СИЁСАТ
Ҷумъа 29 Март 2024 03:22
Идома аз шумораҳои гузашта.
ОГОҲИИ ДИГАР
Моҳи ноябри соли гузашта яке аз мудирони шабакаи Facebook Шон Паркер пушаймониашро аз ҳолати имрӯзаи шабакаи иҷтимоӣ иброз дошт. Ӯ гуфт, аз ин равише, ки ҳоло шабакаҳои иҷтимоӣ доранд ва инсонҳоро фаро гирифта истодаанд, сахт нигарон аст. “Намедонам, ки ҳоло касе ба дарки гуфтаҳои ман мерасад ё не. Лек медонам, ки вақте теъдоди истифодабарандагони шабакаҳои иҷтимоӣ аз миллиардҳо гузашта рӯз аз рӯз меафзояд, бегуфтугӯ, он ба муносибати байни афроди ҷамъият бетаъсир намемонад. Ва натиҷаҳое ба миён меоянд, ки касе хосторашон набуд ва нест. Хусусан, барои кӯдакон. Худо медонад, ки ба ташаккули майнаи сари кӯдакон чи гуна таъсир хоҳанд дошт ин шабакаҳо”,- менависад сомонаи www.gizmodo.com қавли Шон Паркерро.
Тавре қаблан ҳам зикр карда будем, ҳар амале, ки бар зарари башарият аст, бадахлоқӣ ва зиштист ва ҳатман рӯзе ошкор мешаваду омилонашро расвову сарафканда хоҳад кард. Агар диққат дода бошем, амалҳои номатлубе, ки аз ҷониби роҳбарият ва тими кории Facebook анҷом шудаанд, боз ҳам аз тарафи худи кормандони ин шабакаи иҷтимоӣ ифшо гардиданд. Онҳое баромада парда аз болои ин бадкориҳо бардоштанд, ки худашон ҳам замоне саҳм доштанд...
Паркер, корманди собиқи шабакаи Facebook, балки яке аз мудирони он, бар ин назар аст, ки шабакаҳои иҷтимоӣ дар ҷамъият ҳалқаи дигареро сохта истодаанд. Ба гуфтаи ӯ ҷамъияте шакл гирифта истодааст, ки аз ҷомеаи маъмулӣ фарқ дошта, ҳама чиро дар олами маҷозӣ мебинад.
Дақиқан моҳе пас аз эътирозу нигаронии Паркер корманди дигари Facebook Чамат Палиҳапития низ истеъфо дод ва ба шабакаи CNN чунин иброз дошт: “Гумон мекунам, мо ба кори барои ҷамъият зарарнок даст задем...”
Шак нест, ки гуфтаҳои Палиҳапития як навъ дастгирӣ ва тақвият ба нигаронии Паркер буд. Ӯ зимни суҳбат ба CNN гуфтааст: “Воқеан, он ҳалқаи аз лиҳози давомият кӯтоҳумре, ки мо сохтем бешак бо дофамин амал мекунад ва табиист, ки ҷамъиятро ба порчаҳо ҷудо хоҳад кард. Не иттиҳоди иҷтимоӣ мемонад дигар, не ҳарфи умум... Балки танҳо маълумоти бардурӯғ ва беэътимодӣ. Ва ин танҳо ба ҷомеаи Амрико хос нест, ба рекламаву тарғиботи русӣ ҳам алоқаманд намебошад. Ин мушкили глобалист! Ба тамоми олам дахл дорад”.
Палиҳапития меафзояд: “Ҳамаи мо кормандон медонистем, ки ба як амали барои ҷамъият харобиовар машғул шуда истодаем, вале чунон вонамуд мекардем, ки гӯё кори мо ба зарари инсонҳо нест. Дар асл медонистем, ки рафта-рафта рӯзе фаъолияти мо натиҷаҳои нохуш медиҳад... Ҳолати имрӯза (он бадкориҳое, ки аз тарафи Facebook ва Кембриҷ аналитикаву дигар шарикони ин гурӯҳ сурат гирифт) як навъ баёнгари ин гуфтаҳо шуда метавонад. Бо вуҷуди ин ман фикр дорам, ки вазъият аз он ки менамояд бадтар аст ва ба шакли муносибати ҳар як фарди ҷамъият таъсири худашро расонида истодааст. Мутаассифона, барои наҷот аз ин ягон роҳи ҳал ҳам надорам. Ягона он чи ки медонам ин аст, ки аз ҳамааш даст бояд кашид. Ман дигар солҳост, ки ин шабакаҳоро истифода намебарам”.
Ба қавли корманди собиқи Facebook - Палиҳапития истифодабарандагони шабакаҳои иҷтимоӣ, алалхусус Facebook бехабар барномарезӣ шуда истодаанд. “Ман барномарезӣ шудан намехоҳам бинобар ин аз истифодаи шабакаҳои иҷтимоӣ даст кашидам... Шумо хабар надоред, лекин тамоми ҳаракати шумо дар Facebook барномарезӣ мешавад. Дар аввал ин кор чандон маъмул набуд, ҳоло дониста ва хоста ҳар як амали истифодабарандагон идора ва сӯиистифода мешавад...” – изҳор доштааст вай.
Албатта, даст кашидан аз шабакаҳои иҷтимоӣ мавқеъ ва тасмими фардии ҳар нафар аст. Ин ки кормандони собиқи Facebook аз он рӯ гардониданд, маънои онро дошта метавонад, ки эшон аз хатари мавҷуда беҳтар огоҳӣ доранд. Чаро ки дар дохили “бало” қарор доштанд.
Зимнан, тамоман огоҳӣ надоштан аз дастовардҳои муосир ҳам чандон хуб нест. Ба ҳар сурат бояд огоҳ буд, вале эҳтиёткориро аз даст надод. Бо меъёр ва дуруст истифода бурданро ҳамеша дар мадди назар бояд дошт...
Чӣ БОЯД КАРД?
Мегӯянд, ҳар қавму миллате, ки аз асри худ қафо мемонад, ба нобудӣ маҳкум аст! Ин маънои онро дорад, ки агар инсонҳо дастоварду пешрафтҳои муосирро дарк накарда, ба он бетаваҷҷуҳӣ намоянд, қафо мемонанд. Қафомонда ҳама вақт дастнигар аст. Қафо мондан маънои аз ҷониби дигарон истифода шуданро дорад.
Бинобар ин, ҳар яки мо вазифадорем, ки аз дастовардҳои замон огоҳ бошем, истифодаи онҳоро донем, ҳамзамон муҳим аст, ки хубу бад – муфид ё музир – будани онҳоро дарк намоем. Ҳоло мо мехоҳем ё не, аср асри рушди технология, хоса технологияи рақамӣ ва босуръат паҳну тавсеа ёфтани маълумот аст. Равандест, ки аз он қафо мондан даркор нест, худро канор гирифтан ҳам ҳеҷ зарурат надорад. Баръакс, кӯшиш бояд кард, ки дастовардҳои замонаро ба худ, ба менталитету суннатҳои милливу фарҳангии худ мутобиқ гардонд. Аз шабакаҳои иттилоотӣ бояд дар ҳама сатҳу соҳа самаранок истифода бурд. Ҳеҷ ҷои шак нест, ки шабакаҳои иҷтимоӣ як майдони васеанд, дар он ҳарфи хуб ҳам коридан мумкин сухани бад ҳам. Як нафарро таҳқиру беобрӯ кардан ҳам осон, ба авҷи аъло бароварда тавсиф намудан ҳам шояд. Вале аз ҳама муҳим шабакаҳои иҷтимоӣ, умуман худи олами интернет, агар дақиқ нигоҳ кунем, як неъмати бузургест, ки метавон ҳамвора ба нафъ ва барои пешрафт истифода бурд. Боре гуфта будем, ки он (интернет ва имкониятҳои дигари маҷозӣ) монанди корд аст: агар ба дасти ҷинояткор афтад, мумкин аст, ки ба чандин нафар зарар расонад, ҳатто боиси ҳалокати инсонҳо гардад. Лек бо корд ҳамзамон амалҳои дигари муфид ҳам анҷом додан мумкин: Агар ба дасти як устои гулдаст афтад бо истифодаи он аз чӯб шояд беҳтарин чизҳоро омода созад. Яъне ҳам мешавад барои санъат, ҳунар ва зебоӣ ба кор бурд, ҳам мешавад ба зарари ҷони инсонҳо.
Зимнан, рӯйдодҳои охири олами Ғарб доир ба шабакаи иҷтимоии Facebook нишон дод, ки роҳбарони ин шабака мисли ҳамон ҷинояткор аз корд истифода бурдаанд. Аз маълумоти инсонҳо, ки бовар карда, балки хушбоварӣ нишон дода дар саҳифаашон ба Facebook нашр кардаанд, сӯиистифода кардаанд. Истифодабарандагони Facebook, албатта, ҳам қурбонианд дар ин маврид, ҳам айбдор. Айбдор ба он маъно, ки ба дасти худ тамоми маҳрамияташонро ба намоиш гузоштаанд. Ин бошад ба соҳибони шабакаҳои иҷтимоӣ ва шариконашон имкон дод, ки аз он маълумот сӯиистифода кунанд...
Дар ин сурат чи бояд кард? Аз шабакаҳо даст кашид? Ба назари мо шарт нест. Зеро дар ин сурат хоҳ-нохоҳ аз ҷараёни рӯйдодҳо бехабар мемонем. Танҳо бояд боэҳтиёт муносибат кард. Зарур нест, тамоми ҳаракату амалҳои ҳаррӯзаамонро аксу навор гирифта ба Facebook гузорем. Бисёр агар шавқманд бошем як ё ду акс кифоя аст. Зеро ҳар қадар маълумоти бештар ҷой кардем, ҳамон андоза хавфи истифода шудани мо аз тарафи бадхоҳон бештар мегардад. Ва ё ҳар қадар бештар ба матну навору аксҳо “like” гузоштем, ҳамон қадар бадхоҳонамон моро беҳтар мешиносанд... Аз ин лиҳоз бояд ҳушмандона, оқилона ва боидрок амал кард. Ҳар амали мо дар шабакаҳои иҷтимоӣ бояд огоҳона сурат бигирад. Вагарна метавонад ба зарари худи мо тамом шавад. Ба ибораи дигар, бояд пеш аз он ки ба Facebook ва ҳар шабакаи дигари иҷтимоӣ медароем, бидонем, ки ба куҷо даромаданӣ ҳастем ва мақсади мо аз ин чист: завқ бурдан, ягон навгонии ҳаётамонро ба дигарон ҳисса кардан ва ё маълумоти нави дар лента дарҷёфтаро хондан...
Иловатан, бояд ёдовар шуд, ки “манипулятсия”-ву сӯиистифода шудани истифодабарандагони Facebook танҳо дар Ғарб сурат гирифтааст. Ё ҳадди ақал танҳо ҳамин қисматаш ифшо шудааст. Лек ин маънои онро надорад, ки минтақаи Осиё Марказӣ аз ин хатар эмин аст. Ба ёд биёрем, ки барои таъсир расондан ба равандаи маъракаи Брексит ё ба интихоботи президентии ИМА нафароне пайдо шуданд, ки маблағҳои ҳангуфтро дареғ надоштанд... Барои кишвари мо хатарҳои дигар дошта метавонад. Хусусан, дар ҳамин шабу рӯзе, ки садҳо нафар бадхоҳони Тоҷикистон аз минтақҳои дигар истода санг меандозанду бадгӯиҳо мекунанд. Ва дар ҳоле, ки ин бадхоҳон сарпарасту маблағгузор доранд ва ҳар як амали онҳо бо эҳтимоли зиёд ҳақмузд дорад.
Ниҳояти калом ҳамин ки аз шабакаҳои иҷтимоӣ тавре истифода барем, ки ба “робот” табдил наёбем. Яъне набояд куҷо рафтану чи кор кардан ва киро тарҷеҳ додану кадом тасмиро гирифтани моро шабакаҳои иҷтимоӣ муайян кунанд. Бояд ҳушёр буд, вагарна шабакаҳои иҷтимоӣ қодиранд, ки ритми зиндагии моро дигар кунанд. Чунон ки Палиҳапития гуфтааст, набояд имкон дод, то барномарезӣ шавем!
Манбаъҳои истифодашуда:
Bloomberg, Deutsche Welle, The Guardian, The New York Times,
www.bbc.co.uk,
www.businessinsider.com,
www.cbsnews.com,
www.discovermyprofile.com,
www.gizmodo.com
www.michalkosinski.com,
www.nytimes.com,
www.propublica.org,
www.snob.ru,
www.technologyreview.com,
www.unian.net,
ru.wikipedia.org/wiki/Cambridge_Analytica,
en.wikipedia.org/wiki/Aleksandr_Kogan
ОГОҲИИ ДИГАР
Моҳи ноябри соли гузашта яке аз мудирони шабакаи Facebook Шон Паркер пушаймониашро аз ҳолати имрӯзаи шабакаи иҷтимоӣ иброз дошт. Ӯ гуфт, аз ин равише, ки ҳоло шабакаҳои иҷтимоӣ доранд ва инсонҳоро фаро гирифта истодаанд, сахт нигарон аст. “Намедонам, ки ҳоло касе ба дарки гуфтаҳои ман мерасад ё не. Лек медонам, ки вақте теъдоди истифодабарандагони шабакаҳои иҷтимоӣ аз миллиардҳо гузашта рӯз аз рӯз меафзояд, бегуфтугӯ, он ба муносибати байни афроди ҷамъият бетаъсир намемонад. Ва натиҷаҳое ба миён меоянд, ки касе хосторашон набуд ва нест. Хусусан, барои кӯдакон. Худо медонад, ки ба ташаккули майнаи сари кӯдакон чи гуна таъсир хоҳанд дошт ин шабакаҳо”,- менависад сомонаи www.gizmodo.com қавли Шон Паркерро.
Тавре қаблан ҳам зикр карда будем, ҳар амале, ки бар зарари башарият аст, бадахлоқӣ ва зиштист ва ҳатман рӯзе ошкор мешаваду омилонашро расвову сарафканда хоҳад кард. Агар диққат дода бошем, амалҳои номатлубе, ки аз ҷониби роҳбарият ва тими кории Facebook анҷом шудаанд, боз ҳам аз тарафи худи кормандони ин шабакаи иҷтимоӣ ифшо гардиданд. Онҳое баромада парда аз болои ин бадкориҳо бардоштанд, ки худашон ҳам замоне саҳм доштанд...
Паркер, корманди собиқи шабакаи Facebook, балки яке аз мудирони он, бар ин назар аст, ки шабакаҳои иҷтимоӣ дар ҷамъият ҳалқаи дигареро сохта истодаанд. Ба гуфтаи ӯ ҷамъияте шакл гирифта истодааст, ки аз ҷомеаи маъмулӣ фарқ дошта, ҳама чиро дар олами маҷозӣ мебинад.
Дақиқан моҳе пас аз эътирозу нигаронии Паркер корманди дигари Facebook Чамат Палиҳапития низ истеъфо дод ва ба шабакаи CNN чунин иброз дошт: “Гумон мекунам, мо ба кори барои ҷамъият зарарнок даст задем...”
Шак нест, ки гуфтаҳои Палиҳапития як навъ дастгирӣ ва тақвият ба нигаронии Паркер буд. Ӯ зимни суҳбат ба CNN гуфтааст: “Воқеан, он ҳалқаи аз лиҳози давомият кӯтоҳумре, ки мо сохтем бешак бо дофамин амал мекунад ва табиист, ки ҷамъиятро ба порчаҳо ҷудо хоҳад кард. Не иттиҳоди иҷтимоӣ мемонад дигар, не ҳарфи умум... Балки танҳо маълумоти бардурӯғ ва беэътимодӣ. Ва ин танҳо ба ҷомеаи Амрико хос нест, ба рекламаву тарғиботи русӣ ҳам алоқаманд намебошад. Ин мушкили глобалист! Ба тамоми олам дахл дорад”.
Палиҳапития меафзояд: “Ҳамаи мо кормандон медонистем, ки ба як амали барои ҷамъият харобиовар машғул шуда истодаем, вале чунон вонамуд мекардем, ки гӯё кори мо ба зарари инсонҳо нест. Дар асл медонистем, ки рафта-рафта рӯзе фаъолияти мо натиҷаҳои нохуш медиҳад... Ҳолати имрӯза (он бадкориҳое, ки аз тарафи Facebook ва Кембриҷ аналитикаву дигар шарикони ин гурӯҳ сурат гирифт) як навъ баёнгари ин гуфтаҳо шуда метавонад. Бо вуҷуди ин ман фикр дорам, ки вазъият аз он ки менамояд бадтар аст ва ба шакли муносибати ҳар як фарди ҷамъият таъсири худашро расонида истодааст. Мутаассифона, барои наҷот аз ин ягон роҳи ҳал ҳам надорам. Ягона он чи ки медонам ин аст, ки аз ҳамааш даст бояд кашид. Ман дигар солҳост, ки ин шабакаҳоро истифода намебарам”.
Ба қавли корманди собиқи Facebook - Палиҳапития истифодабарандагони шабакаҳои иҷтимоӣ, алалхусус Facebook бехабар барномарезӣ шуда истодаанд. “Ман барномарезӣ шудан намехоҳам бинобар ин аз истифодаи шабакаҳои иҷтимоӣ даст кашидам... Шумо хабар надоред, лекин тамоми ҳаракати шумо дар Facebook барномарезӣ мешавад. Дар аввал ин кор чандон маъмул набуд, ҳоло дониста ва хоста ҳар як амали истифодабарандагон идора ва сӯиистифода мешавад...” – изҳор доштааст вай.
Албатта, даст кашидан аз шабакаҳои иҷтимоӣ мавқеъ ва тасмими фардии ҳар нафар аст. Ин ки кормандони собиқи Facebook аз он рӯ гардониданд, маънои онро дошта метавонад, ки эшон аз хатари мавҷуда беҳтар огоҳӣ доранд. Чаро ки дар дохили “бало” қарор доштанд.
Зимнан, тамоман огоҳӣ надоштан аз дастовардҳои муосир ҳам чандон хуб нест. Ба ҳар сурат бояд огоҳ буд, вале эҳтиёткориро аз даст надод. Бо меъёр ва дуруст истифода бурданро ҳамеша дар мадди назар бояд дошт...
Чӣ БОЯД КАРД?
Мегӯянд, ҳар қавму миллате, ки аз асри худ қафо мемонад, ба нобудӣ маҳкум аст! Ин маънои онро дорад, ки агар инсонҳо дастоварду пешрафтҳои муосирро дарк накарда, ба он бетаваҷҷуҳӣ намоянд, қафо мемонанд. Қафомонда ҳама вақт дастнигар аст. Қафо мондан маънои аз ҷониби дигарон истифода шуданро дорад.
Бинобар ин, ҳар яки мо вазифадорем, ки аз дастовардҳои замон огоҳ бошем, истифодаи онҳоро донем, ҳамзамон муҳим аст, ки хубу бад – муфид ё музир – будани онҳоро дарк намоем. Ҳоло мо мехоҳем ё не, аср асри рушди технология, хоса технологияи рақамӣ ва босуръат паҳну тавсеа ёфтани маълумот аст. Равандест, ки аз он қафо мондан даркор нест, худро канор гирифтан ҳам ҳеҷ зарурат надорад. Баръакс, кӯшиш бояд кард, ки дастовардҳои замонаро ба худ, ба менталитету суннатҳои милливу фарҳангии худ мутобиқ гардонд. Аз шабакаҳои иттилоотӣ бояд дар ҳама сатҳу соҳа самаранок истифода бурд. Ҳеҷ ҷои шак нест, ки шабакаҳои иҷтимоӣ як майдони васеанд, дар он ҳарфи хуб ҳам коридан мумкин сухани бад ҳам. Як нафарро таҳқиру беобрӯ кардан ҳам осон, ба авҷи аъло бароварда тавсиф намудан ҳам шояд. Вале аз ҳама муҳим шабакаҳои иҷтимоӣ, умуман худи олами интернет, агар дақиқ нигоҳ кунем, як неъмати бузургест, ки метавон ҳамвора ба нафъ ва барои пешрафт истифода бурд. Боре гуфта будем, ки он (интернет ва имкониятҳои дигари маҷозӣ) монанди корд аст: агар ба дасти ҷинояткор афтад, мумкин аст, ки ба чандин нафар зарар расонад, ҳатто боиси ҳалокати инсонҳо гардад. Лек бо корд ҳамзамон амалҳои дигари муфид ҳам анҷом додан мумкин: Агар ба дасти як устои гулдаст афтад бо истифодаи он аз чӯб шояд беҳтарин чизҳоро омода созад. Яъне ҳам мешавад барои санъат, ҳунар ва зебоӣ ба кор бурд, ҳам мешавад ба зарари ҷони инсонҳо.
Зимнан, рӯйдодҳои охири олами Ғарб доир ба шабакаи иҷтимоии Facebook нишон дод, ки роҳбарони ин шабака мисли ҳамон ҷинояткор аз корд истифода бурдаанд. Аз маълумоти инсонҳо, ки бовар карда, балки хушбоварӣ нишон дода дар саҳифаашон ба Facebook нашр кардаанд, сӯиистифода кардаанд. Истифодабарандагони Facebook, албатта, ҳам қурбонианд дар ин маврид, ҳам айбдор. Айбдор ба он маъно, ки ба дасти худ тамоми маҳрамияташонро ба намоиш гузоштаанд. Ин бошад ба соҳибони шабакаҳои иҷтимоӣ ва шариконашон имкон дод, ки аз он маълумот сӯиистифода кунанд...
Дар ин сурат чи бояд кард? Аз шабакаҳо даст кашид? Ба назари мо шарт нест. Зеро дар ин сурат хоҳ-нохоҳ аз ҷараёни рӯйдодҳо бехабар мемонем. Танҳо бояд боэҳтиёт муносибат кард. Зарур нест, тамоми ҳаракату амалҳои ҳаррӯзаамонро аксу навор гирифта ба Facebook гузорем. Бисёр агар шавқманд бошем як ё ду акс кифоя аст. Зеро ҳар қадар маълумоти бештар ҷой кардем, ҳамон андоза хавфи истифода шудани мо аз тарафи бадхоҳон бештар мегардад. Ва ё ҳар қадар бештар ба матну навору аксҳо “like” гузоштем, ҳамон қадар бадхоҳонамон моро беҳтар мешиносанд... Аз ин лиҳоз бояд ҳушмандона, оқилона ва боидрок амал кард. Ҳар амали мо дар шабакаҳои иҷтимоӣ бояд огоҳона сурат бигирад. Вагарна метавонад ба зарари худи мо тамом шавад. Ба ибораи дигар, бояд пеш аз он ки ба Facebook ва ҳар шабакаи дигари иҷтимоӣ медароем, бидонем, ки ба куҷо даромаданӣ ҳастем ва мақсади мо аз ин чист: завқ бурдан, ягон навгонии ҳаётамонро ба дигарон ҳисса кардан ва ё маълумоти нави дар лента дарҷёфтаро хондан...
Иловатан, бояд ёдовар шуд, ки “манипулятсия”-ву сӯиистифода шудани истифодабарандагони Facebook танҳо дар Ғарб сурат гирифтааст. Ё ҳадди ақал танҳо ҳамин қисматаш ифшо шудааст. Лек ин маънои онро надорад, ки минтақаи Осиё Марказӣ аз ин хатар эмин аст. Ба ёд биёрем, ки барои таъсир расондан ба равандаи маъракаи Брексит ё ба интихоботи президентии ИМА нафароне пайдо шуданд, ки маблағҳои ҳангуфтро дареғ надоштанд... Барои кишвари мо хатарҳои дигар дошта метавонад. Хусусан, дар ҳамин шабу рӯзе, ки садҳо нафар бадхоҳони Тоҷикистон аз минтақҳои дигар истода санг меандозанду бадгӯиҳо мекунанд. Ва дар ҳоле, ки ин бадхоҳон сарпарасту маблағгузор доранд ва ҳар як амали онҳо бо эҳтимоли зиёд ҳақмузд дорад.
Ниҳояти калом ҳамин ки аз шабакаҳои иҷтимоӣ тавре истифода барем, ки ба “робот” табдил наёбем. Яъне набояд куҷо рафтану чи кор кардан ва киро тарҷеҳ додану кадом тасмиро гирифтани моро шабакаҳои иҷтимоӣ муайян кунанд. Бояд ҳушёр буд, вагарна шабакаҳои иҷтимоӣ қодиранд, ки ритми зиндагии моро дигар кунанд. Чунон ки Палиҳапития гуфтааст, набояд имкон дод, то барномарезӣ шавем!
Манбаъҳои истифодашуда:
Bloomberg, Deutsche Welle, The Guardian, The New York Times,
www.bbc.co.uk,
www.businessinsider.com,
www.cbsnews.com,
www.discovermyprofile.com,
www.gizmodo.com
www.michalkosinski.com,
www.nytimes.com,
www.propublica.org,
www.snob.ru,
www.technologyreview.com,
www.unian.net,
ru.wikipedia.org/wiki/Cambridge_Analytica,
en.wikipedia.org/wiki/Aleksandr_Kogan
Эзоҳи худро нависед