Наврӯз ҳамчун яке аз ҷашнҳои қадимаи миллати тоҷик дар адабиёт ба таври мудовим инъикосу васф шудааст, ки ин аз бузургии ин ҷашни бостонӣ дарак медиҳад. Дар зимн мо бо котиби Бахши бадахшонии Иттифоқи нависандагони Тоҷикистон Лаълҷубаи Мирзоҳасан вобаста ба Наврӯзу васфи он дар адабиёти гузаштаву имрӯза суҳбат оростем, ки фишурдааш пешкаш мегардад.

- Устоди гиромӣ, мехостам аз шумо нуктае чанд оид ба тавъамии адабиёт, бахусус, шеър ва Наврӯз бишнавам?

- Адабиёт ба Наврӯз ва Наврӯз ба адабиёт, алалхусус, ба шеър алоқамандии хоса дорад. Шеър баёнгари розу ниёзи муаллиф аст, ки дар ҳамаи асру замонҳо ба ин ё он муносибати ҳаводиси рӯзгор эҷод мегардад. Шеър ҳосили ҳолатест, ки шоир онро меофарад, яъне, метавонад ангезае аз хушҳолӣ бошад, ё дарде аз андӯҳгинӣ ва ё забони гӯёи сукути шоир бошад, ки низ мухталифҳолатӣ дар он ниҳон аст.

Ҷашни Наврӯз бошад, ба фасли зеботарини сол, ба “арӯси сол”- баҳор рост меояд. Замоне, ки замин сабзпӯш ва кӯҳу пушта дар нигоҳи ҳар як бинанда рангорангу басо гуворо падид меояд, дар дили ҳар кас ҳаяҷони хушӣ, шодию фараҳ мавҷ мезанад. Нафаре аз хурсандӣ “чӣ зебост ин дунёи мо”, “чӣ мӯъҷиза дорад фасли баҳор” гуфта, шодиашро бозгӯ мекунад. Шоир ин ҳолатро тавассути шеъраш баён менамояд.

Наврӯз суннатҳои бисёре дорад ва қариб дар ҳамаи онҳо аз замонҳои пеш шеър, мисраъ, байту дубайтӣ, рубоӣ истифода бурда мешуданд: Наврӯз шуду лолаи хушранг баромад…, Эй падар бархезу наврӯзӣ бидеҳ…, Шогун баҳор муборак…, Килоғузғуз, баҳор омад… ва амсоли инҳо. Ба ҳамин маънӣ аст, ки аз оғози адабиёти беш аз ҳазорсолаи мо васфу тасвири Наврӯз ҷойгузин шуда, аз даврони устод Рӯдакӣ то ба имрӯз идома дорад. Дар “Шоҳнома”-и ҷовидонаи Ҳаким Фирдавсӣ дар қисмати шоҳигарии Ҷамшед шоир ба таърихи пайдоиши ин ҷашн руҷӯъ карда, шаҳомати онро бо сеҳри сухан ва қудрати ҳунари шоириаш таъкид намудааст:

Ба Ҷамшед бар гавҳар афроштанд,
Мар он рӯзро рӯзи нав хонданд.

Сипас, шоирон Унсурии Балхӣ, Манучеҳрии Домғонӣ ва Фаррухии Систонӣ дар нимаи аввали асри ХI идомабахши ин анъана (эҷоди шеъри наврӯзӣ) гардиданд. Шоире нест, ки перомуни Наврӯз андешае баён накарда бошад ва ин ҳарфҳо он андешаро таъкид мекунанд, ки Наврӯз ва шеър аз ҳам ногусас-танианд, зеро маҳз тавассути шеър хушиҳою зебоиҳои табиати наврӯзӣ баён мешавад. Аз ҷониби дигар, маҳз дар қолаби шеър, дар осори наврӯзии шуарои пешин аз як аср ба қарни дигар Наврӯз бо тамоми шаҳомату вижагиҳояш ҳифз мегашт ва то ба замони мо омада расидаанд.

- Мехостам ёдрас шавед, ки имрӯз Наврӯз дар ашъори адибони тоҷик чӣ мақомеро дорост?

- Агар андешаамонро бо посухи кӯтоҳ баён намоем, Наврӯз дар қолаби шеъри имрӯз ҳамон мақомеро дорад, ки дар аҳди пешин дошт ва бояд афзуд, ки ҷойгоҳи Наврӯз дар шеъри муосири мо коҳиш наёфта, балки бештар аз пештар шудааст. Бахусус, дар замони истиқлолият, ки Пешвои миллат ба ин ҷашн таваҷҷуҳи хоса зоҳир намуда, Наврӯз ба қарори ташкилоти байналмилалии ЮНЕСКО мартабаи ҷаҳонӣ ёфт, тараннуми Наврӯз хеле зиёд шуда, ашъори дилписанд китоб-китоб барои мардум пешниҳод гардид. Ҳар сол ҷашни Наврӯз дар тамоми манотиқи Тоҷикистони азиз бо шукӯҳ таҷлил гардида, ашъори зиёди наврӯзӣ бо оҳанг сароида мешавад ва аз тариқи матбуот, радио, шабакаҳои телевизионӣ намунаҳои осори назмии шоирони тоҷик нашру пахш мегарданд.

- Фикри шумо дар мавриди он, ки ҳама чиз дар фасли баҳор аз нав зинда мегардад, чист? Оё илҳоми шоир ва нависанда низ аз нав бедор мегардад?

- Саҳеҳан, фасли баҳорро фасли эҳё ном мебаранд. Баъди расидани нурҳои хуршед ба замин дар баҳорон сабзаву гулу гиёҳ боз неш зада, аз синаи хок сар боло мекунанд, рӯйи кафи шохаҳои дарахтон навдаву ғунчаҳо мешукуфанд, канори боғу талу теппаҳоро рангорангӣ ва сурудхонии ҳазордастон пур менамояд, обҳо аз синаи кӯҳҳо нуқратоб аз санге ба санге ҷаҳида, ба поён мешитобанд, то худро зудтар ба интизоронашон расонанд, садои қақраи кабки кӯҳистон аз сари чашмасорону сангҳо ба гӯш расида, дилҳоро бештар қувват мебахшаду болида месозад. Гулу гиёҳ, навдаву ғунчаҳо, обҳо, чашмасорон гӯё боз зинда мегарданд.

Барои эҷоди шоир низ фасли баҳор қудрати бештар мебахшад, илҳомро меангезонад, то дар тасвир неруманд ва созанда бошад. Албатта, илҳоми муҳаррик ҳамроҳи шоир аст ва аслан оварандаи он нест, балки илҳоми шоирона дар арафаи Наврӯз бештар қувват мегирад ва ҳолати шоир ё нафари эҷодгар тағйир меёбад ва эҷодгарро саропо хушҳолӣ (ё андӯҳ, агар ғаме ӯро печонда бошад) фаро мегирад. Ин ҳолат барои эҷоди шеър имкони беҳтару бештар фароҳам меорад.

- Бозтоби ин ганҷина дар адабиёти ҷаҳон чӣ гуна аст?

- Дар адабиёти ҷаҳон ҳам Наврӯз мавқеияти махсуси худ-ро дорад. Агар мо ба ҳавзаҳои адабии форсизабонон мувоҷеҳ шавем, мушоҳида хоҳем кард, ки дар адабиёти ин кишварҳо (Афғонистон, Эрон, Покистон, Ҳиндустон ва ғайра) перомуни Наврӯз ашъори зиёде эҷод карда шудааст. Албатта, маскунони ин кишварҳо бо мардуми Тоҷикистон аз нигоҳи қавмӣ, фарҳангу адабиёт муштараканд. Аммо он андешаро бояд таъкид кард, ки дар Мазори Шарифи Афғонистон, ба қавли донишманди Афғонистон Латифи Пид-ром, аз даврони пешин ҷашни Наврӯз бо шукӯҳу шаҳомати хоса баргузор карда мешуд.
Солҳои нооромӣ дар Тоҷикистон дар арафаи ҷашни Наврӯз як шеъри шоири афғон хеле маъмул шуда буд: “Гӯед ба Наврӯз, ки имсол наояд, Дар кишвари гулгункафанон ханда нашояд”. Пас аз гузаштани солҳои нооромию нурпошӣ кардани хуршеди саодат дар кишвари мо шоираи хушсалиқаи тоҷик Гулрухсор Сафиева ҷавобияе бар он шеър гуфта буд, ки: “Гӯед ба Наврӯз, ки имсол биёяд...”.

Садоншо ҶАНОБИЛШОЕВ, “ҶТ”