Тоҷикон дар масири таърих ҳамчун эҷодкорони қонуни тамаддуни қадими Шарқ арзи ҳастӣ намудаанд. Ба шарофати эътиқоди воло, фаъолияти меҳнатӣ ва эҷодии хеш Ватанро ободу пешрав гардонида, дар таъриху фарҳанги башарият саҳми арзишманд гузоштаанд. Мубориза барои озодӣ ва истиқлоли Ватан мисли меҳнати бунёдкорӣ ва созандагӣ қисми таркибии таърихи тӯлонӣ ва пуршарафи халқи тоҷик асту ҳамчун таҷриба, сабақ ва арзиши маънавӣ аҳамияти бузурги тарбиявӣ дорад.

ХУҶАНД ВА ҲУҶУМИ МУҒУЛҲО

Дар Мовароуннаҳр, Хуросон ва Ироқи Аҷам дар арафаи зуҳури ҳуҷуми муғулҳо чун ҳамеша сокинони ин сарзамини бузург ғолибан тоҷикон буданд. Шаҳри Хуҷанд монанди дигар шаҳрҳои Мовароуннаҳру Хуросон дар давраи ҳуҷуми муғулҳо ба ҳоли худ гузошта шуда буд.

Чингизхон соли 1219 тайёрии хуб дида, ғайр аз он қисмҳои низомӣ, ки дар сарҳади Чин ва маркази Муғулистон гузошта буд, бақияи лашкариёнро бо худ гирифта, ба Мовароуннаҳр, Хоразм ва Хуросон лашкар кашид.
Лашкари муғул ба истилои давлати Хоразмшоҳиён шуруъ кард. Чингизхон ба Утрор, ки шаҳри сарҳадии мамлакати султон Муҳаммад буд, расида ду писари худ-Уқтой ва Чағатойро барои муҳосираи Утрор амр намуд.

Соли 1220 Чингизхон аз нокомии лашкараш дар забти Хуҷанд хабар ёфт. Он қисмати лашкари муғул, ки барои забт кардани Хуҷанд фиристода шуда буд, агарчи муддати зиёде ин шаҳри қадими тоҷиконро ба муҳосира гирифт, вале дар ишғоли он муваффақияте ба даст оварда натавонист. Аз ин ҷиҳат, пас аз мағлубияти Бухоро ва Самарқанд як гурӯҳи калони аскарони муғул ба ёрии муҳосиракунандагони Хуҷанд омаданд ва ба ин тариқа, дар атрофи шаҳр даҳҳо ҳазор нафар аскарони чингизӣ ҷамъ шуданд.

ҚАҲРАМОНИИ ТЕМУРМАЛИК

Темурмалик лашкаркаш, қаҳрамони таърихии халқи тоҷик, сарвари мудофиаи шаҳри Хуҷанд аз истилогарони муғул мебошад. Таърихи муқобилияти сокинони Хуҷанд бо роҳбарии Темурмалик дар охири соли 1219 ва аввали соли 1220 корнамоиҳои бузурги ниёгон дар замони ҳамлаи муғулҳо маҳсуб мешавад.

Темурмалик барои мудофиаи шаҳр дар навбати аввал мардуми Хуҷанд ва деҳаҳои атрофи шаҳрро ҷалб намуд. Барои ҳимояи шаҳр Темурмалик дар миёни дарёи Сир қалъае сохт. Ҳамаи табақаҳои мардуми шаҳр дар бинои қалъа бо кӯшишу ғайрати зиёд меҳнат мекарданд. Сохтмони он аз ҳар ҷиҳат нафъ дошт. Қалъа шаҳрро то андозае аз харобшавӣ нигоҳ медошт ва тири душман ба он ҷо намерасид. Темурмалик даруни қалъаро бо озуқа ва аслиҳа пур кард. Хубтарин аслиҳаи ҷангии он замон шамшер, ханҷар, найза, табарзин ва камону тир буд. Ӯ бо ҳамроҳии устоҳои дуредгари Хуҷанд 12 киштии бодбонӣ сохт. Он киштиҳо сарпӯшида сохта шуда, бар болои бом ва девори онҳо чанд қабат намад кашида, нарм карда шуда буд. Дар атрофи киштиҳо як қатор даричаҳои сипардор гузошта шуданд, ки киштинишинон аз он ҷо ба душман тир меандохтанд.

Вақте ки Улоқ-нӯён ба канори оби Хуҷанд - дарёи Сир расида, барои худ гузаргоҳ меҷуст, он шаш киштӣ ба канор наздик омада, душманро зери тирборон қарор доданд. Муғулон, ки дар тирандозӣ машҳури ҷаҳон шуда буданд, бо як ғазаби ваҳшиёна киштиҳоро зери борони тир гирифтанд. Аммо тирҳои муғулон ба киштинишинон, ки пеши даричаҳои сипардор нишаста тир меандохтанд, ҳеҷ зарар расонида наметавонист.
Лашкарони Темурмалик шабона ва субҳидам бо чунин киштиҳо ба соҳил наздик шуда, ба истилогарон ҳамла меоварданд. Лекин, вақте ки захираи хӯрокворӣ ба охир расид, Темурмалик маҷбур шуд, ҷазираро тарк карда, аскарони зиндамондаи худро халос кунад. Ин буд, ки ӯ сарбозонашро ба киштиҳо савор карда, шабонгоҳ ба кӯмаки рӯшноии машъалҳо бо маҷрои дарё ҳаракат намуд. Истилогарони муғул аз паси киштиҳои Темурмалик метохтанд ва онҳоро тирборон мекарданд. Мудофиакунандагони шаҳр фақат он вақт ба тарк намудани Хуҷанд маҷбур гардиданд, ки дигар ба душман муқобилат кардан мумкин набуд.

ҶАНГИ НОБАРОБАР ВА ФИРОР БА ХОРАЗМ

Тибқи ривояте дастаи аскарони муғул аз онҳо пеш гузашта, аз як тараф ба тарафи дигари дарё занҷир кашиданд. Аммо Темурмалик ва сарбозони ӯ ин занҷирро бо табарзини худ пора намуда, барои убури киштиҳои худ роҳ кушоданд. Муғулҳо киштиҳои манҷаниқдорро ба якдигар васл карда, пули мутаҳаррике ба вуҷуд оварда, ба ин тариқа роҳи киштиҳоро бастанд. Ба диловарони Хуҷанд лозим омад, ки аз кишти пиёда шуда, бо душман ба ҷанг дароянд. Дар ин ҷанги нобаробар тақрибан ҳамаи сарбозони Темурмалик ҳалок гардиданд.

Фақат ба худи Темурмалик муяссар шуд, ки аз марг раҳоӣ ёфта, бо як дастаи хурде худро ба Хоразм бирасонад. Дар он ҷо бақияи қӯшуни торуморшудаи Хоразмшоҳ ҷамъ омада буд.

Темурмалик дар Хоразм тамоми мардони ҷангиро муттаҳид намуда, дубора бар зидди истилогарони муғул амалиёти ҳарбиро оғоз намуд. Вай ба душман якчанд зарбаи сахт зада, шаҳри Ёникентро, ки яке аз калонтарин шаҳрҳои поёноби дарёи Сир буд, забт намуд. Лекин он ҷо дар байни Темурмалик ва дигар сарлашкарони Хоразмшоҳ ваҳдат ва муносибати хуб мавҷуд набуд, муваффақиятҳои ҳарбии худро вусъат дода натавониста, маҷбур шуд ба Хоразм баргардад.

МУБОРИЗАИ ТАН БА ТАН БО МУҒУЛҲО

Писари Муҳаммади Хоразмшоҳ султон Ҷалолиддин ҳам ба муқобили қӯшуни Чингизхон муқовимати ҷиддӣ намуда, ба истилогарони муғул чандин зарбаи шадид расонид. Вале саранҷом худи ӯ низ дар муҳорибаи наздикии дарёи Ҳинд шикаст хӯрда, аз саҳнаи мубориза берун рафт. Темурмалик дар охири умр ба ватанаш баргашта, бо муғулҳо муборизаи тан ба тан мебарад. Дар минтақаи доманакӯҳӣ ӯро муғулҳо дастгир намуда, ба қатл мерасонанд. Мувофиқи баъзе маълумоти хаттӣ ҷасади Темурмалик дар ҳудуди Консой ё Хистеварз дафн шудааст.


Таҳияи Шаҳло ЭШОНОВА, “ҶТ”