Тағйирёбии иқлим ва хатарҳои глобалии он

Инсоният аз давраи пайдоиш то имрӯз дар назди ҳодисаҳои табиат оҷиз будааст ва ин тарсу ҳаросро ба мавҷудияти нерӯи фавқуттабиӣ иртибот дода, бо ҳамин масъулияти худро дар назди табиат сатҳӣ маънидод мекунад. Табиат бошад, пайваста бо инҷиқиҳои худ инсонро ба оризаҳои гуногун мубтало менамояд, ки барои рафъи он чорасозӣ кардан амали ниҳоят сангин ва имконнопазир аст.

Раванди мубталошавии башарият ба бемориҳои табобатнашаванда дар тӯли таърих ҳаргиз қатъ нагардида, балки рушд меёбад. Оризаи дигаре, ки имрӯз ба мушкилоти глобалии сайёра табдил ёфтааст, тағйирёбии иқлим мебошад, ки дар илоҷи он марказҳои илмию донишкадаҳои тадқиқотии ҷаҳон дар давоми 80 соли охир пайваста кор мебаранду то ҳол ин мушкилотро ҳал накардаанд. Дар ин робита сабаби асосии тағйирёбии иқлим фаъолияти худи инсон ва паст будани фарҳанги экологӣ мебошад, ки ба ифлосшавии атмосфера боис мегардад. Тибқи хулосаи мутахассисон дар давоми 60 соли охир ҳарорати миёнаи солонаи ҳаво дар кишвари мо то 1 дараҷа баланд шуда, шумораи рӯзҳои боришоти сел афзудааст ва офатҳои табиии марбут ба об, ки зиёни иқтисодии онҳо дар навбати худ имкониятҳои кишварро барои ноил шудан ба рушди устувор коҳиш медиҳад, зиёд гардидаанд. Ин ҳолат на танҳо барои Тоҷикистон, балки барои тамоми сайёра амри воқеӣ буда, боиси ба амал омадани ҳодисаҳои номатлуби экологӣ мегардад.

Иқлимшиносон иброз медоранд, ки имрӯзҳо дар аксари кишварҳои дунё номусоидии обу ҳаво ба назар мерасад. Тез-тез ба амал омадани офатҳои табиӣ, обшавии босуръати пиряхҳо, обхезиҳо, хушксолиҳо ва ҳодисаҳои фалокатовари гидрометеорологӣ таъсири манфии худро ба амнияти озуқаворӣ, захираҳои обӣ ва энергетикӣ, солимии аҳолӣ расонида истодааст. Агар гирдбодҳои азиму харобиовар як қатор мавзеъҳои ИМА-ро фаро гирифта бошад, сокинони Аморати Муттаҳидаи Арабро боридани ғайричашмдошти барф ва яхбандӣ мутаассир намуд. Дар ин кишвари иқлимаш мудом гарм, ки одатан ҳарорати ҳаво то ба 50 дараҷа гармӣ мерасад, боридани борону барф ҳодисаи ғайримуқаррарӣ аст.

Ҳамчунин бар асари боришоти зиёди моҳи гузашта дар кишвари Парагвай сатҳи оби дарёҳо аз меъёри муқаррарӣ 7 метр баланд шуда, дар натиҷа ба аҳолӣ ва иқтисодиёти ин кишвар хисороти молии зиёд ворид гардид. Баракси ин дар Сибир, ки яке аз мавзеъҳои сардтарини Федератсияи Русия маҳсуб меёбад, гармии бесобиқа ба қайд гирифта шудааст. Бар асари гармии зиёд, ки нисбат ба боришот бештар ба қайд гирифта мешавад, сӯхтори бешазорҳо авҷ гирифт. Тибқи нақшаи тартибдодаи олимони бритониёӣ тағйирёбии иқлим дар охири асри ХХI дар назар аст.

Аз ҷумлаи чунин офатҳои табиие, ки боиси тағйироти иқлимӣ гардидаанд, ин офатҳои Эл-нино ва Ла-нино мебошанд. Айни замон ин офатҳо аз соҳилҳои Перу то ба ғарбу шарқи Амрико ва ҷанубу шарқи Осиёро фаро гирифтаанд, ки дар баъзе мавзеъҳо хушксолӣ, дар баъзе ҷойҳои дигар обхезиро ба миён меоранд. Олимони соҳа иброз медоранд, ки соли ҷорӣ ин офатҳо боиси обхезиҳои шадид ва хушксолиҳои бесобиқа хоҳанд гашт.

Хушксолие, ки чанд моҳ боз дар Эфиопия ҳукмфармост, боиси аз байн рафтани чорвои сокинон ва талафоти заминҳои кишт гардидааст. Айни ҳол ин кишварро гуруснагӣ фаро гирифтааст, ки олимону мутахассисон оқибати инро ногувор арзёбӣ менамоянд.
Камшавии пиряхҳо дар як қатор мамлакатҳо боиси нигаронии олимон гардидааст. Тибқи тадқиқоти анҷомдодаи олимон дар Арктика тайи 35 соли охир яхҳо 3 баробар, яъне 5,5 км2 кам шудаанд. Дар Греландия бошад, беш аз 80 яхи азим об шудааст. Олимон тайи даҳ соли охир обшавии яхҳоро дар Антарктида низ зиёд мушоҳида намудаанд. Вазни ин яхҳо то ба садҳо миллиард тонна мерасад. Онҳо пешгӯӣ менамоянд, ки чунин раванд боиси дар сайёра ба вуҷуд омадани гирдбодҳо ва тӯфонҳои харобиовар хоҳад гашт.

Тибқи мушоҳидаҳои олимон рӯз то рӯз миқдори боришот дар сайёраи замин кам шуда, ҳарорат баланд мегардад. Айни замон тағйирёбии иқлим боиси гуруснагӣ дар баъзе кишварҳои дунё гардидааст, зеро хушксолӣ ба кам шудани маҳсулот оварда мерасонад.

Олимони бритониёӣ пешгӯӣ намудаанд, ки то соли 2060 беш аз 1 млрд сокини сайёраро хатари офатҳои табиии даҳшатбор таҳдид мекунад. Чунин хатарҳо бештар ба 3 кишвари сераҳолии дунё – ИМА, Чин ва Ҳиндустон таҳдид мекунанд. Мутахассисони яке аз донишгоҳҳои Мексика иттилоъ додаанд, ки чор моҳи соли равон нишондодҳои рекордии ҳавои гарм ба қайд гирифта шудаанд. Онҳо ҳамчунин таъкид мекунанд, ки моҳҳои октябр ва ноябри соли 2015 нисбат ба солҳои қаблӣ ниҳоят гарм буданд. Олимон собит месозанд, ки гармшавии иқлим ба саломатии инсон низ таъсири манфӣ мерасонад. Ғайр аз ин гармии зиёд ҳосили зироатро нобуд карда, хушксолиро ба миён меорад.

Созмони ҷаҳонии тандурустӣ (СҶТ) доир ба мушкилоти сокинони сайёра ҳангоми нафаскашӣ аз ҳавои ифлос бонги изтироб задааст. Тибқи маълумоти ин созмони бонуфуз 80 дар сади сокинони дунё дар шаҳрҳои олуда ба ҳавои ифлос умр ба сар мебаранд. Аз ин ҳолат беш аз ҳама кишварҳое ранҷ мебаранд, ки иқтисодашон заиф аст. Яке аз чунин кишварҳое, ки дар он олудагии ҳавои ифлос зиёд аст, Мексика мебошад. Вобаста ба ин дар Мексика ҳаракати воситаҳои нақлиёти шахсӣ маҳдуд карда шуд. Алҳол шаҳрҳои Деҳлӣ, Қоҳира ва Дакка аз ҷиҳати олудагии ҳаво дар сатҳи баландтарин қарор доранд. Тибқи маълумоти СҶТ ду сол қабл дар ҷаҳон шумораи шаҳрҳои ҳавояшон ифлос ба 1600 адад мерасид. Имсол бошад, ин теъдод ба 3000 расидааст. Яъне сатҳи олудагии ҳаво дар аксар кишварҳои дунё рӯ ба афзоиш ниҳодааст. Тадқиқоти олимон дар ин самт нишон медиҳанд, ки аз соли 2014 олудагии ҳаво ду баробар афзудааст. Ин нишондиҳанда хатарнок ва нигаронкунанда арзёбӣ мегардад. Ин вазъият ҳукуматдорони Мексикаро водор сохт, ки дар шаҳри Мехико ҳолати фавқулодда эълон намоянд. Мутахассисон сабабҳои асосии ғуборолудшавии ҳаворо ихроҷи газҳои гулхонаии корхонаҳои саноатӣ ва истифодаи нақлиёти хусусӣ медонанд. Бар асари ифлосшавии ҳаво дар моҳи марти соли ҷорӣ нахустин маротиба дар 14 соли охир дар шаҳри Мехико бонги экологӣ зада шуд. Тибқи иттилои мутахассисон, дар Мехико аз таъсири ҳавои ифлос ҳар сол 2 ҳазор нафар ба ҳалокат мерасанд.

Мувофиқи маълумоти СММ тайи чанд соли охир зиёда аз чоряки пиряхҳои Осиёи Марказӣ кам гардидаанд. Кам шудани захираҳои обӣ дар Сирдарё низ мушоҳида мешавад. Офатҳои табиии тайи чанд соли охир баамаломада ва қазияҳои ногуворе, ки бо таъсири тағйирёбии иқлим имрӯзҳо дар тамоми сайёра ба вуқуъ мепайванданд, боз ҳам тақвият бахшидани робитаҳои байналмилалӣ, кӯшишҳои дастаҷамъона ва ҳамкориҳои самарабахши минтақавию байналмилалиро тақозо менамоянд.

Масъалаи ҳифзу беҳдошти муҳити зист борҳо аз минбарҳои баланди сатҳи байналмилалӣ аз тарафи Президенти кишвари мо Эмомалӣ Раҳмон таъкид гардида, ҷомеаи ҷаҳониро барои пешгирӣ ва мутобиқгардонии самтҳои гуногуни муҳити табиӣ ва иқтисодию иҷтимоӣ ба таъсири тағйирёбии иқлим даъват намудааст. Ӯ 30 ноябри соли 2015 зимни суханронӣ дар Нишасти сарони давлатҳои тарафҳои конвенсияи тағйири иқлим дар Париж таъкид намуд, ки “Ҳарчанд ҳиссаи Ҷумҳурии Тоҷикистон дар ҳаҷми партовҳои газҳои гулхонаӣ ба муҳит дар миқёси олам ночиз мебошад, аммо кишвари мо дар масъалаи тағйирёбии иқлим яке аз давлатҳои осебпазир ба ҳисоб меравад. Имрӯз соҳаҳои асосии иқтисодиёти Тоҷикистон бо паёмадҳои манфии вобаста ба тағйири иқлим рӯ ба рӯ гардидаанд”.

Айни замон дар Ҷумҳурии Тоҷикистон зиёда аз 8 ҳазор пирях вуҷуд дорад, ки аксарияти онҳо дар ҳоли обшавӣ қарор доранд. Дар самти мутобиқшавӣ ба тағйирёбии иқлим бошад, аз ҷониби ҳукумати мамлакат якчанд санади муҳим таҳия ва тасдиқ гардидаанд. Ин санадҳо, ки ба беҳдошти муҳити зист, идоракунии обхезӣ, ҳифзи қабати озон, тарбия ва маърифати экологӣ ва амсоли инҳо бахшида шудаанд, бо мақсади пешгирӣ ва ҳарчи бештар коҳиш додани оқибатҳои офатҳои табиӣ роҳандозӣ гардидаанд.

Тадбиру чорабиниҳои дар доираи даҳсолаи нави байналмилалӣ зери унвони “Об барои рушди устувор” таҳиягардида, ки аз ҷониби Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон Эмомалӣ Раҳмон пешниҳод гардидаву аз ҷониби созмонҳои бонуфузи ҷаҳонӣ дастгирӣ ёфт, метавонанд боиси ноил гардидан ба комёбиҳо дар ҳалли масоили вобаста ба об дар дунё гарданд. Ин иқдом то як андоза барои пешгирии офатҳои табиӣ созгор хоҳад буд.