СИЁСАТ
Ҷумъа 19 Апрел 2024 07:42
Идома аз шумораҳои гузашта
Агарчи дар ибтидо Марк Зукерберг Facebook-ро ҳамчун як майдони робита бо дӯстонаш таъсис дода буд, вале рӯйдодҳои сиёсии олами Ғарб таи ду-се соли охир нишон дод, ки он танҳо як шабакаи иҷтимоии хос барои дилхушӣ ва фароғат нест. Фаротар аст. Як майдони васеест, ки дар он стратегияҳо, нақшаҳои сиёсӣ, ҷангу харобсозиҳо (митингу даъватҳо барои эътироз алайҳи баъзе ҳукуматҳои мамолики араб, умуман ҳодисаҳои “Баҳори араб” аввал аз тариқи Facebook сар шуда буд), мағзшӯиву ақлрабуданҳо (дар мисоли даъват ба сафи тундравҳо дар ҷангҳои Сурияву Ироқ), тарғиботи мақсадноки гурӯҳу ширкатҳои алоҳида ва даҳҳо амалҳои дигари барои инсоният зарарнок сурат мегирад... Интихоботи президентии ИМА ва раъйпурсии Брексит дар Британияи Кабир - ду маъракаи муҳими сиёсӣ мисоли равшани он буд, ки Facebook, балки нафарони идораи ин шабакаро дар ихтиёрдошта чи гуна қудрати тағйир додани сарнавишти ҷамъиятҳоро соҳиб будаанд. Ва нишон дод, ки ин шабакаи иҷтимоӣ ба дасти нафарони алоҳида ба андозаи як силоҳ хатаровару мудҳиш мебошад...
ОДАМОН БА СӮИИСТИФОДА ШУДАНИ МАЪЛУМОТАШОН РОЗӢ БУДАНД?
Баҳори имсол баробари паҳн гаштани хабарҳо доир ба “моҷарои Facebook” ин шабакаи иҷтимоӣ дар ҳол ҳамкориашро бо ширкати Кембриҷ Аналитика қатъ кардааст. Ба гумони ғолиб қабл аз нашри мусоҳибаву мақолаҳои пурсарусадо дар нашрияҳои “The Guardian” ва “The New York Times” касе ба роҳбарияти Facebook дар ин хусус хабар дода бошад. Ҳамон шабу рӯз Александр Никс, директори генералии ширкати Кембриҷ Аналитика низ аз вазифаи роҳбарии ширкат барканор шуд. Александр Коган – нафаре, ки дар маркази ин ҳама моҷаро қарор дошт, низ қафо намонда изҳор дошт, ки ду ширкат (Facebook ва Кембриҷ Аналитика – М. У.) ӯро ҳамчун восита барои корҳои сиёҳашон истифода бурданд.
Вақте расонаҳои Ғарб навиштанд, ки Facebook маълумоти одамонро сӯиистифода мекунад, Зукерберг изҳор дошт, ки маълумотҳо бо роҳи комилан дуруст ва огоҳии худи истифодабарандагони шабакаи Facebook мавриди истифода қарор гирифтаанд. Эҳтимол ӯ онро дар назар дошт: баъзан барои иҷрои ин ва ё он амалиёт дар Facebook (дар дигар сомона ва шабакаҳои иҷтимоӣ низ чунин аст) пеши назари истифодабаранда матнҳои дурудуарозе бармеояд, ки бештари вақт мо онҳоро нахонда гузашта меравем. Барои мо муҳим он аст, ки амалиёти мехостаамон ҳар чи зудтар анҷом шавад. Ҳол он ки дар он матне, ки нахонда гузашта меравем, аз мо суол кардаанд: “розиед, ки маълумоти шумо аз тарафи шабакаи иҷтимоӣ мавриди истифода қарор бигирад?” Мо, бегуфтугӯ, тугмаи “Розиам” (Я согласен)-ро пахш мекунем ва маълумоти шахсиамонро ба дасти худ таслим месозем. Албатта, ба истиснои нафарони ҳушманд ва боҳавсалае, ки бо диққат матнҳои мавриди назарро мехонанд.
Вақте Зукерберг гуфт, маълумотҳо аз роҳи дуруст истифода гардидаанд, амалан ба оташи моҷаро равған рехт. Агар баръакси онро мегуфт, масалан мегуфт, ки Facebook аз тарафи хакерҳои рус мавриди ҳамла қарор гирифта, маълумоти шахсии одамон рабуда шудаанд, шояд камтар зарар медид. Ҳатто мумкин буд, ки кор то ба ин ҷо намерасид ва дар додгоҳ “сафед” ҳам мешуд. Чаро ки Александр Коган зимни мусоҳиба ба хабаргузории CNN (Cabel News Network) гуфтааст, ки ӯ дар Донишгоҳи давлатии Санкт-Петербург ба ҳайси мударрис фаъолият мекард ва моҳи маи соли 2014 каме пештар аз оғози фаъолияти замимаи “This Is Your Digital Life” (ин замима дар дохили Facebook ҷорӣ карда шуда буд ва ба истифодабарандагон портрети психологиашонро тақдим мекард ва бар ивазаш маълумоти шахсиашонро мегирифт) аз қаламрави Русия берун рафта, дубора моҳи апрели соли 2016 пас аз он ки ширкати Кембриҷ Аналитика аллакай қисми зиёди маълумотро (маълумоти 60 миллион истифодабарандагони Facebook-ро) аз бойгониаш нобуд сохт, баргашт. Коган дар мусоҳиба мегӯяд, маълумоти истифодабарандагони Facebook-ро, ки аз тариқи пурсишномаҳо ба даст овардааст, ба ягон ташкилоте аз Русия надода буд. Лек истисно намекунад, ки шояд замони дар Русия қарор доштан касе аз компютераш маълумотҳоро нусхабардорӣ карда бошад. Зеро ба маълумоти сомонаи Институти молиявии Bussines Insider таҳқиқи қазия нишон додааст, дастрасӣ ба баъзе маълумотро Кембриҷ Аналитика аз компютерҳое анҷом додааст, ки IP (ай-пи) суроғаҳояшон аз Русия мебошанд.
Бале, агар Зукерберг худписандӣ карда, изҳор намедошт, ки истифодабарандагони Facebook ба истифода шудани маълумоти шахсияшон худашон розигӣ додаанд, шояд миллиардҳо доллар зарар намедид ва саҳмияҳои ширкаташ ҳам яке паси дигар қиммати худро аз даст намедод. Ҳеҷ набошад дар додгоҳ то он замоне, ки “бо розигии худашон истифода шудани маълумоти шахсии истифодабарандагони Facebook”-ро исбот мекарданд, ки чанде вақт мегузашт ва масъала ҳам то он замон як андоза “хунук” мешуд. Ҳарчанд маълум аст, ки масъалаи огоҳона розигӣ додани истфодабарандагони Facebook саҳеҳ нест, (агар розигӣ дода бошанд ҳам ноогоҳона додаанд). Зеро дар ин бора Facebook ягон барнома, огоҳнома ва ё дастури вижае дарҷ накардааст. Баръакс, пурсишномаҳои психологии Михал Косинский (MyPersonality) ва Алекс Коган (This Is Your Digital Life) он махсусиятро доштанд. Яъне маълумоти истифодабарандагонро ба навъе бо розигии худашон гирифтаанд. Лек ҳамон ҳам чандон огоҳона набуд. Охир, кӣ розӣ мешавад, ки маълумоташро нафароне хилофи иродаи вай ва ба хотири манфиат ва мақсадҳои сиёсиашон истифода баранд? Дар асл, ягон марҳилаи муайяне ё тавре гуфтем, дастуре барои розигии истифодабарандаи шабакаи иҷтимоӣ вуҷуд надорад.
Илова бар ин, мудирони Facebook медонад, ки ба ғайр аз ИМА ва Аврупо дар нуқтаҳои дигари олам дар хусуси ҳуқуқи истифодабарандагони интернет қонунҳои махсус вуҷуд надоранд, бинобар ин помол кардани ҳуқуқи истифодабарандагони Facebook барояшон чандон масъалаи калон нанамуд. Ва ҳар касе, ки пул медод, дилхоҳ маълумотро аз ин шабака ба даст оварда метавонист.
САҲИФАҲОИ СОХТА?
Фарз кардем, ки касе аз мо умуман то имрӯз Facebook истифода набурдааст. Лек ин барои наафтодан ба доми он тоифаи “маълумотрабоён” басанда нест. “Саҳифаҳои хаёлӣ” ё “Саҳифаҳои сохта” ном мафҳумҳое ҳастанд, ки ба воситаи Facebook Audience Network маълумотҳои мо, ки дар дигар сомонаву шабакаҳо барои пайваст шудан ворид кардаем, андак-андак ба як ҷо ҷамъ карда мешаванд, пасон аз онҳо як шакл ё мушаххасаеро бо номи мо таҳия месозанд. Мо истифода намебарем, вале эҳтимол бо номи мо ва аз ҳисоби маълумотҳои мо саҳифаи алоҳидае вуҷуд дорад. Ман “Facebook надорам ва аз хавфу хатарҳои маҷозӣ эминам” гуфта бепарво мегардем, дар ҳоле ки шояд саҳифаҳое бо номи ман амал мекунанд, ки ҳатто рамзу калидаш ба худам маълум нест. Он ба мо маълум нест, лек кадом гурӯҳи алоҳида аз он истифода мебарад...
Ҳатто агар рӯзе мо истифодабарандагони Facebook саҳифаамонро “бандем” ҳам, ҳама маълумоти қаблан ба саҳифаамон гузоштаи мо дар бойгонӣ нигоҳдорӣ мешавад. Ва табиист, ки аз онҳо ба хости худу барои мақсадҳои худ истифода мебаранд.
Умуман, аз Facebook дур ҳам бошем, аз “варта”-ҳои дигари рақамӣ эмин буда наметавонем. Онҳо аз мо маълумотамонро ҳар дақиқа мепурсанд, мегиранд, ва истифода мебаранд. Бисёртар аз тариқи телефон...
Намунааш “Google” ва “Apple”, “Amazon” ва “Cloud”... Хуллас, барномаву сомонаҳои зиёде, ки ба истифодабарандагон хизмат мерасонанд, имкони дастрасии маълумотҳои шахсии онҳоро соҳибанд. Ба ибораи дигар инсони муосир кайҳо ба доми ширкатҳои номбурда афтодааст.
#delete Facebook
Пас аз ин ҳама ҳангома атрофи Facebook аллакай маъракаҳои хориҷ шудан аз ин шабакаи иҷтимоӣ дар гӯшаҳои гуногуни олам, хусусан дар Ғарб шуруъ шуд. Бисёриҳо саҳифаҳояшонро дар Facebook маҳв карданд. Ба ин гурӯҳ нафарони шинохтаи олам, ситораҳои синамо, сарватмандон, соҳибони ширкатҳои муътабар ҳамроҳ шуданд. Тоҷири сарватманд Илон Маск, ки аз ҷониби маҷаллаи Форбес 46-умин одами сарватманди олам эътироф шудааст, низ саҳифаашро дар Facebook баст. Ӯ соҳиби ширкати маъруфи “Space X” мебошад. Ширкати “Space X” таҳиягари хусусии силсилаи мушакҳои баранда ва оператори тиҷории системаҳои кайҳонӣ маҳсуб меёбад. Вақте Маск эълон дошт, ки аз Facebook хориҷ шудааст, яке аз “дӯстонаш” дар олами маҷозӣ ба ӯ менависад, ки: “Хориҷ шудани худат ягон маъно надорад, агар метавонӣ саҳифаи “Space X”-ро ҳам маҳв гардон!” Баъд аз хондани ин паёмак Илон Маск ҳам саҳифаи тамоми ширкатҳояшро аз Facebook “тоза” кард. Лек, чунон ки мегӯянд, аллакай дер шуда буд. Зеро тамоми маълумот дар бойгонии Facebook маҳфуз буд.
Ӯ саҳифаи ширкатҳояшро дар Facebook баст, аммо он саҳифаҳо дар Instagram ҳамчунон фаъоланд... Instagram-ро бошад Зукерберг ҳанӯз соли 2012 харида буд...
Акнун чи бояд кард? Дар нашри оянда ба ин савол ҷавоб хоҳем ҷуст ва бо ҳамин нигоштаамонро ҷамъбаст хоҳем кард.
Давом дорад
Агарчи дар ибтидо Марк Зукерберг Facebook-ро ҳамчун як майдони робита бо дӯстонаш таъсис дода буд, вале рӯйдодҳои сиёсии олами Ғарб таи ду-се соли охир нишон дод, ки он танҳо як шабакаи иҷтимоии хос барои дилхушӣ ва фароғат нест. Фаротар аст. Як майдони васеест, ки дар он стратегияҳо, нақшаҳои сиёсӣ, ҷангу харобсозиҳо (митингу даъватҳо барои эътироз алайҳи баъзе ҳукуматҳои мамолики араб, умуман ҳодисаҳои “Баҳори араб” аввал аз тариқи Facebook сар шуда буд), мағзшӯиву ақлрабуданҳо (дар мисоли даъват ба сафи тундравҳо дар ҷангҳои Сурияву Ироқ), тарғиботи мақсадноки гурӯҳу ширкатҳои алоҳида ва даҳҳо амалҳои дигари барои инсоният зарарнок сурат мегирад... Интихоботи президентии ИМА ва раъйпурсии Брексит дар Британияи Кабир - ду маъракаи муҳими сиёсӣ мисоли равшани он буд, ки Facebook, балки нафарони идораи ин шабакаро дар ихтиёрдошта чи гуна қудрати тағйир додани сарнавишти ҷамъиятҳоро соҳиб будаанд. Ва нишон дод, ки ин шабакаи иҷтимоӣ ба дасти нафарони алоҳида ба андозаи як силоҳ хатаровару мудҳиш мебошад...
ОДАМОН БА СӮИИСТИФОДА ШУДАНИ МАЪЛУМОТАШОН РОЗӢ БУДАНД?
Баҳори имсол баробари паҳн гаштани хабарҳо доир ба “моҷарои Facebook” ин шабакаи иҷтимоӣ дар ҳол ҳамкориашро бо ширкати Кембриҷ Аналитика қатъ кардааст. Ба гумони ғолиб қабл аз нашри мусоҳибаву мақолаҳои пурсарусадо дар нашрияҳои “The Guardian” ва “The New York Times” касе ба роҳбарияти Facebook дар ин хусус хабар дода бошад. Ҳамон шабу рӯз Александр Никс, директори генералии ширкати Кембриҷ Аналитика низ аз вазифаи роҳбарии ширкат барканор шуд. Александр Коган – нафаре, ки дар маркази ин ҳама моҷаро қарор дошт, низ қафо намонда изҳор дошт, ки ду ширкат (Facebook ва Кембриҷ Аналитика – М. У.) ӯро ҳамчун восита барои корҳои сиёҳашон истифода бурданд.
Вақте расонаҳои Ғарб навиштанд, ки Facebook маълумоти одамонро сӯиистифода мекунад, Зукерберг изҳор дошт, ки маълумотҳо бо роҳи комилан дуруст ва огоҳии худи истифодабарандагони шабакаи Facebook мавриди истифода қарор гирифтаанд. Эҳтимол ӯ онро дар назар дошт: баъзан барои иҷрои ин ва ё он амалиёт дар Facebook (дар дигар сомона ва шабакаҳои иҷтимоӣ низ чунин аст) пеши назари истифодабаранда матнҳои дурудуарозе бармеояд, ки бештари вақт мо онҳоро нахонда гузашта меравем. Барои мо муҳим он аст, ки амалиёти мехостаамон ҳар чи зудтар анҷом шавад. Ҳол он ки дар он матне, ки нахонда гузашта меравем, аз мо суол кардаанд: “розиед, ки маълумоти шумо аз тарафи шабакаи иҷтимоӣ мавриди истифода қарор бигирад?” Мо, бегуфтугӯ, тугмаи “Розиам” (Я согласен)-ро пахш мекунем ва маълумоти шахсиамонро ба дасти худ таслим месозем. Албатта, ба истиснои нафарони ҳушманд ва боҳавсалае, ки бо диққат матнҳои мавриди назарро мехонанд.
Вақте Зукерберг гуфт, маълумотҳо аз роҳи дуруст истифода гардидаанд, амалан ба оташи моҷаро равған рехт. Агар баръакси онро мегуфт, масалан мегуфт, ки Facebook аз тарафи хакерҳои рус мавриди ҳамла қарор гирифта, маълумоти шахсии одамон рабуда шудаанд, шояд камтар зарар медид. Ҳатто мумкин буд, ки кор то ба ин ҷо намерасид ва дар додгоҳ “сафед” ҳам мешуд. Чаро ки Александр Коган зимни мусоҳиба ба хабаргузории CNN (Cabel News Network) гуфтааст, ки ӯ дар Донишгоҳи давлатии Санкт-Петербург ба ҳайси мударрис фаъолият мекард ва моҳи маи соли 2014 каме пештар аз оғози фаъолияти замимаи “This Is Your Digital Life” (ин замима дар дохили Facebook ҷорӣ карда шуда буд ва ба истифодабарандагон портрети психологиашонро тақдим мекард ва бар ивазаш маълумоти шахсиашонро мегирифт) аз қаламрави Русия берун рафта, дубора моҳи апрели соли 2016 пас аз он ки ширкати Кембриҷ Аналитика аллакай қисми зиёди маълумотро (маълумоти 60 миллион истифодабарандагони Facebook-ро) аз бойгониаш нобуд сохт, баргашт. Коган дар мусоҳиба мегӯяд, маълумоти истифодабарандагони Facebook-ро, ки аз тариқи пурсишномаҳо ба даст овардааст, ба ягон ташкилоте аз Русия надода буд. Лек истисно намекунад, ки шояд замони дар Русия қарор доштан касе аз компютераш маълумотҳоро нусхабардорӣ карда бошад. Зеро ба маълумоти сомонаи Институти молиявии Bussines Insider таҳқиқи қазия нишон додааст, дастрасӣ ба баъзе маълумотро Кембриҷ Аналитика аз компютерҳое анҷом додааст, ки IP (ай-пи) суроғаҳояшон аз Русия мебошанд.
Бале, агар Зукерберг худписандӣ карда, изҳор намедошт, ки истифодабарандагони Facebook ба истифода шудани маълумоти шахсияшон худашон розигӣ додаанд, шояд миллиардҳо доллар зарар намедид ва саҳмияҳои ширкаташ ҳам яке паси дигар қиммати худро аз даст намедод. Ҳеҷ набошад дар додгоҳ то он замоне, ки “бо розигии худашон истифода шудани маълумоти шахсии истифодабарандагони Facebook”-ро исбот мекарданд, ки чанде вақт мегузашт ва масъала ҳам то он замон як андоза “хунук” мешуд. Ҳарчанд маълум аст, ки масъалаи огоҳона розигӣ додани истфодабарандагони Facebook саҳеҳ нест, (агар розигӣ дода бошанд ҳам ноогоҳона додаанд). Зеро дар ин бора Facebook ягон барнома, огоҳнома ва ё дастури вижае дарҷ накардааст. Баръакс, пурсишномаҳои психологии Михал Косинский (MyPersonality) ва Алекс Коган (This Is Your Digital Life) он махсусиятро доштанд. Яъне маълумоти истифодабарандагонро ба навъе бо розигии худашон гирифтаанд. Лек ҳамон ҳам чандон огоҳона набуд. Охир, кӣ розӣ мешавад, ки маълумоташро нафароне хилофи иродаи вай ва ба хотири манфиат ва мақсадҳои сиёсиашон истифода баранд? Дар асл, ягон марҳилаи муайяне ё тавре гуфтем, дастуре барои розигии истифодабарандаи шабакаи иҷтимоӣ вуҷуд надорад.
Илова бар ин, мудирони Facebook медонад, ки ба ғайр аз ИМА ва Аврупо дар нуқтаҳои дигари олам дар хусуси ҳуқуқи истифодабарандагони интернет қонунҳои махсус вуҷуд надоранд, бинобар ин помол кардани ҳуқуқи истифодабарандагони Facebook барояшон чандон масъалаи калон нанамуд. Ва ҳар касе, ки пул медод, дилхоҳ маълумотро аз ин шабака ба даст оварда метавонист.
САҲИФАҲОИ СОХТА?
Фарз кардем, ки касе аз мо умуман то имрӯз Facebook истифода набурдааст. Лек ин барои наафтодан ба доми он тоифаи “маълумотрабоён” басанда нест. “Саҳифаҳои хаёлӣ” ё “Саҳифаҳои сохта” ном мафҳумҳое ҳастанд, ки ба воситаи Facebook Audience Network маълумотҳои мо, ки дар дигар сомонаву шабакаҳо барои пайваст шудан ворид кардаем, андак-андак ба як ҷо ҷамъ карда мешаванд, пасон аз онҳо як шакл ё мушаххасаеро бо номи мо таҳия месозанд. Мо истифода намебарем, вале эҳтимол бо номи мо ва аз ҳисоби маълумотҳои мо саҳифаи алоҳидае вуҷуд дорад. Ман “Facebook надорам ва аз хавфу хатарҳои маҷозӣ эминам” гуфта бепарво мегардем, дар ҳоле ки шояд саҳифаҳое бо номи ман амал мекунанд, ки ҳатто рамзу калидаш ба худам маълум нест. Он ба мо маълум нест, лек кадом гурӯҳи алоҳида аз он истифода мебарад...
Ҳатто агар рӯзе мо истифодабарандагони Facebook саҳифаамонро “бандем” ҳам, ҳама маълумоти қаблан ба саҳифаамон гузоштаи мо дар бойгонӣ нигоҳдорӣ мешавад. Ва табиист, ки аз онҳо ба хости худу барои мақсадҳои худ истифода мебаранд.
Умуман, аз Facebook дур ҳам бошем, аз “варта”-ҳои дигари рақамӣ эмин буда наметавонем. Онҳо аз мо маълумотамонро ҳар дақиқа мепурсанд, мегиранд, ва истифода мебаранд. Бисёртар аз тариқи телефон...
Намунааш “Google” ва “Apple”, “Amazon” ва “Cloud”... Хуллас, барномаву сомонаҳои зиёде, ки ба истифодабарандагон хизмат мерасонанд, имкони дастрасии маълумотҳои шахсии онҳоро соҳибанд. Ба ибораи дигар инсони муосир кайҳо ба доми ширкатҳои номбурда афтодааст.
#delete Facebook
Пас аз ин ҳама ҳангома атрофи Facebook аллакай маъракаҳои хориҷ шудан аз ин шабакаи иҷтимоӣ дар гӯшаҳои гуногуни олам, хусусан дар Ғарб шуруъ шуд. Бисёриҳо саҳифаҳояшонро дар Facebook маҳв карданд. Ба ин гурӯҳ нафарони шинохтаи олам, ситораҳои синамо, сарватмандон, соҳибони ширкатҳои муътабар ҳамроҳ шуданд. Тоҷири сарватманд Илон Маск, ки аз ҷониби маҷаллаи Форбес 46-умин одами сарватманди олам эътироф шудааст, низ саҳифаашро дар Facebook баст. Ӯ соҳиби ширкати маъруфи “Space X” мебошад. Ширкати “Space X” таҳиягари хусусии силсилаи мушакҳои баранда ва оператори тиҷории системаҳои кайҳонӣ маҳсуб меёбад. Вақте Маск эълон дошт, ки аз Facebook хориҷ шудааст, яке аз “дӯстонаш” дар олами маҷозӣ ба ӯ менависад, ки: “Хориҷ шудани худат ягон маъно надорад, агар метавонӣ саҳифаи “Space X”-ро ҳам маҳв гардон!” Баъд аз хондани ин паёмак Илон Маск ҳам саҳифаи тамоми ширкатҳояшро аз Facebook “тоза” кард. Лек, чунон ки мегӯянд, аллакай дер шуда буд. Зеро тамоми маълумот дар бойгонии Facebook маҳфуз буд.
Ӯ саҳифаи ширкатҳояшро дар Facebook баст, аммо он саҳифаҳо дар Instagram ҳамчунон фаъоланд... Instagram-ро бошад Зукерберг ҳанӯз соли 2012 харида буд...
Акнун чи бояд кард? Дар нашри оянда ба ин савол ҷавоб хоҳем ҷуст ва бо ҳамин нигоштаамонро ҷамъбаст хоҳем кард.
Давом дорад
Хабарҳои дигар
Рӯзнома
Эзоҳи худро нависед