ФАРҲАНГ
Якшанбе 10 Ноябр 2024 01:07
Ё 75 назари тозаи Абдулҳамид Самад - Нависандаи халқии Тоҷикистон ба 75 суоли мо дар ростои 75-солагиашон
РАҲ БА РАҲ
ҚАДАМ ДАР ҶОДАҲОИ РУСТО, ШАҲР, ДОНИШГОҲ...
Солҳои бачагӣ дар деҳот мутолиаи китобҳои бадеиро то ҷое риоя мекардам, вале сад дареғ, ки аз фарҳанги ёддошт ё хотиранависӣ бехабар будам. Ҳаёти русто, зиндагии пурташвиши ҳаррӯза: ба кори саҳро рафтан, ба боғ об мондан, барои гову мол алаф даравида овардан ё дар талу теппаҳо фасли баҳор гуруснаву ташна аз саҳар то шом ба гулчиниву бозӣ саргарм шудан, машғулиятҳои доимии мо буданд...
Аз дафтари аввали ёддоштҳои “Раҳоварди зиндагӣ”
1. Шумо зода шудаед дар ноҳияи Ховалинг. Аммо ба камол расидаед дар ноҳияи Восеъ. Сабаби кӯчидани хонадонатон дар муҳоҷиркунии давр буд ё хоҳиши волидон?
- Бале, ман то панҷсолагӣ дар ноҳияи Ховалинг зистаам. Баъдан бо амри тақдир ба ноҳияи Восеъ кӯчидем. Он вақт ҳанӯз муҳоҷиркунӣ оғоз нашуда буд. Сабабҳои ҷойивазкунии мо қиссаи дароз дорад, ки шояд ба зудӣ қаламӣ мекунему пешниҳоди хонандагон мегардонем.
Баъзе аз хешовандони мо қаблтар сокини ин деҳа шуда буданд. Аз ин хотир мо низ ҳамин қишлоқро интихоб кардем. Ҳеҷ ёдам намеравад, ки мо аз деҳаи Шикоргаҳи ноҳияи Ховалинг то Кадучии Восеъ пиёда омадем. Чунки имкони бо асп ё чизи дигар омаданро надоштем.
2. Деҳаи Кадучӣ чӣ бачагиеро бароятон дод? Азияту заҷр зиёд буд ё шодию беғамӣ?
- Кадучӣ бисёр деҳаи дилкаш буд. Ҳамчунин мактаби зебое ҳам дошт, ки зиёде аз чеҳраҳои шинохта таҳсилкардаи онҷо буданд. Хушбахтона ман низ хонандаи ин мактаб гаштам ва дар айёми кӯдакӣ ҳам аз омӯзгорон ҳам аз пирони деҳа зиёд чизҳоро омӯхтаам, ки аз ин сипосгузорам.
Мо аз кӯдакӣ мисли дигар ҳамсолонамон дар саҳро кор мекардем. Ман бо номам аз синфи 5 ё 6 аллакай дафтарчаи меҳнатӣ доштам. Дар саҳро ё боғ бо калонсолон заҳмат мекашидем. Дар вақтҳои таътил мо шабонарӯзӣ дар боғҳо мезистем. Рӯзона кор мекардем ва шабона ба посбонҳо мададгорӣ мекардем. Дар зиёде аз ҳикояҳову қиссаҳоям ҳамин лаҳзаҳо тасвир шудаанд, ки бардошт аз айёми бачагист.
3. Кӣ бештар бароятон талқинкунанда буд баҳри мутолиаву аз бар кардани дониш?
- Дар хонадони мо ду оила зиндагӣ мекарданд. Оилаи мо ва амакам. Вақте 13 ё 14-сола будам, писари амакам Шариф баъди хатми мактаб ба шаҳр барои таҳсил омад. Ӯ пайваста маро барои хондан талқин мекард. Аз шаҳр гоҳ-гоҳ нома менавишт ва маро таъкид мекард, ки бештар китоб хонам. Ҳамчунин худаш бароям китоб медод ва назорат ҳам мекард. Ӯ бисёр як инсони фурӯтан буду ба мутолиа ва аз бар кардани дониш ҳавасу ҳавсала дошт.
4. Мегӯед нахуст мехостед кишоварз бошед. Аммо чӣ шуд, ки пеш гирифтед роҳи Донишкадаи омӯзгориро?
- Мо ки он замон дар боғу саҳро кор мекардем, аз ин рӯ бештар таваҷҷуҳ доштем ба соҳаи кишоварзӣ. Аммо хушбахтона мо як омӯзгори хубе доштем, ки бисёр фасеҳу зебову ҳунармандона дарс мегузаронд. Маҳз ҳамин омӯзгор буд, ки маро ташвиқ намуд ба ин соҳа. Ҳамин тавр, ман нияти худро тағйир додам ва баъд аз хатми мактаб барои идомаи таҳсил омадам ба Донишкадаи омӯзгорӣ ва чор сол донишҷӯи онҷо будам.
5. Волидон арҷгузор буданд ба тасмимҳоятон?
- Падару модари ман шахсони оддӣ буданд. Онҳо чанд муддат дар мактабҳои маҳви бесаводии давр таҳсил карда буданд, аммо саводи он қадар кофӣ надоштанд. Ба тасмимҳои ман ҳеҷ гоҳ норозигӣ баён накарда буданд. Баръакс дуо дода гуселониданд.
6. Донишҷӯӣ ва муҳити донишкада то чӣ андоза мусоидат намуд дар худсозии шумо?
- Солҳои донишҷӯиро беҳтарин солҳои умри хеш мехонам. Ман он замон дар таҳсил дар сатҳи миёна қарор доштам. Аммо, ҳамкурсону ҳамгурӯҳони бисёр хубе доштам, ки бароям ин айёмро ба лаҳзаҳои хуш табдил додаанд. Замони донишҷӯӣ мо дар маҳфили адабии устод Тилло Пулодӣ аъзо будем, ки ин барои рушди ояндаи мо басо саҳмгузор буд. Ҳамчунин, ман дар ин замон беҳтарин дӯстонро пайдо кардам.
7. Шумо аз соли 1965 шаҳрнишин шудед. Бо ин муҳит зуд созгор шудед ё бо тобу таҳаммул?
- Ҳар нафаре, ки дар деҳа тавлид шудаву ба камол расидааст, якбора наметавонад ба муҳити шаҳр созгор гардад. Барои ман низ дар аввал мушкил буд. Он замон мо дар хонаҳои иҷораи чун имрӯз фароҳам бо тамоми шароитҳо намезистем. Ҷойҳои зисти мо шароиту имконоти хуб надошт. Аммо чун ин роҳро пеш гирифтем, дигар бояд ба ҳарчӣ таҳаммул менамудем.
8. Ишқи аввалин зодаи русто буд ё қалби шаҳр?
- Ман бештар гирифтори таҳсил ки будам, ба ин чизҳо зиёд таваҷҷуҳ надоштам. Дар деҳа низ машғули ошиқиҳо нашудем. Дар онҷо як духтарро умедвор кардану омадан ба шаҳр он қадар хуб набуд. Зеро мо он замон танҳо дар таътилҳои баъди супоридани имтинҳонҳо ба хона назди наздиконамон мерафтем. Барои зуд-зуд рафтан ба деҳа имкон надоштем.
9. Интихоби ҳамсар барои шумои эҷодкори нозукбин чӣ гуна даст дод?
- Ҳамсарам ҳамдеҳаам аст. Мо бо ҳам зиндагии хушбахтонаро пушти сар мекунем. Ҳар ранҷи рӯзгорро якҷоя мекашем.
10. Заҳмати пайваста, аксаран дар андеша банд будан, бештар қарор гирифтан болои китобу коғаз, дур кардани худ аз баъзе фикрҳои рӯзгор...Ин ҳама хусусиятҳои шумои адибу эҷодкор омили сар задани нофаҳмие намегардид дар рӯзгор?
- Ман ҳеҷ гоҳ корҳоямро ба дӯши оилаам намепартоям. Эҷод асрор аст, ки онро эҷодкор худаш медонаду Офаридгораш. Вақте он асрорро ҳувайдо мекунӣ, назокаташ мекоҳад. Аз ин рӯ, ман эҷодамро пайваста моли фардии худ донистаам ва онро ҳамеша аз кору оила ҷудо гузоштаам.
11. Нигоҳи фарзандон ба пешаи падар чӣ гуна аст?
- Хуб менигаранд. Вале ман аслан ҳеҷ гоҳ фарзандонамро барои хондани китобҳоям маҷбур намекунам. Ба маърифату ҳавсалаи худашон вогузор мекунам. Чун онҳо ҳар яке соҳибмаълумотанд ва дар ҳар самту соҳа хуб фаъолият карда истодаанд.
12. Устод Абдулҳамид Самад банди чӣ андешаҳост имрӯз?
- Дар ин солҳо зиёд чизҳо навиштаам, ки як қисми он дар рӯзнома чоп шудааст ё қисми дигар дастхат аст. Аз ин рӯ, имрӯзҳо ба таҳриру тасҳеҳи онҳо машғулам. Онҳоро бояд хонду аз ҳамдигар ҷудо намуду китоб кард. Агар умр даст диҳад, ин нақшаҳоро амалӣ хоҳам кард. Ёддоштҳои дар 30 дафтар ҷамъ шударо низ хонда ба чоп омода карда истодаам, ки аз онҳо аллакай дафтари якум дар ҳамин шумораи маҷаллаи “Садои Шарқ” чоп шуд ва дафтари дуюм низ дар шумораи баъдӣ нашр хоҳад шуд.
ОҒОЗИ ФАЪОЛИЯТ
МАКОН ВА МАҚОМҲО
...Аз мактаб барвақттар омадам − муаллими таълими меҳнат боз касал шудааст. Дар хона касе набуд. Аз гуруснагӣ оби даҳонам мерафт. “Хонаи худамон бошад, ба сари модару хоҳаронам дод мезадам, ки тезтар хӯрок биёранд”, − гуфтам ҳасратомез ба худ ва ба ошхона даромада, сарпӯши дегро бардоштам. Дег холӣ. Дилам таҳ рафт, димоғам сӯхт. “Ин ҷо хонаи очат нест, ки ноз бикунӣ…” − сазо додам худро...
Аз қиссаи “Паррончакҳо”
13. Чун дигар адибони ҳамсолу ҳаммароматон шумо низ баъди хатми донишгоҳ корманд шудед дар рӯзнома. Чаро ва чӣ гуна?
- Ман дар даврони донишҷӯӣ бо рӯзнома ҳамкорӣ доштам. Аз ин рӯ, баъд аз хатми донишгоҳ ба рӯзномаи “Тоҷикистони советӣ” (ҳоло “Ҷумҳурият”) ба кор даъват шудам. Ҳамин тавр, тӯли даҳ сол онҷо фаъолият кардам.
14. Дар даврони мактабӣ низ нигорандаи матолибе будед дар рӯзномае?
- Баъзан хабарҳоямон ё ягон навиштаҳои дигарамон чоп мешуд, ки онҳо моли адабиёт шуморида намешаванд.
15. Сафҳаҳои “Тоҷикистони Советӣ”-ро бо даст задан ба кадом мавзӯҳову жанрҳо пур месохтед?
- Ман корманди шуъбаи фарҳанги ин рӯзнома будам. Аз ин рӯ, дар бораи ҳунармандон, санъаткорон, рассомон, омӯзгорон ва дигар намояндагони соҳаи фарҳанг менавиштам. Ҳамчунин дар бораи китобҳои тозанашр китобиётҳо низ эҷод мекардам.
16. Бо даъвати кӣ идомаи фаъолият кардед дар маҷаллаи “Садои Шарқ”?
- Соли 1975 нахустин навиштаи ҷиддии адабии ман бо номи “ Субҳ медамид” дар маҷаллаи “Садои Шарқ” чоп шуд. Баъдан соли 1977 “Шикор” ба нашр расид. Ҳамин навиштаҳо сабаб гардид, ки маро ба ин маҷалла ба кор даъват карданд.
17. Муддате муовини сардабири ҳафтаномаи “Адабиёт ва санъат” низ будед. Аммо чаро онҷо кам фаъолият кардед?
- Ман наздики ду сол дар ин ҳафтанома фаъолият кардам. Чун вазъи саломатиам каме нохуб шуду бояд ба табобат машғул мешудам. Дар ҳамин давра хазинаи адабиёти СССР як идрорпулие таъсис дод ва ман низ назди устод Муъмин Қаноат даромада, барои гирандаи ин идрорпулӣ шудан иҷоза пурсидам. Дар ивази ин идрорпулӣ бояд як асаре эҷод мекардам. Ҳамин тавр, ман иҷозаи раёсати Иттифоқи нависандагонро соҳиб шудам ва дар муддати ин ду соли гирандаи идрорпулӣ будан, ҳам табобат гирифтам ва ҳам “Маҳбус”-ро навиштам.
18. Беш аз 15 сол вазифаи муовини аввали раиси Иттифоқи нависандагонро ба дӯш доштед. Дар талаботи кории шумо вижагии махсусу фарқкунандае буд?
- Муовини аввали раиси Итттифоқи нависандагон бештар ба корҳои эҷодӣ, муҳокимаи асарҳо ва ташкили маҳфилҳо сару кор дорад. Дар бораи талаботи хосе доштанам худам чизе гуфта наметавонам. Аммо бояд гуфт, ки мо дар замонҳои душвор кор кардем ва ҳамеша як ҳадаф дош-тем, ки ҳамин иттифоқе, ки устодони мо онро нигоҳ дошта, то ин дам чунин оварданд, мо низ онро ҳамин гуна ҳифз ва нигоҳ дорем.
19. Масъулияти кору вазифа монеъ мешуд оё ба эҷоди шумо?
- Ба назари ман кори эҷодиро ҳеҷ гоҳ аз ҳисоби фаъолият ё вазифа набояд анҷом дод. Кори эҷодӣ ин кори шахсии ҳар нафар аст ва барои он эҷодкор бояд аз ҳисоби хоб ё истироҳат вақти муайян ҷудо кунад.
20. Иттифоқи нависандагоне, ки замони шумо фаъолият мекардед, аз Иттифоқи кунунӣ тафовуте дорад?
- Тафовути зиёд дорад. Замона дигар шуд. Сиёсати давлатдории мо тағйир ёфт. Мо ҳоло дар замони истиқлол ҳастем ва бемамониат ба ҳар мавзӯе даст мезанем. Он вақтҳо бошад, эҷодкорон хеле боэҳтиёт ба кори эҷодӣ даст мезаданд. Аммо адабиёт дар ҳама давру замон як талабот дорад: офаридани асари сазовор.
21. Дар чанд соли фаъолият дар ҳар макону ҳар мақом ба андешаатон чӣ коре анҷом додед, ки то ҳол шуморо сарфароз мегардонаду қонеъ?
- Худситоӣ барои як эҷодкор кори шоистае нест. Аммо ман ҳар куҷое кору фаъолият кардаам, кӯшиш намудаам аз сари инсоф дур намонам.
ДАМ БА ДАМ БО ЭҶОД
САБЗОНИДАНИ “ШОХИ ЧАНОР” ВА ДАРГИРИҲО ДАР “ГАРДИШИ ДЕВБОД”
...-Савдои аҷиб...Хайр, чӣ ҷавоб додаанд?
- Ҳеҷ чиз...Дар зиндагӣ додашон ба гӯши кӣ мерасид, ки акнун расад?...Дунё аз қадим ба коми тавоною пулмаст буд. “Ин гап сафсатта аст, -посух додаанд аризасанҷҳо: -Наход мурда аз тангии гӯраш шиква кунад?”
Аз ҳикояи “Талош”
22. Аввалин бор кай эҳсос кардед, ки майли эҷодгарӣ доред?
- Дар айёми донишҷӯӣ. Аввалин навиштаҳои адабии ман дар рӯзномаи донишгоҳии “Педагоги ҷавон” (Ҳоло “Омӯзгори ҷавон”) чоп шудааст. Чигунае, ки дар боло қайд кардам, мо аъзои маҳфили адабии устод Тилло Пулодӣ будем, ки он ҷо як муҳити эҷодии хубе низ фароҳам буд. Ин муҳит моро низ водор мекард, то аз маҳоратҳои худ истифода бурда чизе нависем.
23. Нахустнавиштаи адабиатонро кӣ баҳогузорӣ намуда буд?
- Ҷамъи ҳамкурсон ва аъзои маҳфили устод Тилло Пулодӣ.
24. Чӣ таъсиргузор шуд барои таълифи аввалин ҳикоя: нафаре, маконе ё ҳолате?
- Вақте аз замони донишҷӯӣ ба эҷод кардан шуруъ намудам, аллакай як ангеза дар қалбам ҷо гирифт. Баъдан муҳити кори рӯзнома низ саҳм гузошт. Зеро он ҷо нафарони эҷодкору соҳибқалам зиёд буданд ва табиист, ки ҳамнишинӣ бо онҳо барои як эҷодкори ҷавон бетаъсир намемонад.
25. Аввалин инъоми эҷодиро дар ёд доред?
- Дар солҳои 1970 ё 1971 ман ҳикояи “Ду гусел”-ро навиштам, ки ҷоизаи махсусро соҳиб шуд ва бароям мукофоти пулӣ низ тақдим гардид.
26. Қадами аввалинро ба Иттифоқи нависандагон кай ва бо кӣ гузоштед?
- Дар он вақт Иттифоқи нависандагон он қадар шаҳомат дошт, ки мо ҷуръати ба он наздик шуданро надоштем. Маро худи кормандони иттифоқ аз рӯи он маводҳое, ки дар рӯзнома чоп шуда буд, ҷустуҷӯ намуда пайдо карданд. Баъдан дар як ҷамъомади ташкилдодаи Иттифоқи нависандагон баромад намудам. Ҳамчунин дар машварат адибони ҷавон низ иштирок намудам.
27. Чӣ гуна ба даст овардед узвияти ин Иттифоқро?
- Вақте корманди маҷаллаи “Садои шарқ” будам, ду китобам чоп шуд. Баъди он дастхати “Паррончакҳо”-ро мутолиа намуданд ва шояд андешиданд, ки ба ин эҷодкор умед бастан мумкин. Аз ин рӯ, маро соли 1982 ба узвияти Иттифоқи нависандагон қабул намуданд.
28. “Паррончакҳо”-ро омили эҷод хотираҳои айёми донишҷӯӣ буд ё чизи дигаре?
- Албатта, хотираҳои донишҷӯӣ буд. Ҳамчунин, ба онҳо боз ҳавасҳою дарду армони давраи ҷавонӣ низ зам шуданд.
29. Фосила миёни чопи китобҳои баъдӣ хеле кам аст. Ин ҳама илҳому ҷуръату қувват аз куҷо буд?
- Дастгирии устодон зиёд буд. Навиштану эҷод кардан аз мо буду чопи китобҳо бо шарофату кӯмаки устодон.
30. Шумо аз он нависандагонед, ки ба дунёи кӯдакон низ сар задаед. Ин гуна навиштаҳо гирд омада дар маҷмӯае бо номи “Ман ошнои ту, ту ошнои ман”. Чӣ гуна тавонистед аз дунёи пурмоҷарои калонсолон ба дунёи ҷолиби хурдсолон ворид шавед?
- Албатта, барои хурдсолон навиштан осон нест. Аммо фикр мекунам ин ба ҳар эҷодкор қарз аст. Барои фарзандону набераҳо низ бояд чизе навишт.
31. “Гардиши девбод”-и шумо аз даргири гирдбодҳои таърихӣ шудани халқи тоҷик аз давраи Инқилоб то ҷанги шаҳрвандӣ мегӯяд. Чӣ водоратон кард, то даст занед ба навишти чунин асари бузург?
- Ин корро ҳатман бояд як нафар анҷом медод. Бояд аз ҳамаи чунин саргумию раҳгумиҳои халқи тоҷик дар давоми таърих чизе гуфта мешуд. Ман низ хостам бо ин роман бигӯям, ки чаро мо аз ҳамаи ҳамин фалокатҳои гузашта ибрат нагирифтем ва ҳамеша дар рӯзгорамон шикаст болои шикаст буд. Умедворам дар оянда дар ин бора аз ин дида асарҳои бузургтар офарида мешавад.
32. Шумо бо таълифи романи “Гардиши девбод” бо эҷоди асарҳои калонҳаҷм хайрбод гуфтед. Иллати инро дар рафтани син ва хуб набудани вазъи саломатӣ донистед. Пас, метавон гуфт, ки эҷоди ин асар шуморо қаноатманд кард аз фаъолияти эҷодӣ?
- Наметавонам гӯям, ки пурра қаноатмандам. Аммо қувваи руҳию ҷисмонии эҷодкор бо рафтани синну сол наметавонад эҷоди чунин асарҳои калонҳаҷмро бардошт кунад. Ман “Гардиши девбод”-ро дар 15 сол навиштаам, ки баъзе қисматҳои он борҳо сиёҳ шудаю тағйир ёфтааст. Бо вуҷуди он ки баъд аз ин роман зиёд чизҳо таълиф шуданд, аммо ҳоло шукр мегӯям, ки ман “Гардиши девбод”-ро дар ҳамон замон эҷод кардам. Вагарна ҳоло дигар қуввату неруи навиштани онро надорам.
33. Ин “хайрухуш”-и шуморо хонандагону дӯстону ҳамқаламон чӣ гуна пазируфтанд?
- Албатта, баъзан изҳори норозигӣ мекарданд. Аммо баъзе аз онҳо намедонанд, ки дар вақти эҷоди ин гуна асарҳо чанд бор фишори нависанда баланд мешаваду ҳолаш нохуб мегардад. Вагарна кӣ намехоҳад, ки пайваста эҷод кунаду як шоҳкор офарад?
34. Шумо гуфтаед, ки ба таҳрири 30 дафтари хотироти худ машғулед ва ба наздикӣ аввалин дафтари он чоп шуд дар “Садои шарқ”. Ин ёддоштҳо дар маҷмӯае гирдоварӣ хоҳанд шуд?
- Агар умр даст диҳад бояд чунин шавад. Яъне онҳоро бояд дар китобе ҷамъоварӣ намоям. Агар не фардо шояд фарзандонам ин корро анҷом диҳанд.
35. Чанде пеш нашриёти “Адиб” маҷмӯаи қиссаҳои шуморо бо номи “Дастовез” аз чоп баровард. Ин маҷмӯа фаро мегирад қиссаҳои қаблӣ ё тозаэҷодро?
- Баъзеи онҳо чанд сол қабл чоп шуда буданд. Баъзеи дигар танҳо дар маҷаллаҳо чоп шудаанду китоб нашуда буданд. Китоби “Дастовез” 10 қиссаи хурдро фаро мегирад, ки дар миёни онҳо танҳо ҳаҷми қиссаи “Аспи бобом” бузургтар аст.
АЗ ҲАР ГӮША
ҶОИЗА, ҚАҲРАМОНСОЗӢ, ИЛҲОМ, ҚАНОАТМАНДӢ...
- Паҳ, ҳамон бошад? Исқотира шинохта намешавад-ку,-ғуррид Мирак.- Кори дунёра бинен: харсавор гуселондемаш, аспсавор омад-ку...
Савораи пешсаф босалобат дар хонаи зин нишаста, заруру нозарур нӯги тозиёна ба гардан ва сағри асп мезад...
...- Воҳ, Гадо аст! Гадоаки худамон!
Аз романи “Гардиши девбод”
36. Соли 1990 шумо ҷоизадори Ҷоизаи давлатии ба номи Абӯабдуллоҳи Рӯдакӣ шудед. Ин руйдоди хотирмон дар идомаи фаъ-олияту эҷодиёт чӣ нақш гузошт?
- Ман 43 сол доштам, ки барандаи ин ҷоиза гардидам. Ин албатта бароям мояи сарфарозӣ буд. Ҳамчунин ин ҷоиза маро қарздор намуд то зиёдтар эҷод кунаму сазовори он гардам. Ҳамин буд, ки баъди соҳиб шудан ба ин ҷоиза ман якчанд китобҳои дигар таълиф намудам.
37. Нависандаи халқии Тоҷикистон низ сазовор дониста шуда ба шумо. Ба андешаатон нависандаи халқӣ, яъне анҷомдиҳандаи кадом рисолатҳо?
- Ин унвон низ адибро водор месозад, ки то ҷон дар тан дорад, кор кунад ва чизҳои ҷолибу шоиста офарад. Соҳиб шудан бо ин унвон яъне эътироф шудани адиб дар назди давлату ҳукумат аст.
38. Агар аз адибоне мебудед бе унвону ҷоиза. Эҷодатон ҳамин гуна мебуд, ки ҳоло ҳаст?
- Ба наздикӣ як мисраъ аз устод Мирсаид Миршакар хондам, ки бароям зиёд хуш омад: “Ман ранҷ ҳаргиз барои ганҷ накашидаам”. Ман низ роҳеро интихоб намудаам, ки агар аз он баргардӣ роҳгум мезанӣ. Ҷоиза ё унвон, ки имрӯз барои соҳиб шудан ба онҳо баъзан эҷодкорон ҳамдигарро сиёҳ мекунанд, ин чизи шартии адабиёт аст. Он чизе, ки моли аслии адабиёт аст ҳамон навиштаҳое аст, ки дар китоб мемонаду солҳо мутолиа мегардад. Масалан, Пӯлод Толис бо эҷоди қиссаи “Тобистон” роҳи тозаеро дар насри мо кушод. Аммо худ ягон ҷоиза надошт.
39. Шуморо намояндаи барҷастаи насри деҳотӣ медонанд. Талош накардед офарандаи муҳити шаҳру синфи коргар бошед?
- Қариб аксари адибони тоҷик чун ман зодаи деҳаанд ва аз он ҷо ба шаҳр омадаанд. Дар эҷодашон онҳо аз ҳамон муҳити кӯдакии худ, яъне ҳарчиро ки мушоҳида кардаанд, истифода мебаранд. Мани аз деҳа омада низ наметавонистам чизе дар бораи ба гуфти онвақта синфи коргар нависам. Чун барои ин бояд ҳаёти онҳоро донист.
40. Зиёде аз асарҳои шумо тарҷума шуда бо забонҳои дигар. Оё тарҷумонҳо муваффақ шуда тавонистанд дар расонидани хостаҳои шумо ба хонандагони хориҷ?
- Дар он замонҳо ин асарҳои мо таҳтуллафз тарҷума мешуданд. Яъне тарҷумаи онҳо дигар ба маҳорату салиқаи ҳамон тарҷумон вобаста аст. Аммо ман асарҳои тарҷума шудаамро хуб қабул кардаам.
41. Чаро аз рӯи асарҳои шумо филм офарида намешавад? Худ хоҳиш надоред ё пешниҳоди филмофарон кам аст?
- Аввалан худам барои ин он қадар талош накардаам ва дуввум барои филмофарӣ маблағ ёфтан лозим буд, ки ман ин ҳунарро надорам.
42. Баъзе адабиётшиносон навишти шуморо шабеҳ медонанд ба Фазлиддин Муҳаммадиев. Ин пайравӣ аз қабл буд ё давоми эҷод ҳосил шуд?
- Ман бо асарҳои ин адиби тавоно ба воя расидаам, ки ин албатта ба эҷодам бетаъсир набуд. Ҳамчунин дар дунёи эҷод одатан ҳама аз пушти касе мераванд, ки пешрав аст. Фазлиддин Муҳаммадиев яке аз бузургтарин нависандаҳои мост, ки баъд аз устод Айниву Ҷалол Икромию дигарон маърифати насри моро дигар кард ва мо низ аз эҷоди ӯ зиёд чизҳоро омӯхтаем.
43. Ҷое мегӯед, ки адиби асил барои як хонанда низ менависад. Мояи илҳоми эҷод барои миқдори ками хонанда чӣ буда метавонад?
- Кори адиб танҳо навиштан аст ва бояд аз он, ки навиштаи ӯро чанд кас мутолиа мекунад, аслан наандешад. Агар танҳо як нафар ҳам эҷоди адибро мехонаду ба худ чизе мегирад, ин беҳтарин ҷоизаву инъом аст. Масалан, ба наздикӣ як нафар ба ман гуфт, ки баъд аз мутолиаи ҳикояи “Кошкӣ” самту равиши зиндагиашро тағйир додааст, ки ин барои ман басо дилгармкунанда буд.
44. Назари мунаққидонро чӣ гуна мепазиред?
- Бисёр хуб мепазирам. Агар эрод гиранду танқид кунанд, хурсанд ҳам мешавам.
45. Ба андешаатон кадом навиштаатон тавонист “шиноснома”-и Абдулҳамид Самад гардад?
- Ҳар куҷо, ки бошам ба ман бештар дар бораи “Паррончакҳо” мегӯянд. Ин асар 40 сол боз дар барномаи таълимии мактабҳои миёнаву олӣ ҷой дорад ва дар хидмати хонанда аст.
46. Бештар дар кадом фасли сол илҳом суроғатон меояд?
- Бештар дар фасли тирамоҳ. Чун фасли ҳосили андеша аст.
47. Барои офаридани асарҳоятон вақт, ҳолат ё макони махсус доред?
- Не. Чун ба фикри ман эҷод “бояд” ва як вақту ҳолату макони муайян надорад.
48. Аз адибони ҳамсолатон бештар асарҳои киро мутолиа мекунед?
- Ҳоло бароям давраи зиёд мутолиа карданҳо гузаштааст. Аммо адибони хуб зиёд дорему навиштаҳои ҳамаи онҳоро гоҳ-гоҳе мехонам.
49. Барои эҷоди ҳикоя, қисса ё роман аввал суроғи чӣ меравед. Ҳадаф, мазмун ё ном?
- Ман пеш аз ҳама суроғи як ҷузъиёт меравам. Бо таъсири он метавонам эҷод кунам. Мазмуни пурраю ном дар ҷараёни эҷод ҳосил мешаванд.
50. Шуморо метавон хонандаи ҳамешагии китобҳои худ хонд?
- Хонандаи ҳамешагӣ нестам, аммо ҳар гоҳе, ки китобам ба дастам хӯрд, ҳатман як бор аз назар мегузаронам ва баъзе аз калимаҳою ибраҳое, ки ноҷо рафтаанд ислоҳ мекунам.
51. Номҳои навиштаҳои шумо ҷолиб аст. Дар интихобашон аз чӣ кор мегиред бештар?
- Бештар аз ҳамон матну ҳадафи эҷодам. Ҳамчунин зиёде аз калимаю ибораҳоро барои номҳои навиштаҳоям аз забони халқи оддӣ мегирам.
52. Вазъи адабиёти имрӯзаамонро чӣ гуна баҳогузорӣ мекунед?
- Ҳам хубу ҳам миёна. Чун ҳар кас вобаста ба иқтидори худ менависад, ки ҷойи онҳо дар оянда муайян мегардад. Яъне, баъдан метавонад хуб ҷойи хубро гираду дигарон дар зинаи миёна қарор гиранд.
53. Дар офаридани кадом қаҳрамони асаратон худро муваффақ мешуморед?
- Ман кӯшиш мекунам, то ҳар як қаҳрамони асарҳоям ба дилам наздик бошанд ва дар кушодани ботини онҳо то андозае муваффақ гардам.
54. Ҷое мегӯед, ки имкониятҳои воситаҳои электронӣ барои мо насли калонсол муъҷиза менамояд. Имрӯз истифодабарандаи доимии ин муъҷизаҳо ҳастед ва вазъи фазои маҷозӣ шуморо қонеъ мекунад?
- Аъзои доимии ин фазо нестам. Аммо дар борааш аз кӯчаю фарзандону наберагон мешунавам. Ин оламу имкониятҳои он ҷолиб аст агар хуб истифода бурда шавад. Ба наздикӣ дар зодрӯзам аз бисёр ҷойҳои дур бароям дар шабакаҳои интернетӣ табрикоту таманниётҳои накӯ навиштаанд, ки аз хонданашон чашмонам пури ашк шуд.
55. Оё Абдулҳамид Самад пурра ба адабиёт дод он чизеро, ки мехост?
- Ман фикр мекунам ин аз иқтидори як инсон берун аст. Аммо то ҷое тавонистам, талош кардам, ки барои адабиётамон чизе диҳам.
56. Ҳолати даҳ сол баъди адабиётамонро чӣ гуна мебинед?
- Мехоҳам ҳамин гуна бошад, ки адибони мо кам эҷод кунанд , аммо чизе офаранд, ки сазовор ба адабиёти ҳазорсолаи мо бошад.
РӮ БА РӮ
НИГОҲЕ БА НИҲОДИ АДИБ
...- Падарат одами бамеҳр буд, писарам. Як рӯз ҳам бо одами бамеҳр умр гузаронӣ, ширин асту сад сол ҳам. Ҳозир ҳам қуввати дилам ҳаст падарат. Бовар намекунӣ?
Сафо боз китф дар ҳам кашид, вале шакарханд ба лаб ноаён нафаси сабук баровард...
Аз ҳикояи “Гуфтугӯ бо падар”
57. Дар тӯли ин роҳе, ки то ин дам тай кардед, чиро аз даст додед ва чиро ба даст овардед?
- Ҷавонию саломатиро аз даст додам ва каме ҳам бошад ном ба даст овардам.
58. Дар зиндагӣ чӣ гуна бояд зист?
- Хеле поку тоза.
59. Эҷодкорон басо эҳсосиянд. Бо чӣ бештар худро ором мекунед?
- Ман зиёд эҳсосотӣ нестам. Аммо вақте ба ин ҳолатҳо дучор шавам, бештар аз Худо ва руҳи гузаштагонам мадад мехоҳам.
60. Боре талх гиристаед?
- Бале. Дар марги падару модарам ва баъзе устодон хеле дарднок гиристаам. Баъзан ҳатто бесабаб бо омадани эҳсосе ашк рехтаам.
61. Аз чӣ бештар мефахред?
- Ман фахр карданро ҳеҷ гоҳ дӯст намедорам. Чун фахри зиёд инсонро дучори воқеаи нохуше мегардонад.
62. Чиро мехостед тағйир диҳед дар рӯзгоратон?
- Ончиро, ки ман мехоҳам тағйир диҳам, дигар имкон надорад. Аз ин рӯ, ба ҳар доштаю надоштаи сарнавиштам шукр мегӯям.
63. Дар зиндагии шумо боре тағйироти 180 дараҷагӣ буд?
- Не, ман ҳамеша як зиндагии ҳамоҳанг доштам.
64. Бе чӣ наметавонед зиндагиро тасаввур намоед?
- Бе муҳаббату меҳр.
65. Ҳар нафар дар зиндагӣ чиро бояд ҳатман як бор таҷриба кунад?
- Тавоноии худро.
66. Кӯдакиро хоб мебинед?
- Баъзан хоб мебинам. Аммо так-рори баъзе аз рӯзҳои бачагиро ҳатто дар хоб дидан намехоҳам.
67. Ба ҳар нафаре, ки китоби шуморо барои мутолиа ба даст мегирад, чӣ тавсия медиҳед?
- Ман мегӯям агар хушаш ояд аз ҷумлаи аввал мутолиа кунад. Агар не вақташро беҳуда сарф накунад.
68. Кадом китоб айни ҳол мутолиа мешавад аз ҷониби шумо?
- Чанде пеш китоби “Хамса”-и Низомии Ганҷавиро гирифтам ва онро мутолиа карда истодаам.
69. Дар худ чиро намеписандед?
- Ман баъзан “максималист” мешавам. Яъне мехоҳам ҳама мисли ман бошанд. Аммо чунин шуданаш имкон надорад. Аз ин рӯ, ин хислатамро дӯст намедорам.
70. Аз чӣ афсӯс мехӯред?
- Аз вақтҳои беҳуда сипаришуда.
71. Чиро барои волидонатон натавонистед анҷом диҳед, ки то ҳол аз он пушаймонед?
- Аз он пушаймонам, ки ҳангоми бемории падарам вақте барои аёдаташон рафтам, дубора ба шаҳр баргаштам. Чун баъди як ҳафта вафот карданд. Ба модарам бо сабаби он, ки аз барашон дур будам, хидмати дуруст карда натавонистам.
72. Аз анҷом наёфтани кадом орзуятон метарсед?
- Метарсам, аз омода нашудани чанд китобе, ки бояд барои чоп тайёр кунам.
73. Дар ин 75 сол бештар бо чӣ гуна инсонҳо рӯ ба рӯ шудед?
- Бо инсонҳои хубу шарифу хайрхоҳ.
74. Имрӯз аз чизе шикоят доред?
- Хушбахтона не.
75. Чӣ мехоҳед барои идомаи рӯзгори худу хонандагонатон?
-Ба худаму хонандагон пеш аз ҳама тани сиҳату дили осуда орзу мекунам. Баъдан аз онҳо мехоҳам, то дар вуҷудашон ҳамеша арзишҳои инсониро парвариш диҳанд.
РАҲ БА РАҲ
ҚАДАМ ДАР ҶОДАҲОИ РУСТО, ШАҲР, ДОНИШГОҲ...
Солҳои бачагӣ дар деҳот мутолиаи китобҳои бадеиро то ҷое риоя мекардам, вале сад дареғ, ки аз фарҳанги ёддошт ё хотиранависӣ бехабар будам. Ҳаёти русто, зиндагии пурташвиши ҳаррӯза: ба кори саҳро рафтан, ба боғ об мондан, барои гову мол алаф даравида овардан ё дар талу теппаҳо фасли баҳор гуруснаву ташна аз саҳар то шом ба гулчиниву бозӣ саргарм шудан, машғулиятҳои доимии мо буданд...
Аз дафтари аввали ёддоштҳои “Раҳоварди зиндагӣ”
1. Шумо зода шудаед дар ноҳияи Ховалинг. Аммо ба камол расидаед дар ноҳияи Восеъ. Сабаби кӯчидани хонадонатон дар муҳоҷиркунии давр буд ё хоҳиши волидон?
- Бале, ман то панҷсолагӣ дар ноҳияи Ховалинг зистаам. Баъдан бо амри тақдир ба ноҳияи Восеъ кӯчидем. Он вақт ҳанӯз муҳоҷиркунӣ оғоз нашуда буд. Сабабҳои ҷойивазкунии мо қиссаи дароз дорад, ки шояд ба зудӣ қаламӣ мекунему пешниҳоди хонандагон мегардонем.
Баъзе аз хешовандони мо қаблтар сокини ин деҳа шуда буданд. Аз ин хотир мо низ ҳамин қишлоқро интихоб кардем. Ҳеҷ ёдам намеравад, ки мо аз деҳаи Шикоргаҳи ноҳияи Ховалинг то Кадучии Восеъ пиёда омадем. Чунки имкони бо асп ё чизи дигар омаданро надоштем.
2. Деҳаи Кадучӣ чӣ бачагиеро бароятон дод? Азияту заҷр зиёд буд ё шодию беғамӣ?
- Кадучӣ бисёр деҳаи дилкаш буд. Ҳамчунин мактаби зебое ҳам дошт, ки зиёде аз чеҳраҳои шинохта таҳсилкардаи онҷо буданд. Хушбахтона ман низ хонандаи ин мактаб гаштам ва дар айёми кӯдакӣ ҳам аз омӯзгорон ҳам аз пирони деҳа зиёд чизҳоро омӯхтаам, ки аз ин сипосгузорам.
Мо аз кӯдакӣ мисли дигар ҳамсолонамон дар саҳро кор мекардем. Ман бо номам аз синфи 5 ё 6 аллакай дафтарчаи меҳнатӣ доштам. Дар саҳро ё боғ бо калонсолон заҳмат мекашидем. Дар вақтҳои таътил мо шабонарӯзӣ дар боғҳо мезистем. Рӯзона кор мекардем ва шабона ба посбонҳо мададгорӣ мекардем. Дар зиёде аз ҳикояҳову қиссаҳоям ҳамин лаҳзаҳо тасвир шудаанд, ки бардошт аз айёми бачагист.
3. Кӣ бештар бароятон талқинкунанда буд баҳри мутолиаву аз бар кардани дониш?
- Дар хонадони мо ду оила зиндагӣ мекарданд. Оилаи мо ва амакам. Вақте 13 ё 14-сола будам, писари амакам Шариф баъди хатми мактаб ба шаҳр барои таҳсил омад. Ӯ пайваста маро барои хондан талқин мекард. Аз шаҳр гоҳ-гоҳ нома менавишт ва маро таъкид мекард, ки бештар китоб хонам. Ҳамчунин худаш бароям китоб медод ва назорат ҳам мекард. Ӯ бисёр як инсони фурӯтан буду ба мутолиа ва аз бар кардани дониш ҳавасу ҳавсала дошт.
4. Мегӯед нахуст мехостед кишоварз бошед. Аммо чӣ шуд, ки пеш гирифтед роҳи Донишкадаи омӯзгориро?
- Мо ки он замон дар боғу саҳро кор мекардем, аз ин рӯ бештар таваҷҷуҳ доштем ба соҳаи кишоварзӣ. Аммо хушбахтона мо як омӯзгори хубе доштем, ки бисёр фасеҳу зебову ҳунармандона дарс мегузаронд. Маҳз ҳамин омӯзгор буд, ки маро ташвиқ намуд ба ин соҳа. Ҳамин тавр, ман нияти худро тағйир додам ва баъд аз хатми мактаб барои идомаи таҳсил омадам ба Донишкадаи омӯзгорӣ ва чор сол донишҷӯи онҷо будам.
5. Волидон арҷгузор буданд ба тасмимҳоятон?
- Падару модари ман шахсони оддӣ буданд. Онҳо чанд муддат дар мактабҳои маҳви бесаводии давр таҳсил карда буданд, аммо саводи он қадар кофӣ надоштанд. Ба тасмимҳои ман ҳеҷ гоҳ норозигӣ баён накарда буданд. Баръакс дуо дода гуселониданд.
6. Донишҷӯӣ ва муҳити донишкада то чӣ андоза мусоидат намуд дар худсозии шумо?
- Солҳои донишҷӯиро беҳтарин солҳои умри хеш мехонам. Ман он замон дар таҳсил дар сатҳи миёна қарор доштам. Аммо, ҳамкурсону ҳамгурӯҳони бисёр хубе доштам, ки бароям ин айёмро ба лаҳзаҳои хуш табдил додаанд. Замони донишҷӯӣ мо дар маҳфили адабии устод Тилло Пулодӣ аъзо будем, ки ин барои рушди ояндаи мо басо саҳмгузор буд. Ҳамчунин, ман дар ин замон беҳтарин дӯстонро пайдо кардам.
7. Шумо аз соли 1965 шаҳрнишин шудед. Бо ин муҳит зуд созгор шудед ё бо тобу таҳаммул?
- Ҳар нафаре, ки дар деҳа тавлид шудаву ба камол расидааст, якбора наметавонад ба муҳити шаҳр созгор гардад. Барои ман низ дар аввал мушкил буд. Он замон мо дар хонаҳои иҷораи чун имрӯз фароҳам бо тамоми шароитҳо намезистем. Ҷойҳои зисти мо шароиту имконоти хуб надошт. Аммо чун ин роҳро пеш гирифтем, дигар бояд ба ҳарчӣ таҳаммул менамудем.
8. Ишқи аввалин зодаи русто буд ё қалби шаҳр?
- Ман бештар гирифтори таҳсил ки будам, ба ин чизҳо зиёд таваҷҷуҳ надоштам. Дар деҳа низ машғули ошиқиҳо нашудем. Дар онҷо як духтарро умедвор кардану омадан ба шаҳр он қадар хуб набуд. Зеро мо он замон танҳо дар таътилҳои баъди супоридани имтинҳонҳо ба хона назди наздиконамон мерафтем. Барои зуд-зуд рафтан ба деҳа имкон надоштем.
9. Интихоби ҳамсар барои шумои эҷодкори нозукбин чӣ гуна даст дод?
- Ҳамсарам ҳамдеҳаам аст. Мо бо ҳам зиндагии хушбахтонаро пушти сар мекунем. Ҳар ранҷи рӯзгорро якҷоя мекашем.
10. Заҳмати пайваста, аксаран дар андеша банд будан, бештар қарор гирифтан болои китобу коғаз, дур кардани худ аз баъзе фикрҳои рӯзгор...Ин ҳама хусусиятҳои шумои адибу эҷодкор омили сар задани нофаҳмие намегардид дар рӯзгор?
- Ман ҳеҷ гоҳ корҳоямро ба дӯши оилаам намепартоям. Эҷод асрор аст, ки онро эҷодкор худаш медонаду Офаридгораш. Вақте он асрорро ҳувайдо мекунӣ, назокаташ мекоҳад. Аз ин рӯ, ман эҷодамро пайваста моли фардии худ донистаам ва онро ҳамеша аз кору оила ҷудо гузоштаам.
11. Нигоҳи фарзандон ба пешаи падар чӣ гуна аст?
- Хуб менигаранд. Вале ман аслан ҳеҷ гоҳ фарзандонамро барои хондани китобҳоям маҷбур намекунам. Ба маърифату ҳавсалаи худашон вогузор мекунам. Чун онҳо ҳар яке соҳибмаълумотанд ва дар ҳар самту соҳа хуб фаъолият карда истодаанд.
12. Устод Абдулҳамид Самад банди чӣ андешаҳост имрӯз?
- Дар ин солҳо зиёд чизҳо навиштаам, ки як қисми он дар рӯзнома чоп шудааст ё қисми дигар дастхат аст. Аз ин рӯ, имрӯзҳо ба таҳриру тасҳеҳи онҳо машғулам. Онҳоро бояд хонду аз ҳамдигар ҷудо намуду китоб кард. Агар умр даст диҳад, ин нақшаҳоро амалӣ хоҳам кард. Ёддоштҳои дар 30 дафтар ҷамъ шударо низ хонда ба чоп омода карда истодаам, ки аз онҳо аллакай дафтари якум дар ҳамин шумораи маҷаллаи “Садои Шарқ” чоп шуд ва дафтари дуюм низ дар шумораи баъдӣ нашр хоҳад шуд.
ОҒОЗИ ФАЪОЛИЯТ
МАКОН ВА МАҚОМҲО
...Аз мактаб барвақттар омадам − муаллими таълими меҳнат боз касал шудааст. Дар хона касе набуд. Аз гуруснагӣ оби даҳонам мерафт. “Хонаи худамон бошад, ба сари модару хоҳаронам дод мезадам, ки тезтар хӯрок биёранд”, − гуфтам ҳасратомез ба худ ва ба ошхона даромада, сарпӯши дегро бардоштам. Дег холӣ. Дилам таҳ рафт, димоғам сӯхт. “Ин ҷо хонаи очат нест, ки ноз бикунӣ…” − сазо додам худро...
Аз қиссаи “Паррончакҳо”
13. Чун дигар адибони ҳамсолу ҳаммароматон шумо низ баъди хатми донишгоҳ корманд шудед дар рӯзнома. Чаро ва чӣ гуна?
- Ман дар даврони донишҷӯӣ бо рӯзнома ҳамкорӣ доштам. Аз ин рӯ, баъд аз хатми донишгоҳ ба рӯзномаи “Тоҷикистони советӣ” (ҳоло “Ҷумҳурият”) ба кор даъват шудам. Ҳамин тавр, тӯли даҳ сол онҷо фаъолият кардам.
14. Дар даврони мактабӣ низ нигорандаи матолибе будед дар рӯзномае?
- Баъзан хабарҳоямон ё ягон навиштаҳои дигарамон чоп мешуд, ки онҳо моли адабиёт шуморида намешаванд.
15. Сафҳаҳои “Тоҷикистони Советӣ”-ро бо даст задан ба кадом мавзӯҳову жанрҳо пур месохтед?
- Ман корманди шуъбаи фарҳанги ин рӯзнома будам. Аз ин рӯ, дар бораи ҳунармандон, санъаткорон, рассомон, омӯзгорон ва дигар намояндагони соҳаи фарҳанг менавиштам. Ҳамчунин дар бораи китобҳои тозанашр китобиётҳо низ эҷод мекардам.
16. Бо даъвати кӣ идомаи фаъолият кардед дар маҷаллаи “Садои Шарқ”?
- Соли 1975 нахустин навиштаи ҷиддии адабии ман бо номи “ Субҳ медамид” дар маҷаллаи “Садои Шарқ” чоп шуд. Баъдан соли 1977 “Шикор” ба нашр расид. Ҳамин навиштаҳо сабаб гардид, ки маро ба ин маҷалла ба кор даъват карданд.
17. Муддате муовини сардабири ҳафтаномаи “Адабиёт ва санъат” низ будед. Аммо чаро онҷо кам фаъолият кардед?
- Ман наздики ду сол дар ин ҳафтанома фаъолият кардам. Чун вазъи саломатиам каме нохуб шуду бояд ба табобат машғул мешудам. Дар ҳамин давра хазинаи адабиёти СССР як идрорпулие таъсис дод ва ман низ назди устод Муъмин Қаноат даромада, барои гирандаи ин идрорпулӣ шудан иҷоза пурсидам. Дар ивази ин идрорпулӣ бояд як асаре эҷод мекардам. Ҳамин тавр, ман иҷозаи раёсати Иттифоқи нависандагонро соҳиб шудам ва дар муддати ин ду соли гирандаи идрорпулӣ будан, ҳам табобат гирифтам ва ҳам “Маҳбус”-ро навиштам.
18. Беш аз 15 сол вазифаи муовини аввали раиси Иттифоқи нависандагонро ба дӯш доштед. Дар талаботи кории шумо вижагии махсусу фарқкунандае буд?
- Муовини аввали раиси Итттифоқи нависандагон бештар ба корҳои эҷодӣ, муҳокимаи асарҳо ва ташкили маҳфилҳо сару кор дорад. Дар бораи талаботи хосе доштанам худам чизе гуфта наметавонам. Аммо бояд гуфт, ки мо дар замонҳои душвор кор кардем ва ҳамеша як ҳадаф дош-тем, ки ҳамин иттифоқе, ки устодони мо онро нигоҳ дошта, то ин дам чунин оварданд, мо низ онро ҳамин гуна ҳифз ва нигоҳ дорем.
19. Масъулияти кору вазифа монеъ мешуд оё ба эҷоди шумо?
- Ба назари ман кори эҷодиро ҳеҷ гоҳ аз ҳисоби фаъолият ё вазифа набояд анҷом дод. Кори эҷодӣ ин кори шахсии ҳар нафар аст ва барои он эҷодкор бояд аз ҳисоби хоб ё истироҳат вақти муайян ҷудо кунад.
20. Иттифоқи нависандагоне, ки замони шумо фаъолият мекардед, аз Иттифоқи кунунӣ тафовуте дорад?
- Тафовути зиёд дорад. Замона дигар шуд. Сиёсати давлатдории мо тағйир ёфт. Мо ҳоло дар замони истиқлол ҳастем ва бемамониат ба ҳар мавзӯе даст мезанем. Он вақтҳо бошад, эҷодкорон хеле боэҳтиёт ба кори эҷодӣ даст мезаданд. Аммо адабиёт дар ҳама давру замон як талабот дорад: офаридани асари сазовор.
21. Дар чанд соли фаъолият дар ҳар макону ҳар мақом ба андешаатон чӣ коре анҷом додед, ки то ҳол шуморо сарфароз мегардонаду қонеъ?
- Худситоӣ барои як эҷодкор кори шоистае нест. Аммо ман ҳар куҷое кору фаъолият кардаам, кӯшиш намудаам аз сари инсоф дур намонам.
ДАМ БА ДАМ БО ЭҶОД
САБЗОНИДАНИ “ШОХИ ЧАНОР” ВА ДАРГИРИҲО ДАР “ГАРДИШИ ДЕВБОД”
...-Савдои аҷиб...Хайр, чӣ ҷавоб додаанд?
- Ҳеҷ чиз...Дар зиндагӣ додашон ба гӯши кӣ мерасид, ки акнун расад?...Дунё аз қадим ба коми тавоною пулмаст буд. “Ин гап сафсатта аст, -посух додаанд аризасанҷҳо: -Наход мурда аз тангии гӯраш шиква кунад?”
Аз ҳикояи “Талош”
22. Аввалин бор кай эҳсос кардед, ки майли эҷодгарӣ доред?
- Дар айёми донишҷӯӣ. Аввалин навиштаҳои адабии ман дар рӯзномаи донишгоҳии “Педагоги ҷавон” (Ҳоло “Омӯзгори ҷавон”) чоп шудааст. Чигунае, ки дар боло қайд кардам, мо аъзои маҳфили адабии устод Тилло Пулодӣ будем, ки он ҷо як муҳити эҷодии хубе низ фароҳам буд. Ин муҳит моро низ водор мекард, то аз маҳоратҳои худ истифода бурда чизе нависем.
23. Нахустнавиштаи адабиатонро кӣ баҳогузорӣ намуда буд?
- Ҷамъи ҳамкурсон ва аъзои маҳфили устод Тилло Пулодӣ.
24. Чӣ таъсиргузор шуд барои таълифи аввалин ҳикоя: нафаре, маконе ё ҳолате?
- Вақте аз замони донишҷӯӣ ба эҷод кардан шуруъ намудам, аллакай як ангеза дар қалбам ҷо гирифт. Баъдан муҳити кори рӯзнома низ саҳм гузошт. Зеро он ҷо нафарони эҷодкору соҳибқалам зиёд буданд ва табиист, ки ҳамнишинӣ бо онҳо барои як эҷодкори ҷавон бетаъсир намемонад.
25. Аввалин инъоми эҷодиро дар ёд доред?
- Дар солҳои 1970 ё 1971 ман ҳикояи “Ду гусел”-ро навиштам, ки ҷоизаи махсусро соҳиб шуд ва бароям мукофоти пулӣ низ тақдим гардид.
26. Қадами аввалинро ба Иттифоқи нависандагон кай ва бо кӣ гузоштед?
- Дар он вақт Иттифоқи нависандагон он қадар шаҳомат дошт, ки мо ҷуръати ба он наздик шуданро надоштем. Маро худи кормандони иттифоқ аз рӯи он маводҳое, ки дар рӯзнома чоп шуда буд, ҷустуҷӯ намуда пайдо карданд. Баъдан дар як ҷамъомади ташкилдодаи Иттифоқи нависандагон баромад намудам. Ҳамчунин дар машварат адибони ҷавон низ иштирок намудам.
27. Чӣ гуна ба даст овардед узвияти ин Иттифоқро?
- Вақте корманди маҷаллаи “Садои шарқ” будам, ду китобам чоп шуд. Баъди он дастхати “Паррончакҳо”-ро мутолиа намуданд ва шояд андешиданд, ки ба ин эҷодкор умед бастан мумкин. Аз ин рӯ, маро соли 1982 ба узвияти Иттифоқи нависандагон қабул намуданд.
28. “Паррончакҳо”-ро омили эҷод хотираҳои айёми донишҷӯӣ буд ё чизи дигаре?
- Албатта, хотираҳои донишҷӯӣ буд. Ҳамчунин, ба онҳо боз ҳавасҳою дарду армони давраи ҷавонӣ низ зам шуданд.
29. Фосила миёни чопи китобҳои баъдӣ хеле кам аст. Ин ҳама илҳому ҷуръату қувват аз куҷо буд?
- Дастгирии устодон зиёд буд. Навиштану эҷод кардан аз мо буду чопи китобҳо бо шарофату кӯмаки устодон.
30. Шумо аз он нависандагонед, ки ба дунёи кӯдакон низ сар задаед. Ин гуна навиштаҳо гирд омада дар маҷмӯае бо номи “Ман ошнои ту, ту ошнои ман”. Чӣ гуна тавонистед аз дунёи пурмоҷарои калонсолон ба дунёи ҷолиби хурдсолон ворид шавед?
- Албатта, барои хурдсолон навиштан осон нест. Аммо фикр мекунам ин ба ҳар эҷодкор қарз аст. Барои фарзандону набераҳо низ бояд чизе навишт.
31. “Гардиши девбод”-и шумо аз даргири гирдбодҳои таърихӣ шудани халқи тоҷик аз давраи Инқилоб то ҷанги шаҳрвандӣ мегӯяд. Чӣ водоратон кард, то даст занед ба навишти чунин асари бузург?
- Ин корро ҳатман бояд як нафар анҷом медод. Бояд аз ҳамаи чунин саргумию раҳгумиҳои халқи тоҷик дар давоми таърих чизе гуфта мешуд. Ман низ хостам бо ин роман бигӯям, ки чаро мо аз ҳамаи ҳамин фалокатҳои гузашта ибрат нагирифтем ва ҳамеша дар рӯзгорамон шикаст болои шикаст буд. Умедворам дар оянда дар ин бора аз ин дида асарҳои бузургтар офарида мешавад.
32. Шумо бо таълифи романи “Гардиши девбод” бо эҷоди асарҳои калонҳаҷм хайрбод гуфтед. Иллати инро дар рафтани син ва хуб набудани вазъи саломатӣ донистед. Пас, метавон гуфт, ки эҷоди ин асар шуморо қаноатманд кард аз фаъолияти эҷодӣ?
- Наметавонам гӯям, ки пурра қаноатмандам. Аммо қувваи руҳию ҷисмонии эҷодкор бо рафтани синну сол наметавонад эҷоди чунин асарҳои калонҳаҷмро бардошт кунад. Ман “Гардиши девбод”-ро дар 15 сол навиштаам, ки баъзе қисматҳои он борҳо сиёҳ шудаю тағйир ёфтааст. Бо вуҷуди он ки баъд аз ин роман зиёд чизҳо таълиф шуданд, аммо ҳоло шукр мегӯям, ки ман “Гардиши девбод”-ро дар ҳамон замон эҷод кардам. Вагарна ҳоло дигар қуввату неруи навиштани онро надорам.
33. Ин “хайрухуш”-и шуморо хонандагону дӯстону ҳамқаламон чӣ гуна пазируфтанд?
- Албатта, баъзан изҳори норозигӣ мекарданд. Аммо баъзе аз онҳо намедонанд, ки дар вақти эҷоди ин гуна асарҳо чанд бор фишори нависанда баланд мешаваду ҳолаш нохуб мегардад. Вагарна кӣ намехоҳад, ки пайваста эҷод кунаду як шоҳкор офарад?
34. Шумо гуфтаед, ки ба таҳрири 30 дафтари хотироти худ машғулед ва ба наздикӣ аввалин дафтари он чоп шуд дар “Садои шарқ”. Ин ёддоштҳо дар маҷмӯае гирдоварӣ хоҳанд шуд?
- Агар умр даст диҳад бояд чунин шавад. Яъне онҳоро бояд дар китобе ҷамъоварӣ намоям. Агар не фардо шояд фарзандонам ин корро анҷом диҳанд.
35. Чанде пеш нашриёти “Адиб” маҷмӯаи қиссаҳои шуморо бо номи “Дастовез” аз чоп баровард. Ин маҷмӯа фаро мегирад қиссаҳои қаблӣ ё тозаэҷодро?
- Баъзеи онҳо чанд сол қабл чоп шуда буданд. Баъзеи дигар танҳо дар маҷаллаҳо чоп шудаанду китоб нашуда буданд. Китоби “Дастовез” 10 қиссаи хурдро фаро мегирад, ки дар миёни онҳо танҳо ҳаҷми қиссаи “Аспи бобом” бузургтар аст.
АЗ ҲАР ГӮША
ҶОИЗА, ҚАҲРАМОНСОЗӢ, ИЛҲОМ, ҚАНОАТМАНДӢ...
- Паҳ, ҳамон бошад? Исқотира шинохта намешавад-ку,-ғуррид Мирак.- Кори дунёра бинен: харсавор гуселондемаш, аспсавор омад-ку...
Савораи пешсаф босалобат дар хонаи зин нишаста, заруру нозарур нӯги тозиёна ба гардан ва сағри асп мезад...
...- Воҳ, Гадо аст! Гадоаки худамон!
Аз романи “Гардиши девбод”
36. Соли 1990 шумо ҷоизадори Ҷоизаи давлатии ба номи Абӯабдуллоҳи Рӯдакӣ шудед. Ин руйдоди хотирмон дар идомаи фаъ-олияту эҷодиёт чӣ нақш гузошт?
- Ман 43 сол доштам, ки барандаи ин ҷоиза гардидам. Ин албатта бароям мояи сарфарозӣ буд. Ҳамчунин ин ҷоиза маро қарздор намуд то зиёдтар эҷод кунаму сазовори он гардам. Ҳамин буд, ки баъди соҳиб шудан ба ин ҷоиза ман якчанд китобҳои дигар таълиф намудам.
37. Нависандаи халқии Тоҷикистон низ сазовор дониста шуда ба шумо. Ба андешаатон нависандаи халқӣ, яъне анҷомдиҳандаи кадом рисолатҳо?
- Ин унвон низ адибро водор месозад, ки то ҷон дар тан дорад, кор кунад ва чизҳои ҷолибу шоиста офарад. Соҳиб шудан бо ин унвон яъне эътироф шудани адиб дар назди давлату ҳукумат аст.
38. Агар аз адибоне мебудед бе унвону ҷоиза. Эҷодатон ҳамин гуна мебуд, ки ҳоло ҳаст?
- Ба наздикӣ як мисраъ аз устод Мирсаид Миршакар хондам, ки бароям зиёд хуш омад: “Ман ранҷ ҳаргиз барои ганҷ накашидаам”. Ман низ роҳеро интихоб намудаам, ки агар аз он баргардӣ роҳгум мезанӣ. Ҷоиза ё унвон, ки имрӯз барои соҳиб шудан ба онҳо баъзан эҷодкорон ҳамдигарро сиёҳ мекунанд, ин чизи шартии адабиёт аст. Он чизе, ки моли аслии адабиёт аст ҳамон навиштаҳое аст, ки дар китоб мемонаду солҳо мутолиа мегардад. Масалан, Пӯлод Толис бо эҷоди қиссаи “Тобистон” роҳи тозаеро дар насри мо кушод. Аммо худ ягон ҷоиза надошт.
39. Шуморо намояндаи барҷастаи насри деҳотӣ медонанд. Талош накардед офарандаи муҳити шаҳру синфи коргар бошед?
- Қариб аксари адибони тоҷик чун ман зодаи деҳаанд ва аз он ҷо ба шаҳр омадаанд. Дар эҷодашон онҳо аз ҳамон муҳити кӯдакии худ, яъне ҳарчиро ки мушоҳида кардаанд, истифода мебаранд. Мани аз деҳа омада низ наметавонистам чизе дар бораи ба гуфти онвақта синфи коргар нависам. Чун барои ин бояд ҳаёти онҳоро донист.
40. Зиёде аз асарҳои шумо тарҷума шуда бо забонҳои дигар. Оё тарҷумонҳо муваффақ шуда тавонистанд дар расонидани хостаҳои шумо ба хонандагони хориҷ?
- Дар он замонҳо ин асарҳои мо таҳтуллафз тарҷума мешуданд. Яъне тарҷумаи онҳо дигар ба маҳорату салиқаи ҳамон тарҷумон вобаста аст. Аммо ман асарҳои тарҷума шудаамро хуб қабул кардаам.
41. Чаро аз рӯи асарҳои шумо филм офарида намешавад? Худ хоҳиш надоред ё пешниҳоди филмофарон кам аст?
- Аввалан худам барои ин он қадар талош накардаам ва дуввум барои филмофарӣ маблағ ёфтан лозим буд, ки ман ин ҳунарро надорам.
42. Баъзе адабиётшиносон навишти шуморо шабеҳ медонанд ба Фазлиддин Муҳаммадиев. Ин пайравӣ аз қабл буд ё давоми эҷод ҳосил шуд?
- Ман бо асарҳои ин адиби тавоно ба воя расидаам, ки ин албатта ба эҷодам бетаъсир набуд. Ҳамчунин дар дунёи эҷод одатан ҳама аз пушти касе мераванд, ки пешрав аст. Фазлиддин Муҳаммадиев яке аз бузургтарин нависандаҳои мост, ки баъд аз устод Айниву Ҷалол Икромию дигарон маърифати насри моро дигар кард ва мо низ аз эҷоди ӯ зиёд чизҳоро омӯхтаем.
43. Ҷое мегӯед, ки адиби асил барои як хонанда низ менависад. Мояи илҳоми эҷод барои миқдори ками хонанда чӣ буда метавонад?
- Кори адиб танҳо навиштан аст ва бояд аз он, ки навиштаи ӯро чанд кас мутолиа мекунад, аслан наандешад. Агар танҳо як нафар ҳам эҷоди адибро мехонаду ба худ чизе мегирад, ин беҳтарин ҷоизаву инъом аст. Масалан, ба наздикӣ як нафар ба ман гуфт, ки баъд аз мутолиаи ҳикояи “Кошкӣ” самту равиши зиндагиашро тағйир додааст, ки ин барои ман басо дилгармкунанда буд.
44. Назари мунаққидонро чӣ гуна мепазиред?
- Бисёр хуб мепазирам. Агар эрод гиранду танқид кунанд, хурсанд ҳам мешавам.
45. Ба андешаатон кадом навиштаатон тавонист “шиноснома”-и Абдулҳамид Самад гардад?
- Ҳар куҷо, ки бошам ба ман бештар дар бораи “Паррончакҳо” мегӯянд. Ин асар 40 сол боз дар барномаи таълимии мактабҳои миёнаву олӣ ҷой дорад ва дар хидмати хонанда аст.
46. Бештар дар кадом фасли сол илҳом суроғатон меояд?
- Бештар дар фасли тирамоҳ. Чун фасли ҳосили андеша аст.
47. Барои офаридани асарҳоятон вақт, ҳолат ё макони махсус доред?
- Не. Чун ба фикри ман эҷод “бояд” ва як вақту ҳолату макони муайян надорад.
48. Аз адибони ҳамсолатон бештар асарҳои киро мутолиа мекунед?
- Ҳоло бароям давраи зиёд мутолиа карданҳо гузаштааст. Аммо адибони хуб зиёд дорему навиштаҳои ҳамаи онҳоро гоҳ-гоҳе мехонам.
49. Барои эҷоди ҳикоя, қисса ё роман аввал суроғи чӣ меравед. Ҳадаф, мазмун ё ном?
- Ман пеш аз ҳама суроғи як ҷузъиёт меравам. Бо таъсири он метавонам эҷод кунам. Мазмуни пурраю ном дар ҷараёни эҷод ҳосил мешаванд.
50. Шуморо метавон хонандаи ҳамешагии китобҳои худ хонд?
- Хонандаи ҳамешагӣ нестам, аммо ҳар гоҳе, ки китобам ба дастам хӯрд, ҳатман як бор аз назар мегузаронам ва баъзе аз калимаҳою ибраҳое, ки ноҷо рафтаанд ислоҳ мекунам.
51. Номҳои навиштаҳои шумо ҷолиб аст. Дар интихобашон аз чӣ кор мегиред бештар?
- Бештар аз ҳамон матну ҳадафи эҷодам. Ҳамчунин зиёде аз калимаю ибораҳоро барои номҳои навиштаҳоям аз забони халқи оддӣ мегирам.
52. Вазъи адабиёти имрӯзаамонро чӣ гуна баҳогузорӣ мекунед?
- Ҳам хубу ҳам миёна. Чун ҳар кас вобаста ба иқтидори худ менависад, ки ҷойи онҳо дар оянда муайян мегардад. Яъне, баъдан метавонад хуб ҷойи хубро гираду дигарон дар зинаи миёна қарор гиранд.
53. Дар офаридани кадом қаҳрамони асаратон худро муваффақ мешуморед?
- Ман кӯшиш мекунам, то ҳар як қаҳрамони асарҳоям ба дилам наздик бошанд ва дар кушодани ботини онҳо то андозае муваффақ гардам.
54. Ҷое мегӯед, ки имкониятҳои воситаҳои электронӣ барои мо насли калонсол муъҷиза менамояд. Имрӯз истифодабарандаи доимии ин муъҷизаҳо ҳастед ва вазъи фазои маҷозӣ шуморо қонеъ мекунад?
- Аъзои доимии ин фазо нестам. Аммо дар борааш аз кӯчаю фарзандону наберагон мешунавам. Ин оламу имкониятҳои он ҷолиб аст агар хуб истифода бурда шавад. Ба наздикӣ дар зодрӯзам аз бисёр ҷойҳои дур бароям дар шабакаҳои интернетӣ табрикоту таманниётҳои накӯ навиштаанд, ки аз хонданашон чашмонам пури ашк шуд.
55. Оё Абдулҳамид Самад пурра ба адабиёт дод он чизеро, ки мехост?
- Ман фикр мекунам ин аз иқтидори як инсон берун аст. Аммо то ҷое тавонистам, талош кардам, ки барои адабиётамон чизе диҳам.
56. Ҳолати даҳ сол баъди адабиётамонро чӣ гуна мебинед?
- Мехоҳам ҳамин гуна бошад, ки адибони мо кам эҷод кунанд , аммо чизе офаранд, ки сазовор ба адабиёти ҳазорсолаи мо бошад.
РӮ БА РӮ
НИГОҲЕ БА НИҲОДИ АДИБ
...- Падарат одами бамеҳр буд, писарам. Як рӯз ҳам бо одами бамеҳр умр гузаронӣ, ширин асту сад сол ҳам. Ҳозир ҳам қуввати дилам ҳаст падарат. Бовар намекунӣ?
Сафо боз китф дар ҳам кашид, вале шакарханд ба лаб ноаён нафаси сабук баровард...
Аз ҳикояи “Гуфтугӯ бо падар”
57. Дар тӯли ин роҳе, ки то ин дам тай кардед, чиро аз даст додед ва чиро ба даст овардед?
- Ҷавонию саломатиро аз даст додам ва каме ҳам бошад ном ба даст овардам.
58. Дар зиндагӣ чӣ гуна бояд зист?
- Хеле поку тоза.
59. Эҷодкорон басо эҳсосиянд. Бо чӣ бештар худро ором мекунед?
- Ман зиёд эҳсосотӣ нестам. Аммо вақте ба ин ҳолатҳо дучор шавам, бештар аз Худо ва руҳи гузаштагонам мадад мехоҳам.
60. Боре талх гиристаед?
- Бале. Дар марги падару модарам ва баъзе устодон хеле дарднок гиристаам. Баъзан ҳатто бесабаб бо омадани эҳсосе ашк рехтаам.
61. Аз чӣ бештар мефахред?
- Ман фахр карданро ҳеҷ гоҳ дӯст намедорам. Чун фахри зиёд инсонро дучори воқеаи нохуше мегардонад.
62. Чиро мехостед тағйир диҳед дар рӯзгоратон?
- Ончиро, ки ман мехоҳам тағйир диҳам, дигар имкон надорад. Аз ин рӯ, ба ҳар доштаю надоштаи сарнавиштам шукр мегӯям.
63. Дар зиндагии шумо боре тағйироти 180 дараҷагӣ буд?
- Не, ман ҳамеша як зиндагии ҳамоҳанг доштам.
64. Бе чӣ наметавонед зиндагиро тасаввур намоед?
- Бе муҳаббату меҳр.
65. Ҳар нафар дар зиндагӣ чиро бояд ҳатман як бор таҷриба кунад?
- Тавоноии худро.
66. Кӯдакиро хоб мебинед?
- Баъзан хоб мебинам. Аммо так-рори баъзе аз рӯзҳои бачагиро ҳатто дар хоб дидан намехоҳам.
67. Ба ҳар нафаре, ки китоби шуморо барои мутолиа ба даст мегирад, чӣ тавсия медиҳед?
- Ман мегӯям агар хушаш ояд аз ҷумлаи аввал мутолиа кунад. Агар не вақташро беҳуда сарф накунад.
68. Кадом китоб айни ҳол мутолиа мешавад аз ҷониби шумо?
- Чанде пеш китоби “Хамса”-и Низомии Ганҷавиро гирифтам ва онро мутолиа карда истодаам.
69. Дар худ чиро намеписандед?
- Ман баъзан “максималист” мешавам. Яъне мехоҳам ҳама мисли ман бошанд. Аммо чунин шуданаш имкон надорад. Аз ин рӯ, ин хислатамро дӯст намедорам.
70. Аз чӣ афсӯс мехӯред?
- Аз вақтҳои беҳуда сипаришуда.
71. Чиро барои волидонатон натавонистед анҷом диҳед, ки то ҳол аз он пушаймонед?
- Аз он пушаймонам, ки ҳангоми бемории падарам вақте барои аёдаташон рафтам, дубора ба шаҳр баргаштам. Чун баъди як ҳафта вафот карданд. Ба модарам бо сабаби он, ки аз барашон дур будам, хидмати дуруст карда натавонистам.
72. Аз анҷом наёфтани кадом орзуятон метарсед?
- Метарсам, аз омода нашудани чанд китобе, ки бояд барои чоп тайёр кунам.
73. Дар ин 75 сол бештар бо чӣ гуна инсонҳо рӯ ба рӯ шудед?
- Бо инсонҳои хубу шарифу хайрхоҳ.
74. Имрӯз аз чизе шикоят доред?
- Хушбахтона не.
75. Чӣ мехоҳед барои идомаи рӯзгори худу хонандагонатон?
-Ба худаму хонандагон пеш аз ҳама тани сиҳату дили осуда орзу мекунам. Баъдан аз онҳо мехоҳам, то дар вуҷудашон ҳамеша арзишҳои инсониро парвариш диҳанд.
Хабарҳои дигар
Рӯзнома
Эзоҳи худро нависед