ҶОМЕА
Сешанбе 29 Апрел 2025 02:46
Ҷашни Наврӯз дар Бадахшон бо шукӯҳу ҷалол ва бо риояи анъанаҳо ва суннатҳои қадимаи ҳар маҳалла таҷлил мешавад, ки аз аҷдодон ба мерос мондааст. Дар Бадахшон омадани Наврӯзро аз рӯи ҳаракати офтоб ҳангоми расидан ба бурҷи ҳамал муайян мекунанд. Дар минтақаҳои кӯҳистони Бадахшон иди Наврӯзро вобаста ба забону фарҳанг ва дигар суннатҳои қадима таҷлил мекунанд.
ДАРВОЗ
Наврӯз дар ноҳияи Дарвоз дорои расму оинҳои қадима ва суннатҳои маҳаллӣ мебошад. Ойини қадимаи наврӯзӣ дар ноҳияи Дарвоз ин “Ҷуфтбаророн” мебошад, ки рамзи оғози корҳои баҳорӣ ва киштукор аст. Деҳқонон дар рӯзи аввали иди Наврӯз заминро шудгор мекунанд ва онро нишонаи баракат ва фаровонӣ медонанд. Суннатҳои мардумӣ ва расму русуми ноҳияҳои Ванҷ Дарвоз нисбат ба ноҳияҳои Шуғнон, Рӯшон, Роштқалъа фарқияти зиёде дорад, ки мо мушоҳида намудем. “Либоси наврӯзӣ”- дар ноҳияи Дарвоз ин либоси чакан аст, ки аз дигар ноҳияҳо фарқ мекунад.
Тарзи суманакпазӣ дар ноҳияи Дарвоз ва маҳаллаи Вахон аз ҳамдигар фарқияти калон доранд. Масалан, дар Бартанг “Боҷайём”, дар ноҳияи Рӯшон “Батайом”, ки ин таомҳо шаб ё рӯз дар 8 ё 9 соат мепазанд, вале тарзи пухтан ҳам фарқ мекунад. Ҳатто дар худи Дарвоз Наврӯзи Ёгед аз дигар ноҳияҳо ба куллӣ фарқ мекунад, бахусус бо шаби Бурвеҷи худ. Маросими “ордгузорӣ - ордгирак”, фақат дар ноҳияи Дарвоз ба назар мерасад. Аслан, дар рӯзҳои Наврӯз мардуми Дарвоз хонаҳои худро пок мекунанд. Либоси нав мепӯшанд ва кӯчаҳоро тоза месозанд. Яке аз суннатҳои қадима ин “Оташ афрӯхтан” аст. Гарчанде ки ин анъана дар баъзе минтақаҳои Бадахшон ба назар намерасад, дар ноҳияи Дарвоз дар 21- уми март 3 шаб дар майдон гулхани оташ афрӯхта, ойини “аловпарак” баргузор мекунанд. Идомадагон аз болои оташ парида, ресмони чоррангаро (сафеду сиёҳ ва зарду нилӣ) дар оташ партофта, “рафъи балоҳо” мегӯянд.
ВАНҶ
Дар ноҳияи Ванҷ пеш аз Наврӯз деҳқонон заминро шудгор мекунанд, ки онро ба лафзи худашон “Сарҷуфтӣ” меноманд. Ин расм рамзи оғози фасли кишоварзӣ ва дуои баракат барои ҳосили фаровон мебошад. Нишонаҳои асосии Наврӯз дар ноҳияи Ванҷ масалан, нишонасанги “кару гунг” аз нишонаҳои Ёгед, нишонасанги Мубораки Вох, Шоҳи Тирандоз, Шоҳбурони Роштқалъа, нишонаи хона дар ноҳияи Шуғнон, санги Тақвимии Шарош дар ноҳияи Мурғоб аз ҳамдигар ба куллӣ фарқ доранд.
Бояд ёдрас шуд, ки оташафрӯзии ҷашни Сада, аловпараки наврӯзӣ ва Чоршанбеи Сурӣ аз ҳамдигар фарқ доранд ва таъриху мазмуни хоси худро доранд. Таъомҳои наврӯзии ноҳияи Ванҷ суманак, оши бурида, атола, шакароб ва дигар таъомҳо мебошанд.
РӮШОН
Аз рӯйи ҳисоби тақвими мардумӣ, ки дар ноҳияи Рӯшон роиҷ аст, баъди поён ёфтани чиллаи зимистон Наврӯз таҷлил мегардад. Дар рӯзи аввали ин ид соҳиби хона баъди ғизои шом аз гунҷур бо зарфи чӯбин орд бароварда, “Бисмиллоҳи раҳмони раҳим, шогун баҳор муборак!” гӯён вориди хона мешавад ва дар пояи ҳар панҷ сутуни хонаи урфӣ андаке орд мепошад. Сипас, аз омехтаи орд, равған, шир ва шакар батак тайёр мекунанд. То субҳ қоидаи “пичирумч” иҷро мешавад. Яъне каси бегона ба хона ворид намешавад. Ин русум ба хотири пешгирӣ намудан аз паю қадами шум ва наҳс ба остонаи хона иҷро мешавад. Дар рӯзи дуюми ид мардум таомҳои идона пухта ҳамсояҳояшонро ба сари дастархон даъват мекунанд. Таъоми идона “ҳаққи ҳамсояҳо” ном дорад. Қабл аз тановули ғизо барои арвоҳи гузаштагон дуои махсус мехонанд. Сокинони ин ноҳия гӯсфандро кушта, бо каллаю почаи он боҷ мепазанд.
ШУҒНОН
Наврӯзро мардуми Шуғнон “Хидирайём”, яъне “Ҷашни бузург” ва “Ҷашни сари сол” ҳам мегӯянд. Тоза намудани ҳавлӣ, кӯчаву хиёбонҳо, асосан анҷом додани амалҳои нек дар иди Наврӯз, либоси тозаву озода пӯшидан ва бозиҳои маъмулии миллӣ хурӯсҷанг, кабканҷ, тухмбозӣ, шоландозӣ, фоландозӣ, килоғузғуз, бахткушоиҳои наврӯзӣ, дуд намудани гиёҳҳои хушбӯй, таомҳои наврӯзӣ, дуоҳои наврӯзӣ, хабаргирии калонсолон, ҷуфтбаророн ва пошидани гандум ба замин ва амсоли инҳо суннатҳои наврӯзии мардуми Шуғнон мебошанд.
Дар ин рӯз соҳибхона ду ҷорӯбро мебандад, ки якеро пиёдаҷорӯб ва дигареро савораҷорӯб меноманд ва ин маросимро “Видирмвист” ё ҷорӯббандӣ низ мегӯянд. Бо ҷоруби дастаи чӯбини дароздошта шифт ва қисми болоии хона ва бо ҷорӯби бедаста фарши хонаро пок мекунанд. Баъди тоза намудани хона савораҷорӯбро ба воситаи равзан ва пиёдаҷорӯбро ба воситаи дар аз хона берун мебароранд. Дар хона танҳо занон ва духтарон мемонанд ва ба тоза кардани он машғул мешаванд. Соҳибхоназан тамоми хонаро тоза карда, фаршу тирезаҳоро бо латта мешӯяд. Баъдан кадбонуи хона ба рӯйи сутуни хона “бун”, яъне кафи орд мезанад. Орд нишонаи ҳаёти осоишта буда, фоли нек ба шумор меравад.
Дар иди Наврӯз нонпазӣ яке аз оинҳои наврӯзӣ буда, дар рӯзи ид занҳо дар танӯр оташ андохта, шӯрбо, нон, кулча ва дар болои хокистари танӯр тоба ниҳода, дар он қамочак, як навъи нон, мепазанд. Хӯрокҳои қадимӣ бо номи бат, ширу нон боҷ, кочӣ, ҳалво, шируған, даля ва дигар таомҳои миллиро дар ин ноҳия омода мекунанд ва аҳли хонаводаю ҳамсояҳо аз он ком ширин намуда, ба ҳунари пазандагии кадбонуҳо баҳо медиҳанд.
ХОРУҒ
Дар Хоруғ ин ҷашнро “Хидирайём” мегӯянд. Ин ҷашн 6 рӯз давом мекунад, аммо ойинҳои асосии он 3 рӯз анҷом меёбанд. Дар рӯзи аввал барои хӯроки наврӯзӣ гӯсфанди махсуси парваришёфтаро тоза шуста, пешаш обу алаф, ғалладона ва ҷав мегузоштанд.Тибқи боварии мардум, агар гӯсфанд ба яке аз ин се рамзи ҳосил аввал майл мекард, ҳамон сол ин зироат фаровонтар мешудааст ва фаровонии ҳар яке аз ин тухмиҳо рамзи беҳбудии ягон паҳлуи рӯзгори мардумро ифода мекард, баъди ин гӯсфандро забҳ мекунанд.
Ҳар як авлод алоҳида дар хонаи яке аз хешон ҷамъ омада, идро истиқбол мегиранд ва аз гӯшти гӯсфанд хӯрок омода менамоянд.
Бояд қайд кард, ки яке аз ойинҳои хеле маъмули мардуми Бадахшон, ки дар мавридҳои гуногуни таҷлили идҳои шогунӣ ба ҷо оварда мешавад, “бунзанӣ”, яъне ордпошӣ мебошад. Вақте аҳли хонавода якто-якто вориди хона мегарданд, каме орди сафед ба китфи рости онҳо мепошанд ва онҳо навдаҳоро гирифта, дар суфаи тарафи рости хона гузошта мемонанд. Марди хона бояд то қарибии нисфи рӯз баргашта, бо аҳли хонадон таоми наврӯзиро хӯрад. Ӯ пеш аз омаданаш як шохи бедро, ки аз се қисм иборат аст, дар даст гирифта, вориди хона шуда, “Шогун баҳор муборак!” мегӯяд.
ИШКОШИМ
Омодагӣ ба Наврӯз дар ноҳияи Ишкошим, ки онро аз рӯи гуногунрангии ҳунар аз минтақаҳои Вахон, Ишкошим ва Ғорон иборат медонанд, як моҳ пеш сар мешавад. Бонувон суманак мемонанд, мардон бошанд “заранг”, ки дар талу пуштаҳо рӯида, ҳамешасабз мебошад, ҷамъ меоранд. Заранг мисли арчаи ҳамешасабз рамзи дарозумрӣ, ободӣ, хуррамӣ ва зиндагии осуда ҳисобида шуда, рӯзи Наврӯз таомро дар оташи он тайёр мекунанд.
Дар ин ноҳия саҳарии барвақт зуд то дамидани равшанӣ соҳибхона нони гандумро таги бағал гузошта, як намад, як порча палос, пӯсти гӯсфанд, ё чизи ба ин ашё монандро гирифта, саъй мекунад, то ба муқобили ситораи маълуме, ки бадбахтӣ меоварад, набарояд ва ба сӯи вай нигоҳ накунад. Ӯ аз хона баромада намад, ё пӯстро болои дарахт, ё ҳота партофта, худаш барои буридани қадре пояи қамиш, ки баъдан онро бо худ ба хона мебарад, меравад. Пас аз бозгашти хӯҷаин ба хона нонеро, ки вай таги бағал медошт, дар косаи шир реза карда, ӯ то сер шуданаш мехӯрад. Ин нишонаи он аст, ки соли дар пешорӯ истода, бояд серию фаровонӣ оварад.
Рӯзи Наврӯз кадбонувони ноҳияи Ишкошим нони вижае, ки “шогунқумоч” меноманд, мепазанд. Нони пухта гирдшакл буда, ғафсиаш андозаи чор ангуштро ташкил медиҳад. Дар нони ҳаҷмаш хурд сумалак меандозанд, ки ба забони ишкошимӣ онро “симанк”меноманд. Вай аз гандуме, ки 4- 5 рӯз то вақти сабзиданаш дар об нигоҳ дошта шуда, баъд хушконида шудааст, тайёр карда мешавад. Вақте ки “шогунқумоч” омода шуд ва хона рӯбучин гардид, ду мард дар ду кунҷи муқобили хона нишаста, нонро ба тарафи ҳамдигар меғелонанд. Сипас, ин нонро ба қисмҳо бурида, ба ҳозирин ва ҳамаи он хешовандҳое, ки ин рӯз ба хона медароянд, як бурдагӣ дода, қисме аз онро ҳамчун савғот ба хонаи хешовандон мефиристонанд.
РОШТҚАЛЪА
Ҷашни Наврӯзро мардуми ноҳияи Роштқалъа “Хидирайём” мегӯянд. Баъди рӯзи такконидану тамиз кардани хона, ҷиҳози хона, гирду атрофи он соҳибхоназан субҳи содиқ аз хоб хеста, бо умеди дар дил дошта, дар оби чашма ё рӯди деҳа дасту рӯ мешӯяд. Баъд дар ду сатил обро гирифта ба хона меояд. Баъди дуд кардани сипанд обро ба деги чагдон рехта, ба аҳли хонавода умри дароз ва нозу неъматҳои худовандиро таманно мекунад. Дар рӯзи ид ва ё баъди он агар борон борад, соҳибхона аввал зери равзанаи хона дар як зарф орд оварда, се бор онро таги борон зада дуо мекунад. “Борони раҳмат, дар ин сол ризқу рӯзии хонадони моро афзун гардон”. Баъдан дар зарфи дигар донаҳои гандумро се бор зери борон давр занонда, дуо мехонад. “Борони раҳмат, ба бандагони Худо ҳосили фаровони ғаллаву гандумро рӯзӣ кун”. Ҳамин хел бо ин ойин зери борон пашм, мӯйина, ҷиҳози арӯсу домодро, ки барои тӯй омода шудааст, се бор давр мезананд.
Ин намуди анъана танҳо дар ноҳияи Роштқалъа дар иди Наврӯз ба назар мерасад. Унсури дигари ноҳияи Роштқалъа ин шомгоҳон афрӯхтани гулхан мебошад, ки гирди он ҷамъ мешаванду сурудхонӣ мекунанд. Рӯзи дуюми Иди Наврӯз кадбону барвақт хеста, дар оташдон алов мемонад. Аслан дар аввал барои гирондани алов аз чӯби дарахти арча ё сияҳбед истифода мекарданд. Гӯё дар ин рӯзи муқаддас дуди бегона ба хонаашон надарояд. Оташ тамоми балою касофатҳоро сӯхта нобуд мекунад ва аз дудбаро ба берун мепартояд. Оғози ҳамаи корҳои наврӯзӣ аз дуд кардани сипанд оғоз мешавад ва ҳар он чи барои истифода омода мешавад, аввал ба он орд мепошанд.
МУРҒОБ
Ноҳияи Мурғоб баландкӯҳтарин ноҳияи Тоҷикистон мебошад. Гарчанде ки бештари аҳолии ин минтақа қирғизҳо мебошанд, аммо Наврӯз ҳамчун ҷашни эҳёи табиат ва оғози сол бо расму русуми оинҳои хоси худ таҷлил карда мешавад.
Яке аз анъанаҳои муҳими мардуми Мурғоб дар рӯзҳои Наврӯз ин “Қурбонии чорво” мебошад. Ин амал ҳамчун рамзи баракат ва фаровонии соли нав иҷро шуда, гӯшт барои оилаҳо ва ниёзмандон тақсим карда мешавад. Ноҳияи Мурғоб бо бозиҳои қадимии худ маъруф аст, ки онҳо дар рӯзҳои иди Наврӯз баргузор мегарданд. Кокбору (Бузкашӣ) - яке аз маъруфтарин бозиҳои мардуми қирғиз, ки ҷавонон барои гирифтани буз бо ҳам рақобат мекунанд. Аспдавонӣ - мусобиқаи суннатии саворон, ки дар саҳроҳои васеи Мурғоб баргузор мегардад. Тирандозӣ - яке аз бозиҳои қадимии мардона, ки дар рӯзи Наврӯз баргузор мегардад. Қӯъош (гӯштин) - варзиши маъмули мардон аст, ки дар рӯзҳои Наврӯз баргузор мегардад.
Таҳияи
Малика МУҚАДАМОВА, “ҶТ”
ДАРВОЗ
Наврӯз дар ноҳияи Дарвоз дорои расму оинҳои қадима ва суннатҳои маҳаллӣ мебошад. Ойини қадимаи наврӯзӣ дар ноҳияи Дарвоз ин “Ҷуфтбаророн” мебошад, ки рамзи оғози корҳои баҳорӣ ва киштукор аст. Деҳқонон дар рӯзи аввали иди Наврӯз заминро шудгор мекунанд ва онро нишонаи баракат ва фаровонӣ медонанд. Суннатҳои мардумӣ ва расму русуми ноҳияҳои Ванҷ Дарвоз нисбат ба ноҳияҳои Шуғнон, Рӯшон, Роштқалъа фарқияти зиёде дорад, ки мо мушоҳида намудем. “Либоси наврӯзӣ”- дар ноҳияи Дарвоз ин либоси чакан аст, ки аз дигар ноҳияҳо фарқ мекунад.
Тарзи суманакпазӣ дар ноҳияи Дарвоз ва маҳаллаи Вахон аз ҳамдигар фарқияти калон доранд. Масалан, дар Бартанг “Боҷайём”, дар ноҳияи Рӯшон “Батайом”, ки ин таомҳо шаб ё рӯз дар 8 ё 9 соат мепазанд, вале тарзи пухтан ҳам фарқ мекунад. Ҳатто дар худи Дарвоз Наврӯзи Ёгед аз дигар ноҳияҳо ба куллӣ фарқ мекунад, бахусус бо шаби Бурвеҷи худ. Маросими “ордгузорӣ - ордгирак”, фақат дар ноҳияи Дарвоз ба назар мерасад. Аслан, дар рӯзҳои Наврӯз мардуми Дарвоз хонаҳои худро пок мекунанд. Либоси нав мепӯшанд ва кӯчаҳоро тоза месозанд. Яке аз суннатҳои қадима ин “Оташ афрӯхтан” аст. Гарчанде ки ин анъана дар баъзе минтақаҳои Бадахшон ба назар намерасад, дар ноҳияи Дарвоз дар 21- уми март 3 шаб дар майдон гулхани оташ афрӯхта, ойини “аловпарак” баргузор мекунанд. Идомадагон аз болои оташ парида, ресмони чоррангаро (сафеду сиёҳ ва зарду нилӣ) дар оташ партофта, “рафъи балоҳо” мегӯянд.
ВАНҶ
Дар ноҳияи Ванҷ пеш аз Наврӯз деҳқонон заминро шудгор мекунанд, ки онро ба лафзи худашон “Сарҷуфтӣ” меноманд. Ин расм рамзи оғози фасли кишоварзӣ ва дуои баракат барои ҳосили фаровон мебошад. Нишонаҳои асосии Наврӯз дар ноҳияи Ванҷ масалан, нишонасанги “кару гунг” аз нишонаҳои Ёгед, нишонасанги Мубораки Вох, Шоҳи Тирандоз, Шоҳбурони Роштқалъа, нишонаи хона дар ноҳияи Шуғнон, санги Тақвимии Шарош дар ноҳияи Мурғоб аз ҳамдигар ба куллӣ фарқ доранд.
Бояд ёдрас шуд, ки оташафрӯзии ҷашни Сада, аловпараки наврӯзӣ ва Чоршанбеи Сурӣ аз ҳамдигар фарқ доранд ва таъриху мазмуни хоси худро доранд. Таъомҳои наврӯзии ноҳияи Ванҷ суманак, оши бурида, атола, шакароб ва дигар таъомҳо мебошанд.
РӮШОН
Аз рӯйи ҳисоби тақвими мардумӣ, ки дар ноҳияи Рӯшон роиҷ аст, баъди поён ёфтани чиллаи зимистон Наврӯз таҷлил мегардад. Дар рӯзи аввали ин ид соҳиби хона баъди ғизои шом аз гунҷур бо зарфи чӯбин орд бароварда, “Бисмиллоҳи раҳмони раҳим, шогун баҳор муборак!” гӯён вориди хона мешавад ва дар пояи ҳар панҷ сутуни хонаи урфӣ андаке орд мепошад. Сипас, аз омехтаи орд, равған, шир ва шакар батак тайёр мекунанд. То субҳ қоидаи “пичирумч” иҷро мешавад. Яъне каси бегона ба хона ворид намешавад. Ин русум ба хотири пешгирӣ намудан аз паю қадами шум ва наҳс ба остонаи хона иҷро мешавад. Дар рӯзи дуюми ид мардум таомҳои идона пухта ҳамсояҳояшонро ба сари дастархон даъват мекунанд. Таъоми идона “ҳаққи ҳамсояҳо” ном дорад. Қабл аз тановули ғизо барои арвоҳи гузаштагон дуои махсус мехонанд. Сокинони ин ноҳия гӯсфандро кушта, бо каллаю почаи он боҷ мепазанд.
ШУҒНОН
Наврӯзро мардуми Шуғнон “Хидирайём”, яъне “Ҷашни бузург” ва “Ҷашни сари сол” ҳам мегӯянд. Тоза намудани ҳавлӣ, кӯчаву хиёбонҳо, асосан анҷом додани амалҳои нек дар иди Наврӯз, либоси тозаву озода пӯшидан ва бозиҳои маъмулии миллӣ хурӯсҷанг, кабканҷ, тухмбозӣ, шоландозӣ, фоландозӣ, килоғузғуз, бахткушоиҳои наврӯзӣ, дуд намудани гиёҳҳои хушбӯй, таомҳои наврӯзӣ, дуоҳои наврӯзӣ, хабаргирии калонсолон, ҷуфтбаророн ва пошидани гандум ба замин ва амсоли инҳо суннатҳои наврӯзии мардуми Шуғнон мебошанд.
Дар ин рӯз соҳибхона ду ҷорӯбро мебандад, ки якеро пиёдаҷорӯб ва дигареро савораҷорӯб меноманд ва ин маросимро “Видирмвист” ё ҷорӯббандӣ низ мегӯянд. Бо ҷоруби дастаи чӯбини дароздошта шифт ва қисми болоии хона ва бо ҷорӯби бедаста фарши хонаро пок мекунанд. Баъди тоза намудани хона савораҷорӯбро ба воситаи равзан ва пиёдаҷорӯбро ба воситаи дар аз хона берун мебароранд. Дар хона танҳо занон ва духтарон мемонанд ва ба тоза кардани он машғул мешаванд. Соҳибхоназан тамоми хонаро тоза карда, фаршу тирезаҳоро бо латта мешӯяд. Баъдан кадбонуи хона ба рӯйи сутуни хона “бун”, яъне кафи орд мезанад. Орд нишонаи ҳаёти осоишта буда, фоли нек ба шумор меравад.
Дар иди Наврӯз нонпазӣ яке аз оинҳои наврӯзӣ буда, дар рӯзи ид занҳо дар танӯр оташ андохта, шӯрбо, нон, кулча ва дар болои хокистари танӯр тоба ниҳода, дар он қамочак, як навъи нон, мепазанд. Хӯрокҳои қадимӣ бо номи бат, ширу нон боҷ, кочӣ, ҳалво, шируған, даля ва дигар таомҳои миллиро дар ин ноҳия омода мекунанд ва аҳли хонаводаю ҳамсояҳо аз он ком ширин намуда, ба ҳунари пазандагии кадбонуҳо баҳо медиҳанд.
ХОРУҒ
Дар Хоруғ ин ҷашнро “Хидирайём” мегӯянд. Ин ҷашн 6 рӯз давом мекунад, аммо ойинҳои асосии он 3 рӯз анҷом меёбанд. Дар рӯзи аввал барои хӯроки наврӯзӣ гӯсфанди махсуси парваришёфтаро тоза шуста, пешаш обу алаф, ғалладона ва ҷав мегузоштанд.Тибқи боварии мардум, агар гӯсфанд ба яке аз ин се рамзи ҳосил аввал майл мекард, ҳамон сол ин зироат фаровонтар мешудааст ва фаровонии ҳар яке аз ин тухмиҳо рамзи беҳбудии ягон паҳлуи рӯзгори мардумро ифода мекард, баъди ин гӯсфандро забҳ мекунанд.
Ҳар як авлод алоҳида дар хонаи яке аз хешон ҷамъ омада, идро истиқбол мегиранд ва аз гӯшти гӯсфанд хӯрок омода менамоянд.
Бояд қайд кард, ки яке аз ойинҳои хеле маъмули мардуми Бадахшон, ки дар мавридҳои гуногуни таҷлили идҳои шогунӣ ба ҷо оварда мешавад, “бунзанӣ”, яъне ордпошӣ мебошад. Вақте аҳли хонавода якто-якто вориди хона мегарданд, каме орди сафед ба китфи рости онҳо мепошанд ва онҳо навдаҳоро гирифта, дар суфаи тарафи рости хона гузошта мемонанд. Марди хона бояд то қарибии нисфи рӯз баргашта, бо аҳли хонадон таоми наврӯзиро хӯрад. Ӯ пеш аз омаданаш як шохи бедро, ки аз се қисм иборат аст, дар даст гирифта, вориди хона шуда, “Шогун баҳор муборак!” мегӯяд.
ИШКОШИМ
Омодагӣ ба Наврӯз дар ноҳияи Ишкошим, ки онро аз рӯи гуногунрангии ҳунар аз минтақаҳои Вахон, Ишкошим ва Ғорон иборат медонанд, як моҳ пеш сар мешавад. Бонувон суманак мемонанд, мардон бошанд “заранг”, ки дар талу пуштаҳо рӯида, ҳамешасабз мебошад, ҷамъ меоранд. Заранг мисли арчаи ҳамешасабз рамзи дарозумрӣ, ободӣ, хуррамӣ ва зиндагии осуда ҳисобида шуда, рӯзи Наврӯз таомро дар оташи он тайёр мекунанд.
Дар ин ноҳия саҳарии барвақт зуд то дамидани равшанӣ соҳибхона нони гандумро таги бағал гузошта, як намад, як порча палос, пӯсти гӯсфанд, ё чизи ба ин ашё монандро гирифта, саъй мекунад, то ба муқобили ситораи маълуме, ки бадбахтӣ меоварад, набарояд ва ба сӯи вай нигоҳ накунад. Ӯ аз хона баромада намад, ё пӯстро болои дарахт, ё ҳота партофта, худаш барои буридани қадре пояи қамиш, ки баъдан онро бо худ ба хона мебарад, меравад. Пас аз бозгашти хӯҷаин ба хона нонеро, ки вай таги бағал медошт, дар косаи шир реза карда, ӯ то сер шуданаш мехӯрад. Ин нишонаи он аст, ки соли дар пешорӯ истода, бояд серию фаровонӣ оварад.
Рӯзи Наврӯз кадбонувони ноҳияи Ишкошим нони вижае, ки “шогунқумоч” меноманд, мепазанд. Нони пухта гирдшакл буда, ғафсиаш андозаи чор ангуштро ташкил медиҳад. Дар нони ҳаҷмаш хурд сумалак меандозанд, ки ба забони ишкошимӣ онро “симанк”меноманд. Вай аз гандуме, ки 4- 5 рӯз то вақти сабзиданаш дар об нигоҳ дошта шуда, баъд хушконида шудааст, тайёр карда мешавад. Вақте ки “шогунқумоч” омода шуд ва хона рӯбучин гардид, ду мард дар ду кунҷи муқобили хона нишаста, нонро ба тарафи ҳамдигар меғелонанд. Сипас, ин нонро ба қисмҳо бурида, ба ҳозирин ва ҳамаи он хешовандҳое, ки ин рӯз ба хона медароянд, як бурдагӣ дода, қисме аз онро ҳамчун савғот ба хонаи хешовандон мефиристонанд.
РОШТҚАЛЪА
Ҷашни Наврӯзро мардуми ноҳияи Роштқалъа “Хидирайём” мегӯянд. Баъди рӯзи такконидану тамиз кардани хона, ҷиҳози хона, гирду атрофи он соҳибхоназан субҳи содиқ аз хоб хеста, бо умеди дар дил дошта, дар оби чашма ё рӯди деҳа дасту рӯ мешӯяд. Баъд дар ду сатил обро гирифта ба хона меояд. Баъди дуд кардани сипанд обро ба деги чагдон рехта, ба аҳли хонавода умри дароз ва нозу неъматҳои худовандиро таманно мекунад. Дар рӯзи ид ва ё баъди он агар борон борад, соҳибхона аввал зери равзанаи хона дар як зарф орд оварда, се бор онро таги борон зада дуо мекунад. “Борони раҳмат, дар ин сол ризқу рӯзии хонадони моро афзун гардон”. Баъдан дар зарфи дигар донаҳои гандумро се бор зери борон давр занонда, дуо мехонад. “Борони раҳмат, ба бандагони Худо ҳосили фаровони ғаллаву гандумро рӯзӣ кун”. Ҳамин хел бо ин ойин зери борон пашм, мӯйина, ҷиҳози арӯсу домодро, ки барои тӯй омода шудааст, се бор давр мезананд.
Ин намуди анъана танҳо дар ноҳияи Роштқалъа дар иди Наврӯз ба назар мерасад. Унсури дигари ноҳияи Роштқалъа ин шомгоҳон афрӯхтани гулхан мебошад, ки гирди он ҷамъ мешаванду сурудхонӣ мекунанд. Рӯзи дуюми Иди Наврӯз кадбону барвақт хеста, дар оташдон алов мемонад. Аслан дар аввал барои гирондани алов аз чӯби дарахти арча ё сияҳбед истифода мекарданд. Гӯё дар ин рӯзи муқаддас дуди бегона ба хонаашон надарояд. Оташ тамоми балою касофатҳоро сӯхта нобуд мекунад ва аз дудбаро ба берун мепартояд. Оғози ҳамаи корҳои наврӯзӣ аз дуд кардани сипанд оғоз мешавад ва ҳар он чи барои истифода омода мешавад, аввал ба он орд мепошанд.
МУРҒОБ
Ноҳияи Мурғоб баландкӯҳтарин ноҳияи Тоҷикистон мебошад. Гарчанде ки бештари аҳолии ин минтақа қирғизҳо мебошанд, аммо Наврӯз ҳамчун ҷашни эҳёи табиат ва оғози сол бо расму русуми оинҳои хоси худ таҷлил карда мешавад.
Яке аз анъанаҳои муҳими мардуми Мурғоб дар рӯзҳои Наврӯз ин “Қурбонии чорво” мебошад. Ин амал ҳамчун рамзи баракат ва фаровонии соли нав иҷро шуда, гӯшт барои оилаҳо ва ниёзмандон тақсим карда мешавад. Ноҳияи Мурғоб бо бозиҳои қадимии худ маъруф аст, ки онҳо дар рӯзҳои иди Наврӯз баргузор мегарданд. Кокбору (Бузкашӣ) - яке аз маъруфтарин бозиҳои мардуми қирғиз, ки ҷавонон барои гирифтани буз бо ҳам рақобат мекунанд. Аспдавонӣ - мусобиқаи суннатии саворон, ки дар саҳроҳои васеи Мурғоб баргузор мегардад. Тирандозӣ - яке аз бозиҳои қадимии мардона, ки дар рӯзи Наврӯз баргузор мегардад. Қӯъош (гӯштин) - варзиши маъмули мардон аст, ки дар рӯзҳои Наврӯз баргузор мегардад.
Таҳияи
Малика МУҚАДАМОВА, “ҶТ”
Хабарҳои дигар
Рӯзнома
Эзоҳи худро нависед