ҶОМЕА
Ҷумъа 29 Март 2024 04:01
ё сабаби даст ба худкушӣ задани занон дар Тоҷикистон чист?
“Озодии ҳақиқӣ он нест, ки ҳар чӣ майл дорем, анҷом диҳем, балки он аст, ки ончиро ҳақ дорем, анҷом диҳем”, – гуфтааст файласуфи аврупоӣ Карзон.
Пӯшида нест, ки яке аз хостаҳои асосии инсон расидан ба озодӣ мебошад, аммо кӯшиш бар ин озодӣ набояд ба гунае бошад, ки ба фоҷиа анҷом бипазирад. Мувофиқ бар боварҳои диниамон яке аз сабабҳои аз биҳишт хориҷ шудани Ҳазрати Одам низ ин хоҳиши расидан ба озодии мутлақ буд, ки аз биҳишт маҳрумаш карданд. Яъне ба фоҷиа анҷом пазируфта буд.
Мувофиқи маълумоти расмӣ ҳамасола дар Тоҷикистон беш аз 400 зан қасд ба ҷони худ мекунанд. Созмонҳои мудофеи ҳуқуқи занон дар кишвар масъалаи худкушии занонро хеле ҷиддӣ ва нигаронкунанда арзёбӣ карда, мегӯянд, ки зиёд гаштани хушунати хонаводагӣ сабаби ин ҳодисаҳо мешавад. Ҳукумати кишвар барои аз байн бурдани зуҳуроти мазкур ба ҳамкории мақомоти давлатӣ, созмонҳои ҷамъиятӣ ва фаъолони ҷомеа корҳои зиёдеро ба сомон расонида истодаанд. Чунончи соли 2013 аз ҷониби парлумони кишвар баҳри пешгирии хушунатҳои оилавӣ Қонун “Дар бораи пешгирии зӯроварӣ дар оила” қабул гардид. Дар шарҳи хушунатҳои хонаводагӣ мегӯянд, ки ин фишор ба ҳуқуқу озодиҳои инсон дар муҳити хонаводагист.
Мутаассифона дар бештари оилаҳои мо танҳо занон мавриди хушунату зуроварӣ қарор мегиранд ва ҳуқуқҳои эшон пайваста аз ҷониби дигар аъзои оила (бештар хонаводаи шавҳар) поймол мешавад. Дар натиҷа бархӯрдҳои равонӣ ба вуҷуд меоянд ва занон дар натиҷаи ин бархӯрдҳо баъзан ба худкушӣ даст мезананд. Ба гуфтаи коршиносони соҳа пас аз чунин муноқишаҳо даст ба худкушӣ задани занон як навъ эътирози носолим ҷиҳати поймол шудани ҳуқуқу озодиҳои онҳост.
Парвона Мирзобекова, муаллимаи фанни таъриху ҳуқуқи як мактаби миёнаи шаҳри Душанбе бар ин андеша аст, ки “занони тоҷик акнун ба озодиҳо даст ёфта истодаанд, ки то кунун аз ҷониби баъзе афроди ҷамъият ин чиз ба таври хуш пазируфта намешавад”.
Дар воқеъ, занони тоҷик то нимаи аввали асри XX ва пасон давраи ҷаҳонишавӣ дар зери таъсири танҳо як фарҳанг ва расму оин ба сар мебурданд. Дар даврони шӯравӣ низ, ки ба озодии занон дар мамолики Осиёи Марказӣ бисёр заҳматҳое ба харҷ дода мешуд, занони тоҷик ба истиснои табақаи алоҳидаи аҳолӣ ҳамоно дар зери таъсири оинҳои милливу мазҳабӣ қарор доштанд. Аз солҳои 60-ум ин тараф то ба пошхӯрии ИҶШС занҳои тоҷик андак-андак бедортар мешуданд ва раванди ба макотиби олӣ рӯй овардану таҳсили олӣ намудани эшон низ то андозае авҷ мегирифт. Инро худи намояндагон, аз ҷумла занони дар ҳамон давр тарбияву камолёфта низ тасдиқ мекунанд. Ҳуринисо Ализода яке аз намояндагони ҳамон насл аст, ки мегӯяд: “Мо аз аввалин духтароне будем, ки ба шаҳр барои хондан омадем ва тариқи гаштугузори мо дар шаҳр комилан ҳамранги деҳотиён буд. Агар мо худро каме тағйир медодем, ин аллакай носипосӣ ва беэҳтиромӣ нисбати суннату қавонини деҳот ҳисоб мешуд. Дар шаҳри Душанбе таҳсил кардани худи ман барои ҳамдеҳагонам сенсатсия (ҳангома) буд”.
Аз ин бармеояд, ки дар арафаи пошхӯрии Итиҳоди Шӯравӣ дар вуҷуди занон ҳисси худшиносиву озодихоҳӣ бештар аланга мезад ва давра ба давра мекӯшиданд барои расидан ба он марҳилаҳои муайянро пушти сар кунанд. Бо ба даст омадани истиқлолияти давлатӣ он ба шакли нисбатан нав намудор гардид. Дар ин давра аллакай дар фарҳанги либоспӯшиву гашту гузор ва мӯди занон дигаргуниҳои куллӣ ба амал омаданд. Занони шаҳрнишин бошад дар масъалаи ҳақталошӣ баъзан аз мардон дида пешқадамтар шуданд. Дар ҷӯш задани ин бедорӣ мутахассисон чанд омилро боис медонанд, ки умдатарини онҳо шиносоии мардуми тоҷик бо зиндагӣ ва менталитети давлатҳои ғарбӣ ва кинофилмҳои онҳост. Дар бештари филмҳову сериалҳои хориҷӣ аксаран занонро ҷасур, қаҳрамон ва нотарс муаррифӣ мекунанд, ки ин бо фаҳмиши баъзеҳо, ки занро “паршикаста”, “заифа”, “муштипар”, “оҷиза” ва монанди инҳо ном мебаранд, созгор нест.
Бо вуҷуди ин аксари занони мо мехоҳанд ҳамранги аврупоиҳо ва дигар мамолики пешрафта зиндагиеро дошта бошанд, ки саршор аз озодӣ бошад. Ин хостаҳои эшонро қонунгузории кишвар низ дар тамоми зинаҳо мепазирад ва арҷ мегузорад. Аммо бар хилофи ин ҳама қисме аз мардҳои кишвар, ки дар пояи фаҳмишҳои куркуронаи динӣ мондаанду рӯи андешаҳои хурофотӣ, ба ин чиз комилан зиданд.
Баъзе ҷавонон зиддияти хешро ба ин масъала ошкоро баён медоранд. Чунон ки Сафармуҳаммад Олимов як ҷавони тоҷик дар суҳбат бо мо гуфт: “Фарҳанги мардуми хориҷа, махсусан аврупоиён дар ҳеҷ даврае ба фарҳанги мардуми мо ҳамранг набуду нест. Ин аст, ки мо ҳамеша аз ҷомеаи аврупоӣ ҷудо шуда меистем. Занони моро мебояд дар бисёр масъалаҳо таҳаммулпазир бошанд, зеро тақлиди кӯркӯронаи эшон ба фарҳанги ғайр дар аксар вақт метавонад ба фоҷиа анҷомад. Аз нигоҳи дигар ин метавонад беэҳтиромӣ нисбат ба фарҳангу тамаддуни мардуми мо бошад”.
Бар холофи назари ин ҳамсуҳбати мо аксари духтарон ҷонибдори озодиву зиндагии бидуни моҷаро дар асоси қонуну қавоиди қабулгардида ҳастанд. Масалан, Маҳина Султонова донишҷӯи бахши забони англисии яке аз донишгоҳҳои кишвар чунин андеша дорад: “Ман, албатта, ҷонибдори он нестам, ки дар натиҷаи ҳақталошӣ одам то ба худкушӣ расад. Вале баъзан одамҳо чунон беэътиноӣ мекунанд, ки тамоми дарҳо ба рӯи занон баста мешавад ва ягона роҳро дар худкушӣ мебинанд. Аъмоли инсон дар зиндагӣ набояд аз мадори инсоният хориҷ шавад. Ба ин масъала бояд мардон бештар аҳамият диҳанд”.
Аммо Маҳмадулло Давлатов, равоншиноси тоҷик бар ин андеша аст, ки дар ҳолати ба танг омадан даст ба худкушӣ задан амали ношоистаест ва қабл аз ин кор бояд андеша кард. “Дар ҳар ҳолат зани батангомада бояд пеш аз даст задан ба фоҷеа фикр кунад, ки бо чӣ мақсад зиндагӣ мекунад? Чаро фарзанд бузург мекунад. Дар ҳолатҳои зиёд мешавад аз роҳи таҳлилу бозбинӣ ва сабр дар қабули қарор аз фоҷеа ҷилавгирӣ кард”, - мегӯяд равоншинос.
Равоншиносони аврупоӣ дар моҷароҳои ҳалнопазири хонаводагӣ ҷудоиро авлотар мепазиранд. Онҳо машварат медиҳанд, ки беҳтар аст зан хонаи шавҳарро тарк карда зиндагии мустақилонаро шуруъ кунад ва ба ҳеҷ сурат даст ба худкушӣ ё куштор назанад. Аммо зиндагии мустақилона ва дур аз оиларо ба ҳеҷ ваҷҳ ҷомеаи мо қабул надорад ва аслан ин шеваи кор ба расму оини мо созгор нест. Аз тарафи дигар занҳое, ки аз хонаи шавҳар берун омаданд, дар хонаи падару модар намеғунҷанд. Агар ғунҷанд ҳам, осуда буда наметавонанд. Бинобар ин роҳи зудтар аз зери ин кулфат растанро дар нуқта гузоштан ба зиндагии хеш мебинанд. Инчунин, бештари заноне, ки ҷудо мешаванд бо сабаби вазъи ноҷури иқтисодӣ имкони мустақилона пеш бурдани аробаи зиндагиро надоранд...
Албатта, вақте ин мушкилот рӯи ҳам ҷамъ мешавад, гиреҳе ба дил ва буғзе дар гулӯи зан пайдо мегардад ва ӯро пахш мекунад. Зан ки табиатан мавҷуди заифу латиф аст, ба вазниниҳо тоб оварданаш душвор мешавад.
Дар ин масъала, ки хеле мушкил ва мураккабу печида аст, роҳҳои гуногуни ҳалро метавон пайдо кард. Муҳимтарин роҳ он аст, ки озодии занон дар кишвари мо набояд дар пояи тақлиди кӯркӯрона ва ҷаҳонбинии маҳдуд амалӣ шавад. Балки озодии занонро дар доираи эътиқодоти динӣ ва мувофиқ бо талаботи ҷомеаи суннатии тоҷикона ба роҳ монем ва бо роҳи фаҳмондадиҳӣ аз андешаи занон “озодии ғарбиёна”-ро рафъ созем. Баид аст, ки ин усул ба кам гаштани шумораи худкушии занон дар кишвар оварда мерасонад. Дар навбати худ занон ҳам бояд сустирода нашаванд, бояд дарк кунанд, ки мақсад аз омаданашон ба ин дунё чист, ба куҷо бояд раванд. Ва аз ҳама муҳим дар сурати ба ҷони худ қасд кардани вай оё зиндагии пайвандонаш, агар фарзанддор бошад, ояндаи фарзандонаш чи гуна шакл мегирад...
Таманно мекунем, ки ҳамеша ақли инсон мунаввар бошаду худи ӯ дурандеш, то мабод зане, модаре ба худкушӣ даст занаду фарзандони худро бемодар гузорад.
Зимнан, аз ҷавонон, мардон ва падарон ҳам даъват мекунем, ки бар ғазаби худ ҳоким бошанд, ба хотир дошта бошанд, ки занҳо низ ба дасти эшон амонатанд ва ҳар амонатнигаҳдоре рӯзе пурсида хоҳад шуд.
“Озодии ҳақиқӣ он нест, ки ҳар чӣ майл дорем, анҷом диҳем, балки он аст, ки ончиро ҳақ дорем, анҷом диҳем”, – гуфтааст файласуфи аврупоӣ Карзон.
Пӯшида нест, ки яке аз хостаҳои асосии инсон расидан ба озодӣ мебошад, аммо кӯшиш бар ин озодӣ набояд ба гунае бошад, ки ба фоҷиа анҷом бипазирад. Мувофиқ бар боварҳои диниамон яке аз сабабҳои аз биҳишт хориҷ шудани Ҳазрати Одам низ ин хоҳиши расидан ба озодии мутлақ буд, ки аз биҳишт маҳрумаш карданд. Яъне ба фоҷиа анҷом пазируфта буд.
Мувофиқи маълумоти расмӣ ҳамасола дар Тоҷикистон беш аз 400 зан қасд ба ҷони худ мекунанд. Созмонҳои мудофеи ҳуқуқи занон дар кишвар масъалаи худкушии занонро хеле ҷиддӣ ва нигаронкунанда арзёбӣ карда, мегӯянд, ки зиёд гаштани хушунати хонаводагӣ сабаби ин ҳодисаҳо мешавад. Ҳукумати кишвар барои аз байн бурдани зуҳуроти мазкур ба ҳамкории мақомоти давлатӣ, созмонҳои ҷамъиятӣ ва фаъолони ҷомеа корҳои зиёдеро ба сомон расонида истодаанд. Чунончи соли 2013 аз ҷониби парлумони кишвар баҳри пешгирии хушунатҳои оилавӣ Қонун “Дар бораи пешгирии зӯроварӣ дар оила” қабул гардид. Дар шарҳи хушунатҳои хонаводагӣ мегӯянд, ки ин фишор ба ҳуқуқу озодиҳои инсон дар муҳити хонаводагист.
Мутаассифона дар бештари оилаҳои мо танҳо занон мавриди хушунату зуроварӣ қарор мегиранд ва ҳуқуқҳои эшон пайваста аз ҷониби дигар аъзои оила (бештар хонаводаи шавҳар) поймол мешавад. Дар натиҷа бархӯрдҳои равонӣ ба вуҷуд меоянд ва занон дар натиҷаи ин бархӯрдҳо баъзан ба худкушӣ даст мезананд. Ба гуфтаи коршиносони соҳа пас аз чунин муноқишаҳо даст ба худкушӣ задани занон як навъ эътирози носолим ҷиҳати поймол шудани ҳуқуқу озодиҳои онҳост.
Парвона Мирзобекова, муаллимаи фанни таъриху ҳуқуқи як мактаби миёнаи шаҳри Душанбе бар ин андеша аст, ки “занони тоҷик акнун ба озодиҳо даст ёфта истодаанд, ки то кунун аз ҷониби баъзе афроди ҷамъият ин чиз ба таври хуш пазируфта намешавад”.
Дар воқеъ, занони тоҷик то нимаи аввали асри XX ва пасон давраи ҷаҳонишавӣ дар зери таъсири танҳо як фарҳанг ва расму оин ба сар мебурданд. Дар даврони шӯравӣ низ, ки ба озодии занон дар мамолики Осиёи Марказӣ бисёр заҳматҳое ба харҷ дода мешуд, занони тоҷик ба истиснои табақаи алоҳидаи аҳолӣ ҳамоно дар зери таъсири оинҳои милливу мазҳабӣ қарор доштанд. Аз солҳои 60-ум ин тараф то ба пошхӯрии ИҶШС занҳои тоҷик андак-андак бедортар мешуданд ва раванди ба макотиби олӣ рӯй овардану таҳсили олӣ намудани эшон низ то андозае авҷ мегирифт. Инро худи намояндагон, аз ҷумла занони дар ҳамон давр тарбияву камолёфта низ тасдиқ мекунанд. Ҳуринисо Ализода яке аз намояндагони ҳамон насл аст, ки мегӯяд: “Мо аз аввалин духтароне будем, ки ба шаҳр барои хондан омадем ва тариқи гаштугузори мо дар шаҳр комилан ҳамранги деҳотиён буд. Агар мо худро каме тағйир медодем, ин аллакай носипосӣ ва беэҳтиромӣ нисбати суннату қавонини деҳот ҳисоб мешуд. Дар шаҳри Душанбе таҳсил кардани худи ман барои ҳамдеҳагонам сенсатсия (ҳангома) буд”.
Аз ин бармеояд, ки дар арафаи пошхӯрии Итиҳоди Шӯравӣ дар вуҷуди занон ҳисси худшиносиву озодихоҳӣ бештар аланга мезад ва давра ба давра мекӯшиданд барои расидан ба он марҳилаҳои муайянро пушти сар кунанд. Бо ба даст омадани истиқлолияти давлатӣ он ба шакли нисбатан нав намудор гардид. Дар ин давра аллакай дар фарҳанги либоспӯшиву гашту гузор ва мӯди занон дигаргуниҳои куллӣ ба амал омаданд. Занони шаҳрнишин бошад дар масъалаи ҳақталошӣ баъзан аз мардон дида пешқадамтар шуданд. Дар ҷӯш задани ин бедорӣ мутахассисон чанд омилро боис медонанд, ки умдатарини онҳо шиносоии мардуми тоҷик бо зиндагӣ ва менталитети давлатҳои ғарбӣ ва кинофилмҳои онҳост. Дар бештари филмҳову сериалҳои хориҷӣ аксаран занонро ҷасур, қаҳрамон ва нотарс муаррифӣ мекунанд, ки ин бо фаҳмиши баъзеҳо, ки занро “паршикаста”, “заифа”, “муштипар”, “оҷиза” ва монанди инҳо ном мебаранд, созгор нест.
Бо вуҷуди ин аксари занони мо мехоҳанд ҳамранги аврупоиҳо ва дигар мамолики пешрафта зиндагиеро дошта бошанд, ки саршор аз озодӣ бошад. Ин хостаҳои эшонро қонунгузории кишвар низ дар тамоми зинаҳо мепазирад ва арҷ мегузорад. Аммо бар хилофи ин ҳама қисме аз мардҳои кишвар, ки дар пояи фаҳмишҳои куркуронаи динӣ мондаанду рӯи андешаҳои хурофотӣ, ба ин чиз комилан зиданд.
Баъзе ҷавонон зиддияти хешро ба ин масъала ошкоро баён медоранд. Чунон ки Сафармуҳаммад Олимов як ҷавони тоҷик дар суҳбат бо мо гуфт: “Фарҳанги мардуми хориҷа, махсусан аврупоиён дар ҳеҷ даврае ба фарҳанги мардуми мо ҳамранг набуду нест. Ин аст, ки мо ҳамеша аз ҷомеаи аврупоӣ ҷудо шуда меистем. Занони моро мебояд дар бисёр масъалаҳо таҳаммулпазир бошанд, зеро тақлиди кӯркӯронаи эшон ба фарҳанги ғайр дар аксар вақт метавонад ба фоҷиа анҷомад. Аз нигоҳи дигар ин метавонад беэҳтиромӣ нисбат ба фарҳангу тамаддуни мардуми мо бошад”.
Бар холофи назари ин ҳамсуҳбати мо аксари духтарон ҷонибдори озодиву зиндагии бидуни моҷаро дар асоси қонуну қавоиди қабулгардида ҳастанд. Масалан, Маҳина Султонова донишҷӯи бахши забони англисии яке аз донишгоҳҳои кишвар чунин андеша дорад: “Ман, албатта, ҷонибдори он нестам, ки дар натиҷаи ҳақталошӣ одам то ба худкушӣ расад. Вале баъзан одамҳо чунон беэътиноӣ мекунанд, ки тамоми дарҳо ба рӯи занон баста мешавад ва ягона роҳро дар худкушӣ мебинанд. Аъмоли инсон дар зиндагӣ набояд аз мадори инсоният хориҷ шавад. Ба ин масъала бояд мардон бештар аҳамият диҳанд”.
Аммо Маҳмадулло Давлатов, равоншиноси тоҷик бар ин андеша аст, ки дар ҳолати ба танг омадан даст ба худкушӣ задан амали ношоистаест ва қабл аз ин кор бояд андеша кард. “Дар ҳар ҳолат зани батангомада бояд пеш аз даст задан ба фоҷеа фикр кунад, ки бо чӣ мақсад зиндагӣ мекунад? Чаро фарзанд бузург мекунад. Дар ҳолатҳои зиёд мешавад аз роҳи таҳлилу бозбинӣ ва сабр дар қабули қарор аз фоҷеа ҷилавгирӣ кард”, - мегӯяд равоншинос.
Равоншиносони аврупоӣ дар моҷароҳои ҳалнопазири хонаводагӣ ҷудоиро авлотар мепазиранд. Онҳо машварат медиҳанд, ки беҳтар аст зан хонаи шавҳарро тарк карда зиндагии мустақилонаро шуруъ кунад ва ба ҳеҷ сурат даст ба худкушӣ ё куштор назанад. Аммо зиндагии мустақилона ва дур аз оиларо ба ҳеҷ ваҷҳ ҷомеаи мо қабул надорад ва аслан ин шеваи кор ба расму оини мо созгор нест. Аз тарафи дигар занҳое, ки аз хонаи шавҳар берун омаданд, дар хонаи падару модар намеғунҷанд. Агар ғунҷанд ҳам, осуда буда наметавонанд. Бинобар ин роҳи зудтар аз зери ин кулфат растанро дар нуқта гузоштан ба зиндагии хеш мебинанд. Инчунин, бештари заноне, ки ҷудо мешаванд бо сабаби вазъи ноҷури иқтисодӣ имкони мустақилона пеш бурдани аробаи зиндагиро надоранд...
Албатта, вақте ин мушкилот рӯи ҳам ҷамъ мешавад, гиреҳе ба дил ва буғзе дар гулӯи зан пайдо мегардад ва ӯро пахш мекунад. Зан ки табиатан мавҷуди заифу латиф аст, ба вазниниҳо тоб оварданаш душвор мешавад.
Дар ин масъала, ки хеле мушкил ва мураккабу печида аст, роҳҳои гуногуни ҳалро метавон пайдо кард. Муҳимтарин роҳ он аст, ки озодии занон дар кишвари мо набояд дар пояи тақлиди кӯркӯрона ва ҷаҳонбинии маҳдуд амалӣ шавад. Балки озодии занонро дар доираи эътиқодоти динӣ ва мувофиқ бо талаботи ҷомеаи суннатии тоҷикона ба роҳ монем ва бо роҳи фаҳмондадиҳӣ аз андешаи занон “озодии ғарбиёна”-ро рафъ созем. Баид аст, ки ин усул ба кам гаштани шумораи худкушии занон дар кишвар оварда мерасонад. Дар навбати худ занон ҳам бояд сустирода нашаванд, бояд дарк кунанд, ки мақсад аз омаданашон ба ин дунё чист, ба куҷо бояд раванд. Ва аз ҳама муҳим дар сурати ба ҷони худ қасд кардани вай оё зиндагии пайвандонаш, агар фарзанддор бошад, ояндаи фарзандонаш чи гуна шакл мегирад...
Таманно мекунем, ки ҳамеша ақли инсон мунаввар бошаду худи ӯ дурандеш, то мабод зане, модаре ба худкушӣ даст занаду фарзандони худро бемодар гузорад.
Зимнан, аз ҷавонон, мардон ва падарон ҳам даъват мекунем, ки бар ғазаби худ ҳоким бошанд, ба хотир дошта бошанд, ки занҳо низ ба дасти эшон амонатанд ва ҳар амонатнигаҳдоре рӯзе пурсида хоҳад шуд.
Эзоҳи худро нависед