МАОРИФ ВА ИЛМ
Шанбе 27 Апрел 2024 12:18
Чанд андеша дар ҳошияи китоби профессор И. Усмонов «Таҳкими сулҳ ва таҳаввулоти Тоҷикистон»
Профессор Иброҳим Усмонов дар баробари таҳқиқи журналистика, ҳамчун публитсист, муаррих ва сиёсатшинос як қатор асарҳое навиштааст, ки дар онҳо воқеаву равандҳои таърихи муосири Тоҷикистони соҳибистиқлол бо диди хос, бо шикасти қолабҳои маъмулӣ инъикосу баррасӣ мешаванд. «Соли Набиев», «Рисолаи давлат», «Ҳақиқат дар бораи тоҷикон», «Таърихи сиёсии Тоҷикистони соҳибистиқлол», «Сарнавишти «тоҷик» аз осоре мебошанд, ки назар ва мавқеи хоси муҳаққиқи амиқандеш ва мантиқдон дида мешавад. Ҳамчунин, ба қалами муҳаққиқ ва ширкаткунандаи бевоситаи давраҳои музокироти сулҳ, профессор И. Усмонов чанд асаре дар мавзӯи сулҳи тоҷикон тааллуқ дорад. Ба гунаи мисол метавон аз асарҳое мисли «Роҳи сулҳ», «Сулҳнома», «Миростроительство в Таджикистане» ва ғайра ном бурд.
Дар охири соли 2016 ба дасти хонандагону муҳаққиқон боз як асари профессор Иброҳим Кенҷаевич Усмонов бо номи «Таҳкими сулҳ ва таҳаввулоти Тоҷикистон» расид, ки ҳовии андешаҳои чанд соли охири муаллиф мебошад. Асари мазкур аз 6 қисмат: 1. Сулҳ; 2. Сиёсат; 3. Миллат ва халқ; 4. Дин; 5. Фарҳанг; 6. Матбуот мураттаб гардидааст. Қисмати «Сулҳ»-и асар 6 мақола ва 5 мусоҳибаву суҳбатро дар бар мегирад, ки дар онҳо диди муаллиф ба раванди сулҳ ифода ёфтааст. Муаллиф, ки аз шоҳидон ва фаъолони тарафи ҳукуматии сулҳ буд, тавонистааст, ки дар суҳбату мақолаҳо раванди сулҳи тоҷикон – аз ибтидо - «Паёми Сардори давлат дар моҳи ноябри соли 1992 роҳи сулҳро ифода мекард» (саҳ. 34) то имзои Созишнома, амалишавии бандҳои он ва фаъолияти Комиссияи оштии миллиро бозгӯӣ намояд. Мақолаи «Рисолаи сулҳ» ҳанӯз моҳи декабри соли 1992, яъне вақте ки ба сулҳи тоҷикон он тараф истад, ба сарнавишти давлатдории минбаъдаи тоҷикон бадхоҳони мо шубҳа доштанд, иншо шудааст. Дар ин андешаи муаллиф «Сулҳ, сулҳе, ки халқ мехоҳад, сулҳе, ки ҷангиву давлатдорҳо онро таманно доранд, пушти дарвозаи хонадони тоҷик қарор дорад. Он ки он ошёни моро мунаввар мекунад ё не, ба ҳар фарди Тоҷикистон марбут аст» (саҳ. 13), хоста ва орзуҳои ҳар хонадони тоҷик дар он рӯзгор акс ёфтааст. Дар мақолаи «Сабақҳои сулҳи Тоҷикистон» аллакай сухан дар бораи амалишавии раванди сулҳ ва бардошту сабақҳо аз он меравад. Ин мақола раванди сулҳсозӣ, марҳилаҳо ва давраҳои гуфтушунид, халъи силоҳ, дастрасии қувваҳои гуногуни сиёсӣ ба ҳокимият ва монанди инро бозкушоӣ мекунад. Мо бар ин андешаи муаллиф комилан мувофиқем, ки «Раванди сулҳи тоҷикон раванди душвор, вале муҳими сиёсӣ буд, ки сарнавишти миллати тоҷикро муайян кард, ки заминаи муттаҳидӣ ва якпорчагии онро фароҳам сохт ва киштии давлатдории тоҷиконро аз ғарқшавӣ наҷот дод» (саҳ. 39).
Дар қисмати «Сиёсат», ки калонтарин бахши асарро ташкил медиҳад, муаллиф андешаву мулоҳизоти хешро роҷеъ ба рӯйдодҳои арафа ва ибтидои истиқлол, аз ҷумла гирдиҳамоиҳо, матбуоти навпайдо, муаммову мушкилот ва равандҳои муосири сиёсии минтақаву кишвар, муносибати давлат ва дин, озодии виҷдон ва эътиқод дар давлати дунявӣ, гуногунандешӣ, қабули конститутсия дар пасманзари сулҳ, муҳоҷират, мақому мартабаи занони тоҷик дар замони истиқлолият, сабабу натиҷаҳои «баҳори араб» ва амсоли ин баён мекунад. Бахусус, андешаҳои муаллиф дар масъалаи равандҳои муосири сиёсии минтақаву кишвар қобили мулоҳизаанд. Махсусияти ин қисмат дар он ифода меёбад, ки ҳатто дар андешаҳои дар бораи иқтисоду иҷтимоъ баёнкардаи муаллиф пайванди мантиқие ба сиёсат амиқ эҳсос мегардад. Басо ҷолиб аст, ки профессор Иброҳим Усмонов ҳанӯз моҳи феврали соли 1992 аз тариқи нашрияи «Ҷавонони Тоҷикистон» як роҳи асосӣ ва муҳимро барои расидан ба истиқлолияти иқтисодии мамлакат дар рушди туризм дидааст: «… дар минтақаи гуногуни Тоҷикистон будани сайёҳон боиси таблиғи он манотиқ дар арсаи байналмилалӣ мегардад… Дар ин миён мо метавонем саноати ҳақиқии туризмро дар он ҷо ба вуҷуд оварем ва Тоҷикистонро дар воқеият ба Швейтсарияи Осиё табдил диҳем» (саҳ. 110).
«Миллат ва халқ» қисматест, ки мақолаву суҳбатҳои муаллиф роҷеъ ба сарнавишти миллати тоҷик, андешаву ифтихори миллӣ, забони тоҷикӣ, муборизаҳо дар ҳифзи арзишҳои миллиро дар бар мегирад. Дар меҳвари андешаҳои муаллиф, ки аз ҳар зовия назар андозем, тоҷикият ва манфиатҳои миллатро мебинем. Ба андешаи мо, агар дар қисматҳои қаблӣ шинохт, бардошт ва мавқеъ дар андешаронии муаллиф бартарӣ дошта бошанд, пас дар ин қисмат муаллиф андешаву мавқеи худро бо факту далелҳои таърихӣ, маълумоти оморӣ асоснок мекунад. Ин хусусиятро мо дар мактуби кушод ба Ҷонибек Акобиров - сармуҳаррири маҷаллаи «Фарҳанг» бо номи «Хидмат то куҷову миннат то ба куҷо?», мақолаву суҳбатҳо «Истиқлол ва ваҳдати маънавии миллат», «Дар бораи ифтихори миллӣ», «Истиқлол ва забони тоҷикӣ», «Шаҳри суғдиҳо», “Тоҷикон миллат буданд ва ҳастанд», «Эронситез нестам, тоҷикпарастам!», «Мо тоҷикем, на форс» ба мушоҳида мегирем.
«Дунявӣ - ҳимояи имон», «Давлат аз дин ҷудо нест», «Ҳокимияти давлатӣ ва ҷомеаи исломӣ» номгӯи нопурраи суҳбату мақолаҳое мебошанд ки дар қисмати «Дин» ҷой дода шудаанд. Дар ин қисмат дар бораи шинохти дунявият, давлатдории дунявӣ, озодии виҷдон, муносибати ҳокимияти давлатӣ бо арзишҳои динӣ андешаҳои ҷолиб баён гардидаанд.
Дар қисмати «Фарҳанг» дар баробари суҳбату мақолаҳо як силсила тақризҳои дар солҳои охир навиштаи муаллиф ба асарҳои бадеӣ, илмӣ ва саҳнавӣ ҷой дода шудаанд. Муаллиф дар суҳбату мақолаҳои ин қисмат низ ба факту далелҳои таърихӣ такя карда, андешаву мулоҳизоти водоркунандаро баён медорад. Шинохте, ки муаллиф аз шахсияти устод Айнӣ дорад, барои худшиносиву худогоҳии ҷавонон дар шароити муосир чун роҳнамо хизмат мекунад. Ба қавли профессор И. Усмонов, «Ҳеҷ кас беҳтар аз Айнӣ сарнавишти халқи тоҷикро нагуфтааст ва нашинохтааст. Ҳеҷ кас бештар аз Айнӣ дарк нанамудааст, ки пайвандкуниҳову ташбеҳдиҳиҳо ба давлату қавмҳои дигар моро ба куҷоҳо бурда метавонад. Ва кам одаме будааст, ки чун ӯ оромона ба иззати нафси миллате, дине, халқе, кишваре нарасида, миллати худро ҳимоя намудааст ва инро дар адабиёташ, публитсистикааш, илмаш кардааст» (саҳ.492) Чунин таассуротро, ҳамчунин аз суҳбату мақолаҳое бо номи «Адабиёт ва забони тоҷикӣ дар давраи ҷаҳонишавӣ», «Арзишҳои миллӣ муқаддасанд», «Бозгаштан ба хати арабӣ таҳдид ба нестшавии халқи тоҷик аст» бардоштан мумкин аст. Профессор И. Усмонов дар чеҳракушоӣ низ сабки хосе дорад. Баъди хондани андешаҳои муаллиф хонанда шахсияти ходими давлатӣ Карим Юлдошев (Ёде аз марди накӯном), коргардон ва ҳунарпешаи театр Убайдулло Раҷабов (Андешаҳои як нафар мухлис), фолклоршинос Нурулло Азимов (Муҳаққиқи энсиклопедист), сиёсатшинос Суҳроб Шарифов (Умре дар ҷустуҷӯ)-ро бо диди нав мешиносад. Тақризҳо ба монографияи муаррих Шукур Султонов «Демонтажи ИҶШС: Фоҷиаи бузурги садаи 20. Тоҷикистон дар остонаи ҷанги шаҳрвандӣ (солҳои 1990-1991)», китоби ашъори Усмон Шарифзода «Қаҳқаҳаи гиряхез», романи Абдулҳамид Самадов «Гардиши девбод», пйесаи Нурмуҳаммад Табаров «Чархи гардон» на танҳо ин асарҳо, балки шахси муаллифро чун як муқарризи боадолату мунаққиди нуктасанҷ муаррифӣ мекунанд.
Дар қисмати «Матбуот» муаллиф дар атрофи таърихи матбуоти тоҷик, давлат ва матбуот, фаҳмиши озодии баён, озодии матбуот, фазои иттилоотии кишвар дар шароити муосири ҷаҳонишавии иттилоот ва муборизаҳои иттилотӣ аз мавқеи манфиатҳои милливу касбӣ андешаронӣ кардааст.
Нашри китоби «Таҳкими сулҳ ва таҳаввулоти Тоҷикистон» дар арафаи 20-солагии ба имзо расидани Созишномаи умумии истиқрори сулҳ ва ризоияти миллӣ туҳфаи арзандае барои муҳаққиқон ва алоқамандони таърихи сиёсии миллат аст.
Сангин ГУЛОВ,
Бахтиёр ҚУТБИДДИНОВ,
Наргис УСМОНОВА,
муаллимони ДМТ
Профессор Иброҳим Усмонов дар баробари таҳқиқи журналистика, ҳамчун публитсист, муаррих ва сиёсатшинос як қатор асарҳое навиштааст, ки дар онҳо воқеаву равандҳои таърихи муосири Тоҷикистони соҳибистиқлол бо диди хос, бо шикасти қолабҳои маъмулӣ инъикосу баррасӣ мешаванд. «Соли Набиев», «Рисолаи давлат», «Ҳақиқат дар бораи тоҷикон», «Таърихи сиёсии Тоҷикистони соҳибистиқлол», «Сарнавишти «тоҷик» аз осоре мебошанд, ки назар ва мавқеи хоси муҳаққиқи амиқандеш ва мантиқдон дида мешавад. Ҳамчунин, ба қалами муҳаққиқ ва ширкаткунандаи бевоситаи давраҳои музокироти сулҳ, профессор И. Усмонов чанд асаре дар мавзӯи сулҳи тоҷикон тааллуқ дорад. Ба гунаи мисол метавон аз асарҳое мисли «Роҳи сулҳ», «Сулҳнома», «Миростроительство в Таджикистане» ва ғайра ном бурд.
Дар охири соли 2016 ба дасти хонандагону муҳаққиқон боз як асари профессор Иброҳим Кенҷаевич Усмонов бо номи «Таҳкими сулҳ ва таҳаввулоти Тоҷикистон» расид, ки ҳовии андешаҳои чанд соли охири муаллиф мебошад. Асари мазкур аз 6 қисмат: 1. Сулҳ; 2. Сиёсат; 3. Миллат ва халқ; 4. Дин; 5. Фарҳанг; 6. Матбуот мураттаб гардидааст. Қисмати «Сулҳ»-и асар 6 мақола ва 5 мусоҳибаву суҳбатро дар бар мегирад, ки дар онҳо диди муаллиф ба раванди сулҳ ифода ёфтааст. Муаллиф, ки аз шоҳидон ва фаъолони тарафи ҳукуматии сулҳ буд, тавонистааст, ки дар суҳбату мақолаҳо раванди сулҳи тоҷикон – аз ибтидо - «Паёми Сардори давлат дар моҳи ноябри соли 1992 роҳи сулҳро ифода мекард» (саҳ. 34) то имзои Созишнома, амалишавии бандҳои он ва фаъолияти Комиссияи оштии миллиро бозгӯӣ намояд. Мақолаи «Рисолаи сулҳ» ҳанӯз моҳи декабри соли 1992, яъне вақте ки ба сулҳи тоҷикон он тараф истад, ба сарнавишти давлатдории минбаъдаи тоҷикон бадхоҳони мо шубҳа доштанд, иншо шудааст. Дар ин андешаи муаллиф «Сулҳ, сулҳе, ки халқ мехоҳад, сулҳе, ки ҷангиву давлатдорҳо онро таманно доранд, пушти дарвозаи хонадони тоҷик қарор дорад. Он ки он ошёни моро мунаввар мекунад ё не, ба ҳар фарди Тоҷикистон марбут аст» (саҳ. 13), хоста ва орзуҳои ҳар хонадони тоҷик дар он рӯзгор акс ёфтааст. Дар мақолаи «Сабақҳои сулҳи Тоҷикистон» аллакай сухан дар бораи амалишавии раванди сулҳ ва бардошту сабақҳо аз он меравад. Ин мақола раванди сулҳсозӣ, марҳилаҳо ва давраҳои гуфтушунид, халъи силоҳ, дастрасии қувваҳои гуногуни сиёсӣ ба ҳокимият ва монанди инро бозкушоӣ мекунад. Мо бар ин андешаи муаллиф комилан мувофиқем, ки «Раванди сулҳи тоҷикон раванди душвор, вале муҳими сиёсӣ буд, ки сарнавишти миллати тоҷикро муайян кард, ки заминаи муттаҳидӣ ва якпорчагии онро фароҳам сохт ва киштии давлатдории тоҷиконро аз ғарқшавӣ наҷот дод» (саҳ. 39).
Дар қисмати «Сиёсат», ки калонтарин бахши асарро ташкил медиҳад, муаллиф андешаву мулоҳизоти хешро роҷеъ ба рӯйдодҳои арафа ва ибтидои истиқлол, аз ҷумла гирдиҳамоиҳо, матбуоти навпайдо, муаммову мушкилот ва равандҳои муосири сиёсии минтақаву кишвар, муносибати давлат ва дин, озодии виҷдон ва эътиқод дар давлати дунявӣ, гуногунандешӣ, қабули конститутсия дар пасманзари сулҳ, муҳоҷират, мақому мартабаи занони тоҷик дар замони истиқлолият, сабабу натиҷаҳои «баҳори араб» ва амсоли ин баён мекунад. Бахусус, андешаҳои муаллиф дар масъалаи равандҳои муосири сиёсии минтақаву кишвар қобили мулоҳизаанд. Махсусияти ин қисмат дар он ифода меёбад, ки ҳатто дар андешаҳои дар бораи иқтисоду иҷтимоъ баёнкардаи муаллиф пайванди мантиқие ба сиёсат амиқ эҳсос мегардад. Басо ҷолиб аст, ки профессор Иброҳим Усмонов ҳанӯз моҳи феврали соли 1992 аз тариқи нашрияи «Ҷавонони Тоҷикистон» як роҳи асосӣ ва муҳимро барои расидан ба истиқлолияти иқтисодии мамлакат дар рушди туризм дидааст: «… дар минтақаи гуногуни Тоҷикистон будани сайёҳон боиси таблиғи он манотиқ дар арсаи байналмилалӣ мегардад… Дар ин миён мо метавонем саноати ҳақиқии туризмро дар он ҷо ба вуҷуд оварем ва Тоҷикистонро дар воқеият ба Швейтсарияи Осиё табдил диҳем» (саҳ. 110).
«Миллат ва халқ» қисматест, ки мақолаву суҳбатҳои муаллиф роҷеъ ба сарнавишти миллати тоҷик, андешаву ифтихори миллӣ, забони тоҷикӣ, муборизаҳо дар ҳифзи арзишҳои миллиро дар бар мегирад. Дар меҳвари андешаҳои муаллиф, ки аз ҳар зовия назар андозем, тоҷикият ва манфиатҳои миллатро мебинем. Ба андешаи мо, агар дар қисматҳои қаблӣ шинохт, бардошт ва мавқеъ дар андешаронии муаллиф бартарӣ дошта бошанд, пас дар ин қисмат муаллиф андешаву мавқеи худро бо факту далелҳои таърихӣ, маълумоти оморӣ асоснок мекунад. Ин хусусиятро мо дар мактуби кушод ба Ҷонибек Акобиров - сармуҳаррири маҷаллаи «Фарҳанг» бо номи «Хидмат то куҷову миннат то ба куҷо?», мақолаву суҳбатҳо «Истиқлол ва ваҳдати маънавии миллат», «Дар бораи ифтихори миллӣ», «Истиқлол ва забони тоҷикӣ», «Шаҳри суғдиҳо», “Тоҷикон миллат буданд ва ҳастанд», «Эронситез нестам, тоҷикпарастам!», «Мо тоҷикем, на форс» ба мушоҳида мегирем.
«Дунявӣ - ҳимояи имон», «Давлат аз дин ҷудо нест», «Ҳокимияти давлатӣ ва ҷомеаи исломӣ» номгӯи нопурраи суҳбату мақолаҳое мебошанд ки дар қисмати «Дин» ҷой дода шудаанд. Дар ин қисмат дар бораи шинохти дунявият, давлатдории дунявӣ, озодии виҷдон, муносибати ҳокимияти давлатӣ бо арзишҳои динӣ андешаҳои ҷолиб баён гардидаанд.
Дар қисмати «Фарҳанг» дар баробари суҳбату мақолаҳо як силсила тақризҳои дар солҳои охир навиштаи муаллиф ба асарҳои бадеӣ, илмӣ ва саҳнавӣ ҷой дода шудаанд. Муаллиф дар суҳбату мақолаҳои ин қисмат низ ба факту далелҳои таърихӣ такя карда, андешаву мулоҳизоти водоркунандаро баён медорад. Шинохте, ки муаллиф аз шахсияти устод Айнӣ дорад, барои худшиносиву худогоҳии ҷавонон дар шароити муосир чун роҳнамо хизмат мекунад. Ба қавли профессор И. Усмонов, «Ҳеҷ кас беҳтар аз Айнӣ сарнавишти халқи тоҷикро нагуфтааст ва нашинохтааст. Ҳеҷ кас бештар аз Айнӣ дарк нанамудааст, ки пайвандкуниҳову ташбеҳдиҳиҳо ба давлату қавмҳои дигар моро ба куҷоҳо бурда метавонад. Ва кам одаме будааст, ки чун ӯ оромона ба иззати нафси миллате, дине, халқе, кишваре нарасида, миллати худро ҳимоя намудааст ва инро дар адабиёташ, публитсистикааш, илмаш кардааст» (саҳ.492) Чунин таассуротро, ҳамчунин аз суҳбату мақолаҳое бо номи «Адабиёт ва забони тоҷикӣ дар давраи ҷаҳонишавӣ», «Арзишҳои миллӣ муқаддасанд», «Бозгаштан ба хати арабӣ таҳдид ба нестшавии халқи тоҷик аст» бардоштан мумкин аст. Профессор И. Усмонов дар чеҳракушоӣ низ сабки хосе дорад. Баъди хондани андешаҳои муаллиф хонанда шахсияти ходими давлатӣ Карим Юлдошев (Ёде аз марди накӯном), коргардон ва ҳунарпешаи театр Убайдулло Раҷабов (Андешаҳои як нафар мухлис), фолклоршинос Нурулло Азимов (Муҳаққиқи энсиклопедист), сиёсатшинос Суҳроб Шарифов (Умре дар ҷустуҷӯ)-ро бо диди нав мешиносад. Тақризҳо ба монографияи муаррих Шукур Султонов «Демонтажи ИҶШС: Фоҷиаи бузурги садаи 20. Тоҷикистон дар остонаи ҷанги шаҳрвандӣ (солҳои 1990-1991)», китоби ашъори Усмон Шарифзода «Қаҳқаҳаи гиряхез», романи Абдулҳамид Самадов «Гардиши девбод», пйесаи Нурмуҳаммад Табаров «Чархи гардон» на танҳо ин асарҳо, балки шахси муаллифро чун як муқарризи боадолату мунаққиди нуктасанҷ муаррифӣ мекунанд.
Дар қисмати «Матбуот» муаллиф дар атрофи таърихи матбуоти тоҷик, давлат ва матбуот, фаҳмиши озодии баён, озодии матбуот, фазои иттилоотии кишвар дар шароити муосири ҷаҳонишавии иттилоот ва муборизаҳои иттилотӣ аз мавқеи манфиатҳои милливу касбӣ андешаронӣ кардааст.
Нашри китоби «Таҳкими сулҳ ва таҳаввулоти Тоҷикистон» дар арафаи 20-солагии ба имзо расидани Созишномаи умумии истиқрори сулҳ ва ризоияти миллӣ туҳфаи арзандае барои муҳаққиқон ва алоқамандони таърихи сиёсии миллат аст.
Сангин ГУЛОВ,
Бахтиёр ҚУТБИДДИНОВ,
Наргис УСМОНОВА,
муаллимони ДМТ
Хабарҳои дигар
Рӯзнома
Эзоҳи худро нависед