Ҳамасола дар кишвар 21 то 24 март ҳамчун ҷашни Наврӯз таҷлил карда мешавад. Ҳини таҷлил аз ҷашни Наврӯз пиру барно хушнуд гардида, баҳори омадаро бо меҳру муҳаббат истиқбол мегиранд. Роҷеъ ба таърих, анъана ва дигар паҳлуҳои ин ҷашни аҷдодиямон бо Дилшод Раҳимӣ, мудири Маркази мероси фарҳангии тоҷикон суҳбати ихтисосие анҷом додем.

- Дар оғоз мехостам суҳбатро аз таърих ва пайдоиши ҷашни Наврӯз шуруъ намоем. Ин ҷашни миллӣ кай ва чӣ гуна пайдо шудааст?

- Таърихи пайдоиши ҷашни Наврӯзро муҳаққиқон ба таври умумӣ муайян кардаанд, ки он беш аз 5-6 ҳазор солро дар бар мегирад. Аммо, мо далели қотеъ дар даст надорем, ки Наврӯз маҳз 5 ё 6 ҳазорсола бошад. Яке аз қадимтарин манбаҳое, ки роҷеъ ба Наврӯз ишора мекунад, Авесто мебошад. Дар он роҷеъ ба расми Фарвардгон сухан рафтааст. Дар охири сол, яъне панҷ рӯзи пеш аз Наврӯз дар хонаҳо барои арвоҳи гузаштагон маросим барпо мекарданд. Тибқи он барои арвоҳ намунаи неъматҳоро дар табақҳо мечиданду шамъ меафрӯхтанд.

Нишонаи дигар, ё далели дигари бостонӣ буданаш он аст, ки дар тахти Ҷамшед, инчунин сангнавистаҳо ишора ва тасвире аз шоҳи ҳахоманишӣ тасвир шудааст, ки ба назди ӯ ҳар гуна неъматҳоро, аз қабили мева, сабзавот ва ҷонварони бисёр зебо ҳамчун ҳадя меоварданд. Дар ин баробар, баъзе ишораҳо аз муаррихони юнонӣ низ атрофи ин ҷашни куҳан мавҷуд мебошад. Масалан, Ҳеродот ишора бар он мекунад, ки шоҳони ҳахоманишӣ ҷашни Наврӯзро хеле бошукӯҳ таҷлил менамуданд ва аз мулки ҳамсоя барои шоҳ ҳадяҳо меоварданду шоҳ онҳоро гирифта, бар ивази он барояшон ҳадяҳои худро мекардааст.

Аммо худи таҷлили баҳор аз давраҳои қадимтарин, шояд 10-20 ҳазор сол пеш оғоз шуда бошад. Чаро? Зеро он замонҳо дар фасли зимистони қаҳратун одамони ибтидоӣ ба кӯҳу ғорҳо аз сардӣ панаҳ бурда, зиндагӣ мекарданд. Баробари фаро расидани фасли баҳор онҳо аз ғорҳо берун омада, медиданд, ки аллакай ҳаво гарм, осмон кабуд ва дарахтон пур аз баргу гул шудаанд, парандаҳо дар чир-чиру нағмасароиянд, аз ин ҳама онҳо низ шод мегардиданд ва барояшон чунин табиат идеро мемонд.

- Сабаби кам будани маълумотҳо ва ё маълумотҳои дақиқ набудан оиди ҷашни Наврӯз ба назари шумо аз чист?

- Сабаб ин ки дар ин замина шояд тадқиқотҳои амиқу дақиқ намерасанд. Имрӯз ҳама наврӯзшинос шудаанду мақолаву дигар матолиб вобаста ба он менависанд, аммо онҳо чанд ҷумлае, ки дар “Осору-л-боқия”, “Шоҳнома” ва дигар асарҳои таърихӣ омадааст, ҳамонро мисол овардаву чизе дар радифи онҳо аз худ шарҳ медиҳанд. Вале дақиқан вобас-та ба таърих ва урфу одатҳои қадимаи ин ҷашни миллӣ онҳо камтар таваҷҷуҳ менамоянд. Аз ҷониби муҳаққиқони эронӣ баъзе асарҳо ҳаст, вале онҳо агар лозим шавад, бояд бо хатти кириллӣ баргардон карда шаванд. То маълумотҳо дар ин самт беҳтару бештар гарданд.

- Дар давраи давлатдории Сомониён таҷлили ин ҷашн чӣ гуна буд?

- Дар замони давлатдории Сомониён ҷашни Наврӯз бо шукӯҳу шаҳомати хоса ва дар сатҳи баланди идона таҷлил карда мешуд. Ва ин то ҳуҷуми муғулҳо давом мекунад. Баъд аз он ки муғулҳо Эрону Осиёи Миёнаро забт мекунанд, бисёр соҳаҳои ҳаёт, аз ҷумла фарҳангу адабиёт рӯ ба таназзул мениҳад. Наврӯз низ дар дарбор дигар бо бузургӣ ҷашн гирифта намешавад. Меҳргон низ бо шукӯҳ ҷашн гирифта намешавад, Садаву Тиргон бошад, умуман аз байн мераванд. Яъне, дар дарбори шоҳон ҷашнгирии онҳо хотима меёбад, аммо дар байни мардум Наврӯз ҷашн гирифта мешуд.

- Дар хони наврӯзӣ ҳафтсину ҳафтшин гузошта мешавад. Ин анъана чӣ маъниҳои ба худ хосро дорост?

- Дар замони қадим, махсусан замони зардуштиён ба Аҳурамаздо ва шаш фариштаи наздики ӯ дар айёми баҳор пешкаш мекарданд. Пешкаш аз ҳафт табақ иборат буд. Як табақ ба хотири Аҳурамаздо дигар табақҳо ба хотири фариштаҳо. Фариштаҳо киҳо буданд? Онҳо Баҳман, Урдибиҳишт, Шаҳривар, Хурдод, Амурдод ва Исфанд буданд. Дар ҳафт табақ ё коса ба хотири инҳо рамзҳои ба худ пурмаънӣ мегузоштанд. Масалан ба хотири Аҳурамаздо тухми мурғ мегузоштанд, ки он рамзи офариниш буд. Ба хотири Баҳман, ки фариштаи нигаҳбони андешаи нек аст, дар як косаи чинӣ шир мегирифтанд, ба хотири Урдибиҳишт сабза мегузоштанд, зеро ӯ нигаҳбони гиёҳону дарахтон ва марғзорон буд. Барои Шаҳривар, ки нигаҳбони маъданҳо ва филизҳо буд, дар табақе сиккаҳои нуқрагин мегирифтанд, ки он рамзи боигарӣ ба ҳисоб мерафт. Барои Хурдод, ки нигаҳбонӣ об буд, дар як зарфи чинӣ об мегирифтанд. Ба хотири Амурдод, ки нигаҳбони саломатию ҷовидонӣ буд, сирпиёз мегузоштанд, ки ин рамзи шифобахшиву ҷовидонӣ ба ҳисоб мерафт ва ба хотири Исфанд гиёҳи сипандро мегузоштанд. Ҳамин гуна пешкашҳои рамзӣ бо маъниҳои хос буд. Азбаски косаҳо косаҳои чинӣ буданд, вақте ки ислом омад, бо таъсири забони арабӣ калимаи “чинӣ” ба синӣ ва шинӣ табдил ёфт, зеро арабҳо ҳарфи “ч” надоранд. Ҳамин тавр, дар замони пеш “ҳафт чинӣ” мегуфтанд, баъдтар он “ҳафт синӣ” ва “ҳафт шинӣ” шуд. Баъдтар аз ин ибора пасванди “ӣ” афтиду “ҳафт син” ё “ҳафт шин” боқӣ монд. Инро олимон исбот кардаанд, ки ҳафтсин ба ҳарфи “син”-и арабӣ ҳеҷ иртиботе надорад, ин мутаалиқ аст ба ҳамон ҳафт табақ.

- Хӯроки сирф миллии мо дар арафаи Наврӯз кадом аст?

- Хӯроки наврӯзии тоҷикона, ки он хоси миллати мост, ин гандумкуча аст. Гандумкучае, ки дар ҷануб онро далдаву дангича, дар водии Рашт кашк, дар водии Зарафшон кӯча ё гӯҷа, дар Мастчоҳ фарбеч, дар Бадахшон бошад онро боҷ мегӯянд. Ва он дар ҳар минтақаи кишвар ба таври ба худ хос дар арафаи таҷлил аз ҷашни Наврӯз омода карда мешавад.

- Наврӯз бештар моли кадом миллат аст? Зеро онро дар Узбекистон, Қирғизистон, Қазоқистону Афғонистон ва дигар давлатҳои Осиё низ таҷлил менамоянд. Оё Наврӯз ба давлатҳои турктабор низ пайвастагии таърихие дорад?

- Наврӯз, аслан аз байни эронитаборон баромадааст. Масалан, шоҳ Ҷамшед онро ҷашн гирифтааст ва ӯро асосгузори Наврӯз мехонанд. Ҳарчанд пеш аз Ҷамшед ҳам ишора ҳаст, ки онро ҷашн мегирифтанд. Вақте ки муғул ва туркҳо ба Осиёи Миёна омаданд, бо мардуми бумии инҷо, ки суғдиёну бохтариён ва хоразмиёну эрониён буданд, зиндагӣ карда, инчунин хешу табор шуданд. Аммо ҳарчанд, ки сиёсат дар дасташон буд, онҳо пойбанди забони тоҷикӣ - форсӣ ва фарҳанги тоҷикӣ - эронӣ шуданд ва ин фарҳангро қабул карданд. Аз ин хотир, Наврӯз низ моли онҳо ҳисоб мешавад. Аммо таърихан Наврӯз марбути мост. Мо аз нигоҳи илмӣ исбот менамоем, ки ватани Наврӯз ин кишварҳои форсизабону эронитабор, аз ҷумла тоҷикон аст, аммо он ба фарҳанги дигар кишварон, ҳатто бо ном ва унсурҳояш гузашт. Масалан, имрӯз қазоқу қирғиз суманаки моро “сумулук” мегӯянд.

- Сабаб чист, ки ҳама мехоҳад ҷашни Наврӯзро моли худ шуморанд?

- Тамоми давлатҳо мехоҳанд, ки дар шароити имрӯз фарҳанг ва таърихи худро бойтару ғанитар нишон диҳанд. Мо набояд онҳоро бо назари танқид нигоҳ кунем.
Мо якчанд кумитаву вазоратҳо дорем, ки бояд онҳо Наврӯз ва анъанаҳои онро дар сатҳи байналмилалӣ муаррифӣ намоянд, аммо мутаассифона дар сатҳи байналмилалӣ Наврӯз таблиғ карда намешавад. Агар мо дар сатҳи зарурӣ Наврӯз ва анъанаҳои онро ҳамчун моли худ таблиғ карда натавонем, оянда ҳама анъанаҳои моро соҳиб мешаванд.

- Дар яке аз баромадҳоятон шумо гуфта будед, ки то ҳол Консепсияи Наврӯз навишта нашудааст ва ҳар кас ба таври худаш чизе хоҳад ташкил мекунад ва рӯи миз мемонад. Тақдири навишти Консепсияи Наврӯз чӣ шуд? Ба назари шумо Консепсияи Наврӯз чӣ мушкилиҳоро дар ин самт метавонад бартараф созад?

- Мутаассифона, дар бораи Консепсияи Наврӯз сухан ҳаст, аммо амал нест. Барои он ки Консепсияи Наврӯз навишта шавад, бояд таҳқиқотҳои амиқ дар ин самт гузаронида шавад. Бо далелҳои қотеъ таҳияи консепсия комил мешавад. Аммо барои навиштани консепсияи мазкур нахуст нақша кашидан лозим аст. Барои он бояд як ё ду сол муҳлат дода шавад. Ҳамчунин, дар ин баробар, маблағгузорӣ даркор аст. Бояд барои он олимҳо ба Эрон ва ба Русия барои омӯзиши сарчашмаҳо фиристода шаванд. Агар Консепсияи Наврӯз навишта шавад, дигар ҳар кас ҳафтсину ҳафтшин гуфта, чизе хоҳад рӯи дастархон намегузорад. Ин ҳама аз ноогоҳии мардум дар бораи Наврӯз аст. Вақте як роҳнамо бошад ва суннатҳои наврӯзро бозгӯйӣ намояд, ин мушкилиҳо бартараф мегарданд. Консепсия аксари масъалаҳо, аз қабили тарзи ҷашнгирӣ, оростани дастурхон ва дигар мушкилиҳоро дар ин самт ҳаллу фасл менамояд.

- Шумо аз таҳқиқот дар самти наврӯзшиносӣ мегӯед. Чаро дар сомонаҳои интернетӣ вобаста ба Наврӯз, инчунин анъанаҳои ин ҷашн аз ҷониби мо хеле кам аст? Барои ин чӣ бояд кард?

- Таҳқиқотҳои аниқ дар самти Наврӯз аз ҷониби коршиносони мо гузаронида, нашудааст. Чунин тадқиқотҳо шояд дар Эрон мавҷуд бошад, аммо тадқиқотҳои онҳо дар мо нестанд. Мо мегӯем, ки ҷашни Наврӯзро ҷаҳонӣ кардаем, он зодаи Тоҷикистон аст, дар ин росто ғурури баланди миллӣ низ дорем, ин албатта бисёр хуб аст. Аммо чаро мо то ҳол дар Интернет сомонаи хосси Наврӯзро надорем? Сомонаи расмие, ки тамоми маълумоту пажӯҳишҳоро дар самти Наврӯз бо забонҳои мухталиф паҳн кунад, мутаассифона надорем. Шояд дар ин самт як Маркази наврӯзшиносӣ низ ташкил намоем, ки дар баробари сохтани сомонаи Наврӯз тадқиқотҳои соҳавии худро онҷо бо чандин забон ҷой диҳанд.

- Чӣ кор кунем, ки ҷашни Наврӯз дар ҳар як хона таҷлил шавад?

- Барои дар ҳар як хона таҷлил гардидани он бояд пеш аз ҳама мақоми ин ҷашнро баланд бардорем, меҳру муҳаббати насли навро ба он зиёд кунем. Масалан, дар арафаи ҷашн ба ҳар як коргар мукофотпулӣ дода шавад. Ё бигзор мисли соли нави мелодӣ туҳфаҳои идона бо навиштаи “Наврӯз муборак!”, аз ҷониби корхонаҳо тақдим карда шаванд. Кӯдакон, ки чунин туҳфаҳоро гиранд, беқаророна Наврӯзро то соли оянда интизор мешаванду дар тафаккур ва дилашон меҳри Наврӯз ҷой мегирад.

- Аён аст, ки дар ҳар давраи таърихӣ ҷашни мазкур ҳар гуна таҷлил мешуд. Дар даврони шуравӣ таҷлил аз он чӣ гуна буду айни ҳол, яъне дар замони соҳибистиқлолӣ чӣ гуна аст?

- Дар замони шуравӣ Наврӯз ҷашни ғайридавлатӣ буд. Ҳатто даврае буд, ки онро мамнуъ карда, ба дин рабт додаанд. Бо вуҷуди ин ҳама мардум ин ҷашни миллиро пинҳон-пинҳон таҷлил мекарданд. Шуруъ аз солҳои 60-уми асри гузашта, ишораҳо вобаста ба Наврӯз дар ашъори шоирон ва мақолаҳои рӯзноманигорон андак бештар шуд. Аммо таҷлили он дар сатҳи ҳукуматӣ баъди солҳои 1985-1986 қариб дар давраҳои заиф шудани Иттиҳоди Шуравӣ оғоз гардид.

Дар замони соҳибистиқлолӣ Наврӯз ба пуррагӣ шукӯҳу шаҳомати худро соҳиб шуд ва он дар сатҳи баланд таҷлил гардиду мегардад. Албатта то ба ин мақом расидану таҷлили Наврӯз саҳми Асосгузори сулҳу ваҳдати миллӣ - Пешвои миллат, Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон бағоят бузург аст.

- Ҷавонон ки фардои давлату миллат ба ҳисоб мераванд, шинохташон аз Наврӯз чӣ гуна аст? Оё метавон гуфт, ки ҷавонон дар оянда ҷашни мазкурро ҳифзу ба наслҳои баъдӣ беолоиш мерасонанд? Дар ин росто онҳо чӣ масъулият доранд?

- Фикр мекунам, шояд ҷавононро дар ин самт ҳавасманд кардан лозим аст ва барои ин конференсияи ҷавонон бахшида ба Наврӯз ташкил кардан аз манфиат холӣ нест. Коре кардан лозим, ки ҷавонон дар сатҳи зарурӣ ба Наврӯз рӯ биёранд. Ҷавонон масъул ва меросбари фарҳанги миллианд. Аммо ҷавонони имрӯз бештар ба фарҳанги ғарб ва техникаву технологияи ҳозиразамон таваҷҷуҳ доранд. Шояд имрӯз вақти он аст, ки тавассути технология мо маълумотҳоро дар бораи Наврӯз паҳн намоем. Шояд барномаҳои мобилие сохта шаванд, ки дар бораи ин иди тоҷикона маълумот диҳанд ва дар ин самт ҷавонон метавонанд саҳми худро бевосита гузоранд.

- Дар охир барои рушд ва муаррифии бештари ҷашни Наврӯз чӣ гуфтанӣ ва пешниҳоде доред?

- Барои Наврӯзро ба таври пурра ба ҷаҳониён шиносонидану анъанаҳои сирф миллии худро дар ин самт муаррифӣ намудан, бояд озмунҳое мисли “Фурӯғи субҳи доноӣ китоб аст”, “Илм-фурӯғи маърифат” вобаста ба ҷашни Наврӯз низ ташкил карда шавад. Озмуни мазкур “Беҳтарин таҳқиқоти Наврӯзӣ”, “Беҳтарин мақолаи оммавӣ дар бораи Наврӯз” ва “Беҳтарин мақолаи Наврӯзи дар хориҷ чопшуда”-ро дар бар гирад. Агар ҳамин гуна ҳавасмандгардониҳо шавад, гумон мекунам, ки олимони ҷавон дар ин самт ва дар муаррифии Наврӯз дар сатҳи ҷаҳон саҳми худро мегузоранд.