ФАРҲАНГ
Сешанбе 16 Апрел 2024 12:20
Забони миллӣ симо ва пайкараи миллати мо мебошад. Аз ин рӯ, ин симо бояд зебо ва ин пайкар тавоно бошад. Воқеан забони тоҷикӣ яке аз муқаддасоте мебошад, ки муаррифгари миллат асту моро бо оламиён мепайвандад. Бо қабул шудани Қонун “Дар бораи забони давлатӣ” (соли 1989) мавқеъ ва нуфузи он сол то сол афзун мегардад. Забони миллӣ ҳамчун яке аз арзишҳои волои фарҳангӣ ҳисобида шуда, он ҳар сол бо тантана ҷашн гирифта мешавад. Ба муносибати Рӯзи забони давлатӣ, ки ҳамасола 5 октябр қайд карда мешавад, бо яке аз мутахассисони соҳаи забон Моҳира Мирзоева, дотсент, мудири кафедраи услубшиносӣ ва таҳрири адабии факултети журналистикаи ДМТ суҳбат намудем.
- Муаллимаи азиз! Дар ибтидо Шуморо бо фарорасии Рӯзи забон табрик мегӯем! Чун Шумо ба таҳқиқи забони тоҷикӣ сару кор доред, вазъи имрӯзаи забони тоҷикиро чӣ гуна арзёбӣ мекунед?
- Ташаккур. Ба Шумо ва ба ҳамаи ҳамватанон Рӯзи забонро табрик мегӯям. Имрӯз забони тоҷикӣ дар тамоми соҳаҳои хоҷагии халқ амал мекунад. Яъне тамоми соҳаҳо фаъолияти худро аз рӯи забони давлатӣ-забони тоҷикӣ ба роҳ мондаанд. Тамоми ҳуҷҷатгузорӣ, эҷоди асарҳои илмию бадеӣ имрӯз ба забони тоҷикӣ сурат мегирад. Мо ҳамеша онро тақозо менамоем, ки ҳар як кори мо бояд бо забони тоҷикии бенуқс амалӣ гардад. Зеро вақте ки мо ба ҳуҷҷатҳо назар меафканем, баъзан дар ҳамин ҳуҷҷатҳо низ ғалатҳо мушоҳида мешаванд, на танҳо дар тарзи ҳуҷҷатнигорӣ, балки дар имлои онҳо, интихоби калимаҳо барои ифодаи ин ё он мафҳум ғалатҳо роҳ ёфтаанд. Албатта, тамоми овезаву шиорҳо ва ҳамаи он чизе, ки ба фаъолияти соҳаҳои хоҷагии халқ марбут аст, бо забони адабӣ сурат гирифтааст. Дар ин ҷода Кумитаи забон ва истилоҳот, аҳли қалам, забоншиносон, мутахссисони соҳа ва ҳамаи онҳое, ки нисбат ба забони тоҷикии мо бетараф нестанд ва дар роҳи покизагии он талош мекунанд, саҳм доранд. Ҳамеша конфронсу семинарҳо, ҳамоишҳои илмӣ, мизҳои мудаввар ва мафҳилҳои адабӣ баргузор менамоянд, то ин ки дар рушди забони миллӣ як саҳми арзандае гузошта тавонанд. Аз он ҷумла ҳамасола дар Донишгоҳи миллии Тоҷикистон дар факултети журналистика кафедраи услубшиносӣ ва таҳрири адабӣ конфронси зери унвони “Устод Айнӣ ва асолати забони тоҷикӣ” баргузор менамояд, ки ҳадаф аз ташкили он муаррифӣ кардани забони ноби тоҷикӣ барои мутахассисони оянда аст.
- Забони тоҷикӣ дар тӯли 26 соли истиқлолияти давлатӣ чи ба даст овард?
- Дар тӯли 26 соли Истиқлолият самараи забони тоҷикӣ кам нест. Дар арафаи мустақил шудани Ҷумҳурии Тоҷикистон қабул шудани қонуни забон ин яке аз дастовардҳои муҳим аст. Мо хуб медонем, ки устувории давлат ба забони он вобаста аст. Бинобар ин Сарвари кишвар низ дар ин маврид гуфта буданд, ки “забон дар паноҳи давлат ва давлат дар паноҳи забон аст”. Айни замон тамоми фаъолияте, ки бурда мешавад, тавассути ин забон аст ва кӯшиш карда истодаанд, ки забони тоҷикии моро ба забони илм табдил диҳанд. Барои ин дар назди донишгоҳҳо айни замон шӯроҳои дифоъ таъсис дода шуда истодааст. Тамоми саъю кӯшиш ба он равона гардидааст, ки забони тоҷикӣ устувортар гардад, яъне мавқеи худро устувор намояд ва минбаъд онҳое, ки дар ин ё он риштаи илм рисолаҳои номзадии худро дифоъ менамоянд, онҳо бо забони тоҷикӣ ин корро амалӣ намоянд. Дар 26 соли истиқлолият кӯшиши тарҷума кардани баъзе истилоҳоти соҳавӣ ба назар расид, ки пештар мо истилоҳотро аз забони русӣ бевосита дар ҳамон шакле, ки буд қабул мекардем. Имрӯзҳо кӯшиши ба табиати забони тоҷикӣ мувофиқ кардани онҳо ва тарҷума кардани онҳо ба забони тоҷикӣ низ мушоҳида шуда истодааст. Ғайр аз ин дар ин давраҳо фарҳангу луғатҳои зиёде чоп шуданд. Хулоса, дар ин самт аз ҷониби Ҳукумати кишвар ғамхорӣ нисбати забон эҳсос мешавад.
- Оё меъёрҳои забони адабӣ дар муоширати аҳли ҷомеа риоя мешавад?
- Дар мавриди риояи меъёрҳои забони адабӣ ҳаминро гуфтан лозим аст, ки он якранг нест. Чунки мо ҳамеша дар ҳамоишу маҳфилҳои адабӣ ба масъалаи мазкур таваҷҷуҳ намуда, ҳамеша даъват менамоем, ки дар ҷойҳои ҷамъиятӣ ҳамеша бо забони адабии гуфтугуӣ сухан ронанд. Вақте мо мешунавем, ки мегӯянд бо забони адабӣ сухан гӯем ба мо механданд. Дар ин ҳолат мо таъкид мекунем, ки бо забони адабии гуфтугӯӣ сухан гӯед. Ҳеҷ кас нафареро маҷбур намекунад, ки бо забони адабии китобӣ сухан гӯяд. Зеро он калимаҳое, ки дар забони адабии гуфтугӯӣ аст, барои ҳамаи минтақаҳо фаҳмосту дар он ягон калимаи душворфаҳм мавҷуд нест. Ин чиз бояд пеши роҳи мо нашавад. Чизи дигаре, ки дар ҳамин раванд ба назар мерасад, бо шева ва бо тарзи гӯиши маҳаллӣ сухан гуфтани ҳам мутахассисон ва ҳам намояндагони тахассусҳои дигар. Бояд гуфт, ки он тарзи гӯиш умуман дар хат сабт намешавад. Яъне бо шеваю гӯиши худ мо дар ҷомеа фаъолияти васеъ бурда наметавонем. Чунки доираи истеъмоли шева маҳдуд аст. Ҳамчунин интихоби маънои калима низ аз ҷониби аҳли ҷомеа баъзан ғалатҳо мушоҳида мешаванд, ки ин аз мутолиа накардани китобҳои зарурӣ, таваҷҷуҳ накардан ба луғату фарҳангҳо дарак медиҳад. Агар пеш аз он ки мо як сухан гӯем, бояд онро санҷем. Ба воситаи фарҳангу луғатҳо ба воситаи асарҳои бадеӣ маънои онҳоро муқаррар кунем ва баъдан истифода барем, шояд ки дар рушди забони миллии худ як саҳми арзандае гузошта тавонем.
- Чӣ бояд кард, ки аҳли ҷомеа бо забони сирф адабӣ сухан гӯянд?
- Ҷиҳати бо забони сирф адабӣ сухан гуфтани аҳли ҷомеа барои ин аз муҳити хонавода шуруъ кардан лозим аст. Ҳатто метавон гӯем, ки вақте ки кӯдак нав ба дунё меояд, табибон чунин тавсия медиҳанд, ки шумо ҳамеша бо кӯдак бо забони тоза сухан гӯед. Ин ба назари шумо менамояд, ки кӯдак чизеро дарк намекунад. Баръакс майнаи кӯдак ниҳоят тоза аст ва барои гирифтани маълумот омодааст. Баъд аз он ки кӯдак аввалин суханҳоро талаффуз мекунад, вай аллакай он маълумоте, ки қаблан гирифта буд, онро истифода мебарад. Мо бояд кӯшиш кунем, ки дар муҳити оила ба фарзандонамон тарзи дурусти талаффузи калимаҳоро омӯзем. Инчунин тарзи ҷумлабандиамон низ бояд солим бошад, то ин ки аз хурдӣ тавонем тарзи дуруст гуфтанро ба фарзандон омӯзем. Ғайр аз ин вақте фарзанди мо ба боғча меравад, ин нақшро бояд мураббияҳои онҳо иҷро кунанд. Яъне бо забони адабии гуфтугӯӣ сухан гӯянд, то ин ки тарбиятгирандагони онҳо низ ҳамин тарзи суханрониро омӯзанд. Аз ин рӯ хуб мешуд, ки мо аз қадамҳои аввалин дар ҳамин ҷода кӯшиш намоем. Албатта ба фарзандон талқин кардан лозим аст, ки китобҳои бадеиро бештар мутолиа намоянд, сухангӯ бошанд. Шеъру зарбулмасалҳои зиёдеро азбар намоянд, то дар мавриди муайяни нутқ аз он истифода бурда тавонанд. Яъне ҳам нутқ ва қоидаҳои забон ба мо имкон медиҳад, ки мо забони адабии гуфтугӯиро хуб омӯзем.
- Роҷеъ ба масъалаи риояи асолати забони тоҷикӣ ва меъёрҳои забони адабӣ ва риояи он дар забони воситаҳои ахбори омма (ВАО) чӣ андеша доред?
- Албатта ба он матлабҳое, ки дар васоити ахбори омма чоп мешаваду намоиш дода мешаванд, ба он якранг баҳо дода наметавонем. Зеро барномаҳое ҳастанд, ки воқеан ҳам бо забони адабии гуфтугӯӣ таҳия мешаванд ва тамошои онҳо низ ниҳоят гуворост. Ё маводе чоп мешавад, ки воқеан дар онҳо қариб ки ғалат мушоҳида намешавад ва мазмуни он дастраси кулли хонандагон мегардад. Яъне орӣ аз калимаҳои душворфаҳму ифодаҳои носолиму сунъӣ аст. Дар забони ВАО имрӯз камбудиҳо низ мушоҳида мешаванд. Фарз кардем, дар интихоби калимаҳо, дар интихоби маънои онҳо, дар қолабҳои ҷумлабандию иборасозӣ. Ғайр аз ин таъсири забонҳои бегона. Яъне он қолабҳое, ки зери таъсири матбуоти форс ё радиову телевизиони форсизабон мушоҳида мешавад. Дар баробари ин таъсири тарҷума. Мо хуб медонем, ки як қисми маводе, ки дар ВАО нашр мешавад, зери таъсири матбуоти рус аст ва тавассути интернет дастрас карда мешавад. Албатта вақте онро рӯзноманигорони мо тарҷума мекунанд, онҳо бояд табиати забони моро ба инобат гиранд. Чунки забонҳои гуногун аз ҷиҳати сохти грамматикӣ ва интихоби калима, яъне сохти луғавӣ ва сохтори грамматикӣ фарқ мекунанд. Дар онҳо умумият вуҷуд дошта бошад ҳам, аммо тафовут низ зиёд аст. Бинобар ин ҳангоми баргардонидан мо вазифадор ҳастем, ки табиати забони тоҷикӣ, аслан сохтори грамматикии онро ба назар гирем. Ин ҷо як ҷиҳати бисёр нигаронкунанда он аст, ки як ғалати ВАО зуд паҳн мешавад ва характери оммавӣ мегирад. Мардум онро ҳамчун намунаи дуруст қабул мекунанд. Бинобар ин забони ВАО – и мо бояд бенуқсон ва асил бошад. Яъне онҳо бояд асолати забони моро нигоҳ дошта тавонанд.
- Ташаккур барои суҳбати самимӣ!
- Муаллимаи азиз! Дар ибтидо Шуморо бо фарорасии Рӯзи забон табрик мегӯем! Чун Шумо ба таҳқиқи забони тоҷикӣ сару кор доред, вазъи имрӯзаи забони тоҷикиро чӣ гуна арзёбӣ мекунед?
- Ташаккур. Ба Шумо ва ба ҳамаи ҳамватанон Рӯзи забонро табрик мегӯям. Имрӯз забони тоҷикӣ дар тамоми соҳаҳои хоҷагии халқ амал мекунад. Яъне тамоми соҳаҳо фаъолияти худро аз рӯи забони давлатӣ-забони тоҷикӣ ба роҳ мондаанд. Тамоми ҳуҷҷатгузорӣ, эҷоди асарҳои илмию бадеӣ имрӯз ба забони тоҷикӣ сурат мегирад. Мо ҳамеша онро тақозо менамоем, ки ҳар як кори мо бояд бо забони тоҷикии бенуқс амалӣ гардад. Зеро вақте ки мо ба ҳуҷҷатҳо назар меафканем, баъзан дар ҳамин ҳуҷҷатҳо низ ғалатҳо мушоҳида мешаванд, на танҳо дар тарзи ҳуҷҷатнигорӣ, балки дар имлои онҳо, интихоби калимаҳо барои ифодаи ин ё он мафҳум ғалатҳо роҳ ёфтаанд. Албатта, тамоми овезаву шиорҳо ва ҳамаи он чизе, ки ба фаъолияти соҳаҳои хоҷагии халқ марбут аст, бо забони адабӣ сурат гирифтааст. Дар ин ҷода Кумитаи забон ва истилоҳот, аҳли қалам, забоншиносон, мутахссисони соҳа ва ҳамаи онҳое, ки нисбат ба забони тоҷикии мо бетараф нестанд ва дар роҳи покизагии он талош мекунанд, саҳм доранд. Ҳамеша конфронсу семинарҳо, ҳамоишҳои илмӣ, мизҳои мудаввар ва мафҳилҳои адабӣ баргузор менамоянд, то ин ки дар рушди забони миллӣ як саҳми арзандае гузошта тавонанд. Аз он ҷумла ҳамасола дар Донишгоҳи миллии Тоҷикистон дар факултети журналистика кафедраи услубшиносӣ ва таҳрири адабӣ конфронси зери унвони “Устод Айнӣ ва асолати забони тоҷикӣ” баргузор менамояд, ки ҳадаф аз ташкили он муаррифӣ кардани забони ноби тоҷикӣ барои мутахассисони оянда аст.
- Забони тоҷикӣ дар тӯли 26 соли истиқлолияти давлатӣ чи ба даст овард?
- Дар тӯли 26 соли Истиқлолият самараи забони тоҷикӣ кам нест. Дар арафаи мустақил шудани Ҷумҳурии Тоҷикистон қабул шудани қонуни забон ин яке аз дастовардҳои муҳим аст. Мо хуб медонем, ки устувории давлат ба забони он вобаста аст. Бинобар ин Сарвари кишвар низ дар ин маврид гуфта буданд, ки “забон дар паноҳи давлат ва давлат дар паноҳи забон аст”. Айни замон тамоми фаъолияте, ки бурда мешавад, тавассути ин забон аст ва кӯшиш карда истодаанд, ки забони тоҷикии моро ба забони илм табдил диҳанд. Барои ин дар назди донишгоҳҳо айни замон шӯроҳои дифоъ таъсис дода шуда истодааст. Тамоми саъю кӯшиш ба он равона гардидааст, ки забони тоҷикӣ устувортар гардад, яъне мавқеи худро устувор намояд ва минбаъд онҳое, ки дар ин ё он риштаи илм рисолаҳои номзадии худро дифоъ менамоянд, онҳо бо забони тоҷикӣ ин корро амалӣ намоянд. Дар 26 соли истиқлолият кӯшиши тарҷума кардани баъзе истилоҳоти соҳавӣ ба назар расид, ки пештар мо истилоҳотро аз забони русӣ бевосита дар ҳамон шакле, ки буд қабул мекардем. Имрӯзҳо кӯшиши ба табиати забони тоҷикӣ мувофиқ кардани онҳо ва тарҷума кардани онҳо ба забони тоҷикӣ низ мушоҳида шуда истодааст. Ғайр аз ин дар ин давраҳо фарҳангу луғатҳои зиёде чоп шуданд. Хулоса, дар ин самт аз ҷониби Ҳукумати кишвар ғамхорӣ нисбати забон эҳсос мешавад.
- Оё меъёрҳои забони адабӣ дар муоширати аҳли ҷомеа риоя мешавад?
- Дар мавриди риояи меъёрҳои забони адабӣ ҳаминро гуфтан лозим аст, ки он якранг нест. Чунки мо ҳамеша дар ҳамоишу маҳфилҳои адабӣ ба масъалаи мазкур таваҷҷуҳ намуда, ҳамеша даъват менамоем, ки дар ҷойҳои ҷамъиятӣ ҳамеша бо забони адабии гуфтугуӣ сухан ронанд. Вақте мо мешунавем, ки мегӯянд бо забони адабӣ сухан гӯем ба мо механданд. Дар ин ҳолат мо таъкид мекунем, ки бо забони адабии гуфтугӯӣ сухан гӯед. Ҳеҷ кас нафареро маҷбур намекунад, ки бо забони адабии китобӣ сухан гӯяд. Зеро он калимаҳое, ки дар забони адабии гуфтугӯӣ аст, барои ҳамаи минтақаҳо фаҳмосту дар он ягон калимаи душворфаҳм мавҷуд нест. Ин чиз бояд пеши роҳи мо нашавад. Чизи дигаре, ки дар ҳамин раванд ба назар мерасад, бо шева ва бо тарзи гӯиши маҳаллӣ сухан гуфтани ҳам мутахассисон ва ҳам намояндагони тахассусҳои дигар. Бояд гуфт, ки он тарзи гӯиш умуман дар хат сабт намешавад. Яъне бо шеваю гӯиши худ мо дар ҷомеа фаъолияти васеъ бурда наметавонем. Чунки доираи истеъмоли шева маҳдуд аст. Ҳамчунин интихоби маънои калима низ аз ҷониби аҳли ҷомеа баъзан ғалатҳо мушоҳида мешаванд, ки ин аз мутолиа накардани китобҳои зарурӣ, таваҷҷуҳ накардан ба луғату фарҳангҳо дарак медиҳад. Агар пеш аз он ки мо як сухан гӯем, бояд онро санҷем. Ба воситаи фарҳангу луғатҳо ба воситаи асарҳои бадеӣ маънои онҳоро муқаррар кунем ва баъдан истифода барем, шояд ки дар рушди забони миллии худ як саҳми арзандае гузошта тавонем.
- Чӣ бояд кард, ки аҳли ҷомеа бо забони сирф адабӣ сухан гӯянд?
- Ҷиҳати бо забони сирф адабӣ сухан гуфтани аҳли ҷомеа барои ин аз муҳити хонавода шуруъ кардан лозим аст. Ҳатто метавон гӯем, ки вақте ки кӯдак нав ба дунё меояд, табибон чунин тавсия медиҳанд, ки шумо ҳамеша бо кӯдак бо забони тоза сухан гӯед. Ин ба назари шумо менамояд, ки кӯдак чизеро дарк намекунад. Баръакс майнаи кӯдак ниҳоят тоза аст ва барои гирифтани маълумот омодааст. Баъд аз он ки кӯдак аввалин суханҳоро талаффуз мекунад, вай аллакай он маълумоте, ки қаблан гирифта буд, онро истифода мебарад. Мо бояд кӯшиш кунем, ки дар муҳити оила ба фарзандонамон тарзи дурусти талаффузи калимаҳоро омӯзем. Инчунин тарзи ҷумлабандиамон низ бояд солим бошад, то ин ки аз хурдӣ тавонем тарзи дуруст гуфтанро ба фарзандон омӯзем. Ғайр аз ин вақте фарзанди мо ба боғча меравад, ин нақшро бояд мураббияҳои онҳо иҷро кунанд. Яъне бо забони адабии гуфтугӯӣ сухан гӯянд, то ин ки тарбиятгирандагони онҳо низ ҳамин тарзи суханрониро омӯзанд. Аз ин рӯ хуб мешуд, ки мо аз қадамҳои аввалин дар ҳамин ҷода кӯшиш намоем. Албатта ба фарзандон талқин кардан лозим аст, ки китобҳои бадеиро бештар мутолиа намоянд, сухангӯ бошанд. Шеъру зарбулмасалҳои зиёдеро азбар намоянд, то дар мавриди муайяни нутқ аз он истифода бурда тавонанд. Яъне ҳам нутқ ва қоидаҳои забон ба мо имкон медиҳад, ки мо забони адабии гуфтугӯиро хуб омӯзем.
- Роҷеъ ба масъалаи риояи асолати забони тоҷикӣ ва меъёрҳои забони адабӣ ва риояи он дар забони воситаҳои ахбори омма (ВАО) чӣ андеша доред?
- Албатта ба он матлабҳое, ки дар васоити ахбори омма чоп мешаваду намоиш дода мешаванд, ба он якранг баҳо дода наметавонем. Зеро барномаҳое ҳастанд, ки воқеан ҳам бо забони адабии гуфтугӯӣ таҳия мешаванд ва тамошои онҳо низ ниҳоят гуворост. Ё маводе чоп мешавад, ки воқеан дар онҳо қариб ки ғалат мушоҳида намешавад ва мазмуни он дастраси кулли хонандагон мегардад. Яъне орӣ аз калимаҳои душворфаҳму ифодаҳои носолиму сунъӣ аст. Дар забони ВАО имрӯз камбудиҳо низ мушоҳида мешаванд. Фарз кардем, дар интихоби калимаҳо, дар интихоби маънои онҳо, дар қолабҳои ҷумлабандию иборасозӣ. Ғайр аз ин таъсири забонҳои бегона. Яъне он қолабҳое, ки зери таъсири матбуоти форс ё радиову телевизиони форсизабон мушоҳида мешавад. Дар баробари ин таъсири тарҷума. Мо хуб медонем, ки як қисми маводе, ки дар ВАО нашр мешавад, зери таъсири матбуоти рус аст ва тавассути интернет дастрас карда мешавад. Албатта вақте онро рӯзноманигорони мо тарҷума мекунанд, онҳо бояд табиати забони моро ба инобат гиранд. Чунки забонҳои гуногун аз ҷиҳати сохти грамматикӣ ва интихоби калима, яъне сохти луғавӣ ва сохтори грамматикӣ фарқ мекунанд. Дар онҳо умумият вуҷуд дошта бошад ҳам, аммо тафовут низ зиёд аст. Бинобар ин ҳангоми баргардонидан мо вазифадор ҳастем, ки табиати забони тоҷикӣ, аслан сохтори грамматикии онро ба назар гирем. Ин ҷо як ҷиҳати бисёр нигаронкунанда он аст, ки як ғалати ВАО зуд паҳн мешавад ва характери оммавӣ мегирад. Мардум онро ҳамчун намунаи дуруст қабул мекунанд. Бинобар ин забони ВАО – и мо бояд бенуқсон ва асил бошад. Яъне онҳо бояд асолати забони моро нигоҳ дошта тавонанд.
- Ташаккур барои суҳбати самимӣ!
Хабарҳои дигар
Рӯзнома
Эзоҳи худро нависед