ки ҳар яке аз онҳо метавонанд бо ҳам тавъам бошанд.
- Феҳристи мероси фарҳангии ғайримоддии башариятро мо низ бо нишонаҳои тамаддуни хеш пур карда истодаем. Наврӯз ва Фалак низ аз ин шуморанд. Онҳоро чӣ хосиятҳо бурд то ба он ҷо?
- Яке аз меъёрҳои асосие, ки барои шомил шудан ба Феҳристи мероси фарҳангии ғайримоддии ЮНЕСКО пазируфта мешавад, ин зинда будани хосиятҳои ҳамон ҷашн ё жанри созию овозӣ аст. Мо низ дар ҳар давру замонҳо, аз ҷумла аз давраи ҳукмронии арабу муғул ва ҳатто замони шӯравӣ, ки ҳар яке мехостанд Наврӯз ва дигар ҷашнҳою созҳои мусиқии моро аз байн баранд, тавонистем хусусиятҳои ин ҷашну ин мусиқиамонро пос дошта, то ин замон расонем. Дар замони соҳибистиқлолӣ боз тавонистанд, ки ин ҷашну ин мусиқӣ аз нав эҳё гарданд. Ин ҳама боис шуд, то мо аз худ чизеро эҷод накардаю набофта, балки ҳама хосиятҳои то ин замон расидаи ҳам Наврӯз ва ҳам Фалакро айнан пешниҳод намоем. Масалан, аз ҷашнгирии Наврӯз тоза кардани хона, пухтани суманак, орд пошидан ба китфи меҳмонҳо ва ғайра аз оинҳои қадимианд, ки то ин дам омадаанд. Дар жанри фалак низ ҳамин гуна мо ҳифз кардем ҳамон хосиятҳои дахлдошта ба як фалаксароро. Аз ҷумла, садои хуш, ҳунари олӣ дар сароидан ва мазмуну матнҳое, ки ба ҷашнвораҳо марбут аст.
- Наврӯз ва Фалак бо шомил шудан ба ин феҳрист чӣ нақше гузошта тавонистанд дар муаррифии таъриху фарҳанги тоҷикон ба ҷаҳониён?
- Як олими аврупоӣ мегӯяд, мардуме зинда мемонад, ки дар намунаҳои санъат вижагиҳо ва офаридаҳои худро дорад, ки танҳо хоси ӯст. Наврӯз хоси миллати ориёист, ки мо онро устухонбандӣ кардем ва худаш низ табдил ёфта ба як дарахти пуртавони иборат аз хираду дониш. Тамоми олимони дунё ҷамъ шуданду диданд, ки дар таркиби ин ид ҳеҷ бадие набуда, як биниши тоза ба табиат аст. Дар ҳама ҷову макон имрӯз Наврӯз мегӯянд. Ҳамин калимаи софу тозаи тоҷикиро истифода мекунанд. Ин муаррифгари хуби ҳам ин иди мо ва ҳам забони зебои мост. Ҳамчунин, вақте Наврӯз фаро мерасад, ҳар халқу миллате, ки аз он ҷашн мегиранд, зарурат доранд, ки аз баъзе рукнҳои ҷашнгирии мо истифода бубаранд. Аз ҷумла истифода кунанд аз суманак ҳамчун рамзи ин ид, истифода кунанд аз гулдӯзию чакани мо ва рӯ оваранд ба асбобҳои мусиқиамон.
Ҳамчунин чанд соли охир бо ташаббуси Пешвои миллат, Президенти муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон ҷашни Наврӯз дар марказҳои зиёде аз давлатҳои ҷаҳон, аз Маскав то Париж, таҷлил мегардад. Дар ин ҷашнгириҳо албатта фалаксароён низ ширкат намуда, аз ин жанри мусиқӣ сурудҳо пешниҳод мегардонанд.
- Дар китоби хеш бо номи “Фалак” ҷое ишора намудаед, ки жанри Фалак камаш беш аз ҳазор сол аст, ки дар шакли имрӯзааш вуҷуд дорад. Ва агар ба таърихи ҷашни Наврӯз низ бингарем, дорои таърихи беш аз шаш ҳазорсола аст. Мегуфтед, ки ин ҳарду кадом марҳилаҳои сахти таърихиро паси сар кардаанд?
- Ҳар аҷнабие, ки ба хоки мо омад, аввалан муқовиматро ба зидди фарҳанг, аз ҷумла ҷашнвораҳоямон шурӯъ кард. Чунки ҳангоми ҷашнгирии онҳо ҳар сол боз як бори дигар анъанаҳои пешин зинда мегардиданд. Арабҳо бо истилояшон хостанд яке аз анъанаҳои мардуми мо ҳангоми таҷлили Наврӯз - дил бохтан ба оташро аз байн бубаранд. Ҳамчунин истифодаи номҳои тоҷикиро дар ин ҷашнҳо нест кардан хостанд. Зеро мо дар ҳар ҷашнвораҳоямон аз номҳои паҳлавонҳоямон ёд мекардем.
Ин иду ҷашвораи мо ба муғулон низ, ки онҳо аз чунин тамаддун фарсахҳо дур буданд, писанд набуд. Ҳамин гуна, Наврӯз бо ойинҳояш ҳамеша зери зарбу тозиёнаи аҷнабиҳо буд.
Вале мардуми мо барои пос доштани фарҳанги худ дар ҳар давру замон роҳе пайдо мекарданд. Масалан, дар рӯзи Наврӯз ба халифаи араб Алӣ ҳадя тақдим карданд, ки ӯ гуфт ин чӣ рӯз аст? Мардум гуфтанд, Наврӯз аст ва ӯ гуфт, ки пас ҳар рӯз бигзор Наврӯз бошад.
Ҳамчунин, баъдан давлатҳои Тоҳириёну Саффориёну Сомониён баргаштанд ба зинда кардани Наврӯз ва оинҳояш. Фалак низ дар ин миён азият кашид. Чунки сутуни асосии ҳар ҷашнвора дар ҳар давру замон ҳунармандону сарояндагонанд. Аммо ин жанр чун дарборӣ набуда, миёни мардум, хусусан мардуми куҳистон буд, аз муқовиматҳо каме дуртар қарор дошт.
- Фалакро метавон оҳанги Наврӯз хонд ва бо кадом махсусиятҳояш?
- Мо ҳама суруду жанрҳои мусиқиро метавонем хоси ҷашнҳо хонем. Чун онҳо зиннати ҳар иду ҷашнанд. Фалак низ яке аз жанрҳои созию ҳунариест, ки хосияти ҷашнӣ дорад. Яъне ҳеҷ гоҳ суруду мусиқӣ аз ҷашнвораҳо ҷудо буда наметавонанд. Наврӯз ва Фалак низ ҳамеша пуркунандаи ҳамдигаранд.
- Наврӯз оё метавонад омили эҷоди ҳунармандони фалаксаро бошаду Фалак омили зинда нигоҳ доштани ин ҷашн?
- Инро наметавон қотеъона таъкид кард. Вале бояд гуфт, ки мусиқӣ ва санъат инҳо намунаҳои хоси фаъолияти инсонҳо ҳастанд. Инҳо моли табиатанд, ки аз ҷониби мо коркард мешаванд. Мо дар ҳар фасли сол бо эҷоду замзамаи суруде барои худ баҳор меофарем. Баҳор бошад, бо эҳё намудани табиат барои мо илҳом мебахшад. Наврӯз чун иди баҳорист, табиист, ки ҳар сарояндаву ҳунарманде мехоҳад шодиафзо бошад ба он.
Ин аз қадим чунин аст, ки кулли ҳунармандон бо фарорасии ҳар иду ҷашн омодагӣ медиданд. Яъне ҳар ид метавонад омили эҷоди ҳунармандон бошад ва ҳар ҳунар омили нишотбахштар сохтани ҳар ҷашн.
- Наврӯз ва Фалак барои ҷовидонӣ нигоҳ доштани мақоми худ аз мо, имрӯзиён чиро интизоранд?
- Мо имрӯз ҳама аз Наврӯз мегӯем вале намедонем дар кадом рӯз фарзанду пайванди худро шодбош гӯем. Нишасти хонаводагие ба муносибати ин ид ташкил намекунем. Пешвои миллат рамзи Наврӯзро муқаррар карданд. Аммо чаро як ҳафта пеш аз ин ид мо он нишонро дар пеши синаи худ намегузорем? Чаро тоҷирону соҳибкорони мо халтачаҳои идонаро бо навиштаи “Наврӯз муборак” истеҳсол намекунанд, то ба кӯдакони хонаамон ҳадя кунему онҳо аз ҳастии ин ид огоҳ гарданд? Чаро қалам ё дигар ҷиҳози наврӯзӣ истеҳсол намекунем, ки дар арафаи ид болои мизи моро оро диҳанд? Чаро дар чанд рӯзи иди Наврӯз шамъдонеро рӯшан карда дар кунҷи хонаи худ намегузорем, то ҷойи арчаи солинавӣ хонаи моро оро диҳад? Ё чаро ҳамеша аз Фалак мегӯем, вале худ кам мешунавем?
Аз ин ҳама метавон гуфт, ки ҷашни Наврӯз ва жанри мусиқии Фалак пеш аз ҳама аз мо танҳо садоқатро мехоҳанд. Садоқат ба заҳмату талошҳои гузаштагонамон, ки то ин замон ин фарҳангро пос доштанду ба дасти мо супориданд. Акнун рисолати мо ҳамин аст, ки ин ҷашну ин мусиқиро ба дасти наслҳои баъдӣ расонем.
- Ҷашни Наврӯз ва жанри мусиқии Фалак. Ҳарду мероси арзишнок. Ҳарду ганҷинае дар тамаддуни ҳазорсолаҳои халқи мост. Дар баробари ин боз чӣ унсурҳо метавонад ин дуро бо ҳам тавъам кунад?
- Аз рӯи нишондоди коршиносон мардуми тоҷик ду хусусияти фарқкунанда дорад, ки яке муддати тӯлонӣ қарор доштан дар ҳолати инзиво ва дигаре ин ба амал овардани ҳама чӣ бо усули дастҷамъона аст. Аввалан мо ҳангоми дар ҳолати инзиво қарор доштан низ тавонистем рукнҳову хосиятҳои ҷашнвораҳоямонро аз олудашавӣ нигоҳ дорем. Дуввуман ҳама ҷашнҳо ба хотири нишот бахшидан ба мардум аст, онҳоро ба танҳоӣ наметавон амалӣ кард. Аз ин хотир, ин ду хосият бурди мост. Албатта, дар ҳолати ҷашнгирии ҳар ид нақши асосиро суруду мусиқӣ мегузоранд. Ҳеҷ ҷашнворае бе шодӣ ва ҳеҷ шодие бе суруду мусиқӣ буда наметавонад. Хусусан, мардуми кӯҳистон он мардумеанд, ки бун-ёдашон бо нишот шӯрида шудааст ва онҳо ҳар идро якҷоя бо суруду мусиқӣ дастҷамъона ҷашн мегирифтанд. Яке аз мусиқиҳое, ки дар ин ҷашвораҳо, хусусан Наврӯз истифода мешуд, ин мусиқии фалак буд. Ҳамаи ин гуна ҷашнҳо бо навозиши асбоби фалакӣ шуруъ мешуд, ки ин як навъ даъват низ буд барои иштирок дар як ҷашни пурнишот. Яъне фалак яке аз намунаҳои мусиқии барҷастаи истифодашавандаи он замон буд, ки қисми зиёде аз маросиму анъанаҳои мардумиро тараннум менамуд. Бояд зикр кард, ки ҳар нишонаи фарҳанги мо дигареро пур мекунад. Ин аст, ки ҳар яке аз онҳо метавонанд бо ҳам тавъам бошанд.
- Феҳристи мероси фарҳангии ғайримоддии башариятро мо низ бо нишонаҳои тамаддуни хеш пур карда истодаем. Наврӯз ва Фалак низ аз ин шуморанд. Онҳоро чӣ хосиятҳо бурд то ба он ҷо?
- Яке аз меъёрҳои асосие, ки барои шомил шудан ба Феҳристи мероси фарҳангии ғайримоддии ЮНЕСКО пазируфта мешавад, ин зинда будани хосиятҳои ҳамон ҷашн ё жанри созию овозӣ аст. Мо низ дар ҳар давру замонҳо, аз ҷумла аз давраи ҳукмронии арабу муғул ва ҳатто замони шӯравӣ, ки ҳар яке мехостанд Наврӯз ва дигар ҷашнҳою созҳои мусиқии моро аз байн баранд, тавонистем хусусиятҳои ин ҷашну ин мусиқиамонро пос дошта, то ин замон расонем. Дар замони соҳибистиқлолӣ боз тавонистанд, ки ин ҷашну ин мусиқӣ аз нав эҳё гарданд. Ин ҳама боис шуд, то мо аз худ чизеро эҷод накардаю набофта, балки ҳама хосиятҳои то ин замон расидаи ҳам Наврӯз ва ҳам Фалакро айнан пешниҳод намоем. Масалан, аз ҷашнгирии Наврӯз тоза кардани хона, пухтани суманак, орд пошидан ба китфи меҳмонҳо ва ғайра аз оинҳои қадимианд, ки то ин дам омадаанд. Дар жанри фалак низ ҳамин гуна мо ҳифз кардем ҳамон хосиятҳои дахлдошта ба як фалаксароро. Аз ҷумла, садои хуш, ҳунари олӣ дар сароидан ва мазмуну матнҳое, ки ба ҷашнвораҳо марбут аст.
- Наврӯз ва Фалак бо шомил шудан ба ин феҳрист чӣ нақше гузошта тавонистанд дар муаррифии таъриху фарҳанги тоҷикон ба ҷаҳониён?
- Як олими аврупоӣ мегӯяд, мардуме зинда мемонад, ки дар намунаҳои санъат вижагиҳо ва офаридаҳои худро дорад, ки танҳо хоси ӯст. Наврӯз хоси миллати ориёист, ки мо онро устухонбандӣ кардем ва худаш низ табдил ёфта ба як дарахти пуртавони иборат аз хираду дониш. Тамоми олимони дунё ҷамъ шуданду диданд, ки дар таркиби ин ид ҳеҷ бадие набуда, як биниши тоза ба табиат аст. Дар ҳама ҷову макон имрӯз Наврӯз мегӯянд. Ҳамин калимаи софу тозаи тоҷикиро истифода мекунанд. Ин муаррифгари хуби ҳам ин иди мо ва ҳам забони зебои мост. Ҳамчунин, вақте Наврӯз фаро мерасад, ҳар халқу миллате, ки аз он ҷашн мегиранд, зарурат доранд, ки аз баъзе рукнҳои ҷашнгирии мо истифода бубаранд. Аз ҷумла истифода кунанд аз суманак ҳамчун рамзи ин ид, истифода кунанд аз гулдӯзию чакани мо ва рӯ оваранд ба асбобҳои мусиқиамон.
Ҳамчунин чанд соли охир бо ташаббуси Пешвои миллат, Президенти муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон ҷашни Наврӯз дар марказҳои зиёде аз давлатҳои ҷаҳон, аз Маскав то Париж, таҷлил мегардад. Дар ин ҷашнгириҳо албатта фалаксароён низ ширкат намуда, аз ин жанри мусиқӣ сурудҳо пешниҳод мегардонанд.
- Дар китоби хеш бо номи “Фалак” ҷое ишора намудаед, ки жанри Фалак камаш беш аз ҳазор сол аст, ки дар шакли имрӯзааш вуҷуд дорад. Ва агар ба таърихи ҷашни Наврӯз низ бингарем, дорои таърихи беш аз шаш ҳазорсола аст. Мегуфтед, ки ин ҳарду кадом марҳилаҳои сахти таърихиро паси сар кардаанд?
- Ҳар аҷнабие, ки ба хоки мо омад, аввалан муқовиматро ба зидди фарҳанг, аз ҷумла ҷашнвораҳоямон шурӯъ кард. Чунки ҳангоми ҷашнгирии онҳо ҳар сол боз як бори дигар анъанаҳои пешин зинда мегардиданд. Арабҳо бо истилояшон хостанд яке аз анъанаҳои мардуми мо ҳангоми таҷлили Наврӯз - дил бохтан ба оташро аз байн бубаранд. Ҳамчунин истифодаи номҳои тоҷикиро дар ин ҷашнҳо нест кардан хостанд. Зеро мо дар ҳар ҷашнвораҳоямон аз номҳои паҳлавонҳоямон ёд мекардем.
Ин иду ҷашвораи мо ба муғулон низ, ки онҳо аз чунин тамаддун фарсахҳо дур буданд, писанд набуд. Ҳамин гуна, Наврӯз бо ойинҳояш ҳамеша зери зарбу тозиёнаи аҷнабиҳо буд.
Вале мардуми мо барои пос доштани фарҳанги худ дар ҳар давру замон роҳе пайдо мекарданд. Масалан, дар рӯзи Наврӯз ба халифаи араб Алӣ ҳадя тақдим карданд, ки ӯ гуфт ин чӣ рӯз аст? Мардум гуфтанд, Наврӯз аст ва ӯ гуфт, ки пас ҳар рӯз бигзор Наврӯз бошад.
Ҳамчунин, баъдан давлатҳои Тоҳириёну Саффориёну Сомониён баргаштанд ба зинда кардани Наврӯз ва оинҳояш. Фалак низ дар ин миён азият кашид. Чунки сутуни асосии ҳар ҷашнвора дар ҳар давру замон ҳунармандону сарояндагонанд. Аммо ин жанр чун дарборӣ набуда, миёни мардум, хусусан мардуми куҳистон буд, аз муқовиматҳо каме дуртар қарор дошт.
- Фалакро метавон оҳанги Наврӯз хонд ва бо кадом махсусиятҳояш?
- Мо ҳама суруду жанрҳои мусиқиро метавонем хоси ҷашнҳо хонем. Чун онҳо зиннати ҳар иду ҷашнанд. Фалак низ яке аз жанрҳои созию ҳунариест, ки хосияти ҷашнӣ дорад. Яъне ҳеҷ гоҳ суруду мусиқӣ аз ҷашнвораҳо ҷудо буда наметавонанд. Наврӯз ва Фалак низ ҳамеша пуркунандаи ҳамдигаранд.
- Наврӯз оё метавонад омили эҷоди ҳунармандони фалаксаро бошаду Фалак омили зинда нигоҳ доштани ин ҷашн?
- Инро наметавон қотеъона таъкид кард. Вале бояд гуфт, ки мусиқӣ ва санъат инҳо намунаҳои хоси фаъолияти инсонҳо ҳастанд. Инҳо моли табиатанд, ки аз ҷониби мо коркард мешаванд. Мо дар ҳар фасли сол бо эҷоду замзамаи суруде барои худ баҳор меофарем. Баҳор бошад, бо эҳё намудани табиат барои мо илҳом мебахшад. Наврӯз чун иди баҳорист, табиист, ки ҳар сарояндаву ҳунарманде мехоҳад шодиафзо бошад ба он.
Ин аз қадим чунин аст, ки кулли ҳунармандон бо фарорасии ҳар иду ҷашн омодагӣ медиданд. Яъне ҳар ид метавонад омили эҷоди ҳунармандон бошад ва ҳар ҳунар омили нишотбахштар сохтани ҳар ҷашн.
- Наврӯз ва Фалак барои ҷовидонӣ нигоҳ доштани мақоми худ аз мо, имрӯзиён чиро интизоранд?
- Мо имрӯз ҳама аз Наврӯз мегӯем вале намедонем дар кадом рӯз фарзанду пайванди худро шодбош гӯем. Нишасти хонаводагие ба муносибати ин ид ташкил намекунем. Пешвои миллат рамзи Наврӯзро муқаррар карданд. Аммо чаро як ҳафта пеш аз ин ид мо он нишонро дар пеши синаи худ намегузорем? Чаро тоҷирону соҳибкорони мо халтачаҳои идонаро бо навиштаи “Наврӯз муборак” истеҳсол намекунанд, то ба кӯдакони хонаамон ҳадя кунему онҳо аз ҳастии ин ид огоҳ гарданд? Чаро қалам ё дигар ҷиҳози наврӯзӣ истеҳсол намекунем, ки дар арафаи ид болои мизи моро оро диҳанд? Чаро дар чанд рӯзи иди Наврӯз шамъдонеро рӯшан карда дар кунҷи хонаи худ намегузорем, то ҷойи арчаи солинавӣ хонаи моро оро диҳад? Ё чаро ҳамеша аз Фалак мегӯем, вале худ кам мешунавем?
Аз ин ҳама метавон гуфт, ки ҷашни Наврӯз ва жанри мусиқии Фалак пеш аз ҳама аз мо танҳо садоқатро мехоҳанд. Садоқат ба заҳмату талошҳои гузаштагонамон, ки то ин замон ин фарҳангро пос доштанду ба дасти мо супориданд. Акнун рисолати мо ҳамин аст, ки ин ҷашну ин мусиқиро ба дасти наслҳои баъдӣ расонем.
Эзоҳи худро нависед