ИҚТИСОД
Шанбе 27 Июл 2024 09:09
Ҳамида Этохонова аз соли 2000-ум пашми бузи ангорро ба давлатҳои Чин, Қирғизистон ва Русия содир мекунад. Ӯ мегӯяд, ки: “Талабот ба маҳсулоти мо сол аз сол дар хориҷи кишвар зиёд шуда истодааст. Мо дар як сол ин намуди ашёи хомро дар ҳаҷми 6-7 тонна берун аз кишвар мефурӯшем. Имкони зиёд содир намудани ин маҳсулотро дорем, аммо ҳаҷм аз 6 тонна ки зиёд шуд, алаккай нархи роҳ низ боло меравад”.
Ба гуфтаи Ҳ. Этохонова сабаби аслии кам ворид кардани маҳсулоти пашмӣ маҳз қимат будани нархи роҳ мебошад. Ӯ мегӯяд: “Агар нархи роҳ арзон бошад ва саривақт маҳсулоти мо ба хориҷ расад, содироти маҳсулотро мо метавонем аз ин ҳам зиёд кунем”. Ин соҳибкорзан мегӯяд, мо тайёр ҳастем, ки дар сурати дастгирии ҳамаҷониба ва поён бурдани нархи роҳ дар баробари пашми бузи ангор, дигар маҳсулотро низ ба беруни кишвар содир намоем. “Масалан, имрӯз меваҳои Тоҷикистон - гелос ва хурмо дар бозори беруна талаботи зиёд доранд”, - мегӯяд ӯ.
Шояд ин ягона соҳибкоре нест, ки хоҳиши ба роҳ мондани содироти маҳсулоти бештарро дорад. Дар Тоҷикистон соҳибкорони зиёде ҳастанд, ки меҳоҳанд истеҳсоли маҳсулоти корхонаҳои хешро ба хориҷи кишвар содир намоянд. Ин дар ҳолест ки сол аз сол теъдоди корхонаҳои саноатӣ афзоиш меёбад ва майдони фурӯши маҳсулот дар дохили ҷумҳурӣ маҳдуд аст. Содирот ҳамчун яке аз манбаъҳои асосии вуруди асъори хориҷӣ ба ҳисоб рафта, баҳри рушди маҷмӯи маҳсулоти дохилӣ (ММД), устувории вазъи молиявию макроиқтисодӣ ва ба ин васила таъсиси ҷойҳои нави корӣ мусоидат мекунад. Имрӯз аз ҷумҳурӣ маҳсулоти растанӣ, маъдан, нассоҷӣ ва маснуоти нассоҷӣ, филизоти арзонбаҳо ва маҳсулоти аз чорво истеҳсолшаванда содир карда мешавад, ки ҳаҷми он нисбат ба ҳиссаи воридоти маҳсулот ниҳоят кам аст. Масалан, агар ҳаҷми содироти маҳсулот дар соли 2015-ум 890,6 миллион доллари амрикоиро ташкил бидед, ҳаҷми воридоти маҳсулот ба 3 млр. 435,6 млн. доллари амрикоӣ баробар буд.
Соли қаблӣ дар муқоиса ба як сол пеш аз он коҳишёбии содироти маҳсулоти зерин ба қайд гирифта шудааст: маҳсулоти растанӣ - 2,3 фоиз, маҳсулоти маъданӣ - 10,1 фоиз, филизоти арзон ва маснуоти онҳо - 4,5 фоиз, васоити нақлиёт - 29,4 фоиз, пӯсти хом ва чарм - 6,6 фоиз. Дар баробари паст рафтани фоизи баъзе аз маҳсулоти содиротӣ, боз маҳсулоте ҳастанд, ки рӯ ба афзоиш овардаанд. Масалан, маҳсулоти тайёри озуқа - 5,9 фоиз, нерӯи барқ - 9,7 фоиз, газвори нассоҷӣ ва маснуоти он - 3,0 фоиз, сангу филизоти қиматбаҳо ва нимқиматбаҳо - 41,9 фоиз ва мошинолот ва таҷҳизот - 32,3 фоиз аз ҷумлаи онҳост.
Дар байни кишварҳои ИДМ бошад, шарикони асосӣ Русия, Қазоқистон ва Қирғизистон мебошанд, ки 23,9 фоизи ҳаҷми умумии содирот ба онҳо рост меояд. Содироти маҳсулот ба ин кишварҳо бештар аз меваҷоту сабзавот ва нахи пахта иборат мебошад.
Омори расмӣ нишон медиҳад, ки ҳаҷми содироти маҳсулот дар шаш соли охир рушд накарда, баръакс рӯ ба рукуд овардааст. Масалан, агар дар соли 2010-ум ҳаҷми содироти маҳсулот қариб 1 миллиарду 200 миллион долларро ташкил дода бошад, ин рақам дар соли 2015-ум якбора ба 890 миллион доллари амрикоӣ баробар гардидааст, ки зиёда аз 300 миллион доллар кам мебошад. Сабаби инро масъулини соҳа дар коҳиш ёфтани ҳаҷми истеҳсоли маҳсулоти содиротӣ арзёбӣ менамоянд. Коҳиш ёфтани ҳаҷми истеҳсоли маҳсулотро бошад, коршиносон ба рақобат тоб наовардани корхонаҳои саноатӣ медонанд. Ба гуфтаи коршиноси масоили иқтисодӣ Собир Вазиров: “Қабл аз ҳама вақте дар масоили кам шудани содироти мол аз кишвар баён кунем, бояд донем, ки сохтори содироти мо аз ду моли асосӣ: алюминий ва пахта иборат аст. Тайи ин солҳо нархи ҷаҳонии он хеле паст шуд ва дар бозорҳо талабот ба онҳо низ кам шуд, ки дар навбати худ ба кам шудани содироти онҳо сабаб гашт. Вале дар сохтори содирот каме тағйири мусбат ҳаст. Он ҳам афзоиши содироти меваи қоқ ва канданиҳои табиӣ”.
Ин коршинос ба он назар аст, ки Тоҷикистон имкониятҳои зиёди истифоданашаванда дар самти содироти маҳсулотро дорад. Аз ҷумла, маҳсулоти тайёри аз нахи пахта истеҳсолшаванда, ки ба шакли хом бо арзиши ниҳоят паст содир мегардад. Меваю сабзавот, ки ҳамчун маҳсулоти хом содир карда мешвад, қисман дар саҳро талаф меёбад. Яъне метавон коркарди пурраи онро дар дохил ба роҳ монда, бо фоидаи бештар содир намуд. Ба гуфтаи С. Вазиров: “Содироти молҳои тайёр аз пахта, лоақал моливазкунии аз ин мол метавонад бахши пешбарандаи иқтисодӣ шавад. Дар ин самт дастгирии молиявӣ лозим аст”.
Азбаски иқтидорҳои асосии маҳсулоти ниёзи аввалияи аҳолӣ ба таври комил истифода бурда намешавад, ҳиссаи маҳсулоти воридотӣ ба дохили кишвар нисбат ба содироти он қариб 4 маротиба зиёд аст. С. Вазиров иброз медорад, ки “сабаби зиёд будани воридот аз содирот ин заминаи таърихи даврони шӯравӣ аст. Зеро дар доираи кишвар кооператсияи истеҳсолӣ вуҷуд дошт ва имконият медод, ки молҳо байни ҳамдигар фурухта шаванд ё коркард шаванд. Вале гузариш ба низоми иқтисоди бозорӣ ва кушодани сарҳадҳо сабаби ворид шудани молҳои сифатан дигар гашт. Дар ин замина молҳои ватанӣ рақобатнопазир шуда, молҳои хориҷӣ ҷойи онҳоро гирифтанд”.
Тоҷикистон соли 2015 бо 101 кишвари дунё муомилоти молӣ анҷом додааст. Шарикони асосии тиҷоратии ҷумҳурии мо Русия (578 млн. доллар), Чин (545 млн. доллар), Қазоқистон (354,7 млн. доллар) ва Туркия (174,4 млн. доллар) дониста шудаанд. Соли 2015 ҳаҷми воридоти молҳо 3,4 млрд. доллари ИМА-ро ташкил дод, ки ин нишондиҳанда нисбат ба соли 2014 20,1 фоиз ва ё 862,5 млн. доллари ИМА кам мебошад.
Воридоти маҳсулот аз кишварҳои ИДМ асосан аз Русия 30,5 фоиз, Қазоқистон 16,2 фоиз, Туркманистон 3,1 фоиз ва Украина 1,1 фоиз рост меояд. Аксари молҳои аз ин кишварҳо воридшавандаро маводи сӯзишворӣ ва маҳсулоти истеъмолӣ ташкил додаанд. Аз мамлакатҳои хориҷаи дур бошад, ҳиссаи зиёди воридот ба Чин - 22,2 фоиз, Туркия - 3,9 фоиз, Эрон - 3,6 фоиз, Швейтсария - 3,1 фоиз, Литва - 2,4 фоиз, Афғонистон - 1,6 фоиз, Олмон - 1,3 фоиз ва Амороти Муттаҳидаи Араб - 1,2 фоиз рост омадааст, ки асосан аз ин мамлакатҳо молҳои нассоҷӣ ва маҳсулоти истеъмолӣ ворид гардидааст.
Нишондоди ҳаҷми воридоту содироти кишвар дар соли 2016-ум низ чандон хуб ба назар намерасад. Мувофиқи маълумоти омори расмӣ ҳаҷми содироти мол дар 7 моҳи соли ҷорӣ 507,2 млн. доллари амрикоиро ташкил додааст, ки нисбат ба ҳамин давраи соли гузашта 39 млн. доллари амрикоӣ камтар аст. Агар ҳамин раванд давом карда
Ба гуфтаи Ҳ. Этохонова сабаби аслии кам ворид кардани маҳсулоти пашмӣ маҳз қимат будани нархи роҳ мебошад. Ӯ мегӯяд: “Агар нархи роҳ арзон бошад ва саривақт маҳсулоти мо ба хориҷ расад, содироти маҳсулотро мо метавонем аз ин ҳам зиёд кунем”. Ин соҳибкорзан мегӯяд, мо тайёр ҳастем, ки дар сурати дастгирии ҳамаҷониба ва поён бурдани нархи роҳ дар баробари пашми бузи ангор, дигар маҳсулотро низ ба беруни кишвар содир намоем. “Масалан, имрӯз меваҳои Тоҷикистон - гелос ва хурмо дар бозори беруна талаботи зиёд доранд”, - мегӯяд ӯ.
Шояд ин ягона соҳибкоре нест, ки хоҳиши ба роҳ мондани содироти маҳсулоти бештарро дорад. Дар Тоҷикистон соҳибкорони зиёде ҳастанд, ки меҳоҳанд истеҳсоли маҳсулоти корхонаҳои хешро ба хориҷи кишвар содир намоянд. Ин дар ҳолест ки сол аз сол теъдоди корхонаҳои саноатӣ афзоиш меёбад ва майдони фурӯши маҳсулот дар дохили ҷумҳурӣ маҳдуд аст. Содирот ҳамчун яке аз манбаъҳои асосии вуруди асъори хориҷӣ ба ҳисоб рафта, баҳри рушди маҷмӯи маҳсулоти дохилӣ (ММД), устувории вазъи молиявию макроиқтисодӣ ва ба ин васила таъсиси ҷойҳои нави корӣ мусоидат мекунад. Имрӯз аз ҷумҳурӣ маҳсулоти растанӣ, маъдан, нассоҷӣ ва маснуоти нассоҷӣ, филизоти арзонбаҳо ва маҳсулоти аз чорво истеҳсолшаванда содир карда мешавад, ки ҳаҷми он нисбат ба ҳиссаи воридоти маҳсулот ниҳоят кам аст. Масалан, агар ҳаҷми содироти маҳсулот дар соли 2015-ум 890,6 миллион доллари амрикоиро ташкил бидед, ҳаҷми воридоти маҳсулот ба 3 млр. 435,6 млн. доллари амрикоӣ баробар буд.
Соли қаблӣ дар муқоиса ба як сол пеш аз он коҳишёбии содироти маҳсулоти зерин ба қайд гирифта шудааст: маҳсулоти растанӣ - 2,3 фоиз, маҳсулоти маъданӣ - 10,1 фоиз, филизоти арзон ва маснуоти онҳо - 4,5 фоиз, васоити нақлиёт - 29,4 фоиз, пӯсти хом ва чарм - 6,6 фоиз. Дар баробари паст рафтани фоизи баъзе аз маҳсулоти содиротӣ, боз маҳсулоте ҳастанд, ки рӯ ба афзоиш овардаанд. Масалан, маҳсулоти тайёри озуқа - 5,9 фоиз, нерӯи барқ - 9,7 фоиз, газвори нассоҷӣ ва маснуоти он - 3,0 фоиз, сангу филизоти қиматбаҳо ва нимқиматбаҳо - 41,9 фоиз ва мошинолот ва таҷҳизот - 32,3 фоиз аз ҷумлаи онҳост.
Дар байни кишварҳои ИДМ бошад, шарикони асосӣ Русия, Қазоқистон ва Қирғизистон мебошанд, ки 23,9 фоизи ҳаҷми умумии содирот ба онҳо рост меояд. Содироти маҳсулот ба ин кишварҳо бештар аз меваҷоту сабзавот ва нахи пахта иборат мебошад.
Омори расмӣ нишон медиҳад, ки ҳаҷми содироти маҳсулот дар шаш соли охир рушд накарда, баръакс рӯ ба рукуд овардааст. Масалан, агар дар соли 2010-ум ҳаҷми содироти маҳсулот қариб 1 миллиарду 200 миллион долларро ташкил дода бошад, ин рақам дар соли 2015-ум якбора ба 890 миллион доллари амрикоӣ баробар гардидааст, ки зиёда аз 300 миллион доллар кам мебошад. Сабаби инро масъулини соҳа дар коҳиш ёфтани ҳаҷми истеҳсоли маҳсулоти содиротӣ арзёбӣ менамоянд. Коҳиш ёфтани ҳаҷми истеҳсоли маҳсулотро бошад, коршиносон ба рақобат тоб наовардани корхонаҳои саноатӣ медонанд. Ба гуфтаи коршиноси масоили иқтисодӣ Собир Вазиров: “Қабл аз ҳама вақте дар масоили кам шудани содироти мол аз кишвар баён кунем, бояд донем, ки сохтори содироти мо аз ду моли асосӣ: алюминий ва пахта иборат аст. Тайи ин солҳо нархи ҷаҳонии он хеле паст шуд ва дар бозорҳо талабот ба онҳо низ кам шуд, ки дар навбати худ ба кам шудани содироти онҳо сабаб гашт. Вале дар сохтори содирот каме тағйири мусбат ҳаст. Он ҳам афзоиши содироти меваи қоқ ва канданиҳои табиӣ”.
Ин коршинос ба он назар аст, ки Тоҷикистон имкониятҳои зиёди истифоданашаванда дар самти содироти маҳсулотро дорад. Аз ҷумла, маҳсулоти тайёри аз нахи пахта истеҳсолшаванда, ки ба шакли хом бо арзиши ниҳоят паст содир мегардад. Меваю сабзавот, ки ҳамчун маҳсулоти хом содир карда мешвад, қисман дар саҳро талаф меёбад. Яъне метавон коркарди пурраи онро дар дохил ба роҳ монда, бо фоидаи бештар содир намуд. Ба гуфтаи С. Вазиров: “Содироти молҳои тайёр аз пахта, лоақал моливазкунии аз ин мол метавонад бахши пешбарандаи иқтисодӣ шавад. Дар ин самт дастгирии молиявӣ лозим аст”.
Азбаски иқтидорҳои асосии маҳсулоти ниёзи аввалияи аҳолӣ ба таври комил истифода бурда намешавад, ҳиссаи маҳсулоти воридотӣ ба дохили кишвар нисбат ба содироти он қариб 4 маротиба зиёд аст. С. Вазиров иброз медорад, ки “сабаби зиёд будани воридот аз содирот ин заминаи таърихи даврони шӯравӣ аст. Зеро дар доираи кишвар кооператсияи истеҳсолӣ вуҷуд дошт ва имконият медод, ки молҳо байни ҳамдигар фурухта шаванд ё коркард шаванд. Вале гузариш ба низоми иқтисоди бозорӣ ва кушодани сарҳадҳо сабаби ворид шудани молҳои сифатан дигар гашт. Дар ин замина молҳои ватанӣ рақобатнопазир шуда, молҳои хориҷӣ ҷойи онҳоро гирифтанд”.
Тоҷикистон соли 2015 бо 101 кишвари дунё муомилоти молӣ анҷом додааст. Шарикони асосии тиҷоратии ҷумҳурии мо Русия (578 млн. доллар), Чин (545 млн. доллар), Қазоқистон (354,7 млн. доллар) ва Туркия (174,4 млн. доллар) дониста шудаанд. Соли 2015 ҳаҷми воридоти молҳо 3,4 млрд. доллари ИМА-ро ташкил дод, ки ин нишондиҳанда нисбат ба соли 2014 20,1 фоиз ва ё 862,5 млн. доллари ИМА кам мебошад.
Воридоти маҳсулот аз кишварҳои ИДМ асосан аз Русия 30,5 фоиз, Қазоқистон 16,2 фоиз, Туркманистон 3,1 фоиз ва Украина 1,1 фоиз рост меояд. Аксари молҳои аз ин кишварҳо воридшавандаро маводи сӯзишворӣ ва маҳсулоти истеъмолӣ ташкил додаанд. Аз мамлакатҳои хориҷаи дур бошад, ҳиссаи зиёди воридот ба Чин - 22,2 фоиз, Туркия - 3,9 фоиз, Эрон - 3,6 фоиз, Швейтсария - 3,1 фоиз, Литва - 2,4 фоиз, Афғонистон - 1,6 фоиз, Олмон - 1,3 фоиз ва Амороти Муттаҳидаи Араб - 1,2 фоиз рост омадааст, ки асосан аз ин мамлакатҳо молҳои нассоҷӣ ва маҳсулоти истеъмолӣ ворид гардидааст.
Нишондоди ҳаҷми воридоту содироти кишвар дар соли 2016-ум низ чандон хуб ба назар намерасад. Мувофиқи маълумоти омори расмӣ ҳаҷми содироти мол дар 7 моҳи соли ҷорӣ 507,2 млн. доллари амрикоиро ташкил додааст, ки нисбат ба ҳамин давраи соли гузашта 39 млн. доллари амрикоӣ камтар аст. Агар ҳамин раванд давом карда
Хабарҳои дигар
Рӯзнома
Эзоҳи худро нависед