ФАРҲАНГ
Чоршанбе 20 Ноябр 2024 12:28
Ман фарзанди кӯҳистонаму зодаи ноҳияе ҳастам, ки шояд дар тасаввури бархе ба Шашмақом ҳеҷ иртиботе надорад. Падарам, ки ӯ низ муаллими химия ҳастанду гӯё ба мусиқӣ сару коре надоранд, чун мусиқии Шашмақомро мешунаванд, ба андеша мераванду гӯё тахайюл ӯро ба олами дигаре мебарад. Вақте мактабхон будам, инро аз устоди дарси мусиқиям Садриддин Обиддинов суол кардам. Посухи муаллим маро ба он раҳнамоӣ кард, ки бо гӯш кардани сабтҳои мусиқии классикӣ, хоса Шашмақом ба олами бою рангини падар ворид шавам ва аз ин деҳаи танги кӯҳистон ба олами беҳудуди мусиқие сар бизанам, ки маҳбуби шаҳрнишинонаш мехонанд.
Омӯзиши бархе китобҳои ба таърихи шашмақомхониву мақомдории миллати соҳибтамаддуни ман бахшида иттилои зиёде бароям дод, ки мехоҳам бо дӯстони ҷавони хеш онро тақсим кунам ва зеҳни онҳоро таҳриқ бидиҳам, ки мо, тоҷикон чун миллати пурхазоинему мусиқии аҷдодии мо дарак аз хазинаи бой дода, осори ба асрҳо дар хидмати мардуми машриқзамин додаамонро месазад, ки ҳар чи бештар биомӯзему бидонем.
Чун аз ноҳия ба Душанбе омадаму ба Донишгоҳи миллӣ шомил шудам, дари имкониятҳои омӯзиши китобҳо ва гӯш кардани сабтҳои мусиқии классикӣ бароям боз шуд. Дарёфтам, ки решаҳои таърихии Шашмақом тибқи иттилои баъзе сарчашмаҳо ҳанӯз ба асрҳои XIV ва аз маълумоти баъзе асарҳо ба асрҳои XVIII мерасад. Асарҳои илмии бахшида ба таърихии ин жанри мусиқӣ собит мекунанд, ки ҳарчанд гаҳвораи Шашмақом дар асрҳои XVIII-XIX ва аввали асри XX ин марказҳои тамаддуни мо Самарқанду Бухоро будааст, вале баъдан мусиқии “Дувоздаҳмақом” ва “Шашмақом”-ро мардумони водии Фарғона, аз ҷумла ҳавзаҳои мусиқии Самарқанду Қӯқанд, Хуҷанду Истаравшан ва Исфараву Намангон низ фаро гирифтанд. Вале Бухоро чун гаҳвораи санъати Шашмақом барои тӯли асрҳо аз миён нарафтани ин мусиқии суннатӣ ва рушду такомули он мавқеи хоса доштааст.
Таваҷҷуҳи маро ба мусиқии классикӣ падарам аз нигоҳи худ шарҳ медиҳад. Ӯ қисса мекунад, ки бибиям Латофат навозандаи хуби лабчанг, таблак, доираву дутор буда, дар навозиши ин асбобҳои мусиқӣ аз дигар занони деҳ фарқ мекардааст. Ӯ аз зеҳни худ оҳангҳое меофаридааст, ки монанд ба мусиқии классикӣ буда, ба фалаку сурудҳои дигари хоси кӯҳистон монанд набудаанд. Модарам мегӯяд, ки чун бибият ин гуна мусиқӣ менавохт, занҳои деҳа бо онҳо рақси маъмулӣ рафта наметавонистанд, вале хоҳиши гӯш кардани онро доштанд. Инак, ман дармеёбам, ки таъсири мусиқии классикӣ ва дарки он, завқу хоҳиши гӯш кардану таваҷҷӯҳи ман ба онро бояд аз ирсиятам ҷуст. Ин андешаҳо водорам месозанд, ки боз чандин китобҳоро саҳифагардон кунам.
Соли 2017 “Соли ҷавонон” буда, гувоҳи сиёсати давлатии дастгирӣ ва рушди ҷавонон дар ҳама соҳаҳоро дорад ва моро ба он раҳнамоӣ месозад, ки на танҳо дар омӯзиши илму технологияи навин пешсаф бошем, балки аз таърихи хеш, осори фарҳангиву мусиқии ниёгон бештару беҳтар огаҳӣ ёбем.
12 майи соли 2012 барои инкишофи минбаъдаи Шашмақом дар Тоҷикистон иқдоми таърихие ба амал омад. Бо Фармони Президенти Тоҷикистон муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон заминаи қонунии рушди минбаъдаи онро таъмин кард.
Шояд ҳамсолони ман бовар накунанд, аммо Шашмақом мусиқиест, ки дар тафриқа аз оҳангҳои дигар миллату халқиятҳо дар олам, дар доираи санъати шифоҳӣ (даҳонӣ) рушд кардааст. Яъне бе ягон сабти нотавии оҳанг тӯли асрҳои аср шоҳасарҳоро эҷод кардаву аз насл ба насл ба мо мерос гузоштаанд. Ин санъати хеле воло ва мураккаб тавассути услуби “устод-шогирд” аз қаъри асрҳо то ба асри XX расид ва бо саъю заҳмати мардони баору номуси мо баъдан ба нота дароварда шуда, ба шакли китобӣ ва чун дастури методиву илмиву дарсӣ барои омӯзонидани шогирдон ва таври касбӣ дарс хондану омӯхтани Шашамақомро амалӣ гардониданд.
Нақши барҷастаи устод Айнӣ ва аллома Бобоҷон Ғафуровро мо, ҷавонон дар мавриди соҳибӣ кардани ин ганҷинаи бебаҳои ҳунари тоҷикон ва ба воситаи беҳтарин донандагони санъати Шашамақом Бобоқул Файзуллоев, Шоҳназар Соҳибов ва Фазлиддин Шаҳобов, ки дар мактабҳои ҳунарии Бухоро таълим гирифта будаанд, онро ба соҳибони аслияш бозгардониданд. Ин мардони ҳунар бо заҳмати таърихии хеш маҳсули ранҷи чандинасраи фарзандони миллати тоҷикро дар солҳои аввали Ҳокимияти Шӯравӣ бо дастгирии бузургтарин шарқшиносони асри XX Евгений Эдуардович Бертелс ва Виктор Михайлович Беляев ба дасти чоп расонидаанд.
Падарам бо эҳтиром ба ёд меоранд, ки ба воситаи радиову телевизион дар дурдасттарин нуқоти кишвар садои сеҳрангези Бобоқул Файзуллоев, Фазлиддин Шаҳобов, Шоҳназар Соҳибов ва баъдан Аҳмад Бобоқулов, Ака Шариф Ҷӯраев, Абдулло Назриев, Маъруфхуҷа Баҳодуров, Барот Яхшиев, Боймуҳаммад Ниёзов, Барно Исоқова, Меҳри Исоқбоева, Ҳаким Мавлонов, Нериё Аминову ва даҳҳо дигар муғанниёну сарояндагони хушовози шашмақомро медонистанду аз мақомхонии онҳо лаззат мебурданд. Ӯ аз ман ҳар боре хоҳиш мекунад, ки сабти ҳар кадоме аз ин донандагони хуби Шашмақомро барояш ҳадя биёрам. Хоса маро интихоби беҳтарин ғазалҳову абёти классикӣ, ки дар дурдонаҳои Шашмақом танин меандозанду ганҷи маънӣ меофаранд, ба ваҷд меоранд.
Барои мани аз олами мусиқӣ то андозае дуру аз касбияти ин ҳунар бехабар як паҳлӯи ин масъала ҷазб дорад, ки чӣ тавр тӯли қарнҳо ин санъати мусиқӣ таҳким ёфтаву рушд карда, то ба санъати касбӣ расидаасту бо чӣ сеҳру ҷаззобият ба қалбҳо ҷо мегузинад. Асрори онро ҷӯё мешавам, ки бо кадом сеҳре он зеҳни мо, ҷавонони дар ҳавои мусиқии ғарбасоси эстрадӣ ва фалаку жанрҳои дигари муосир камолёфта, мақоми хос мегирад? Шояд сеҳри ин мусиқии куҳанбунёди муосирро олимон кашф намоянду исбот, вале сурудаҳои устодони санъати тоҷик, ба мисли Нуқра Раҳматова, Нигина Раупова, Улфатмо Мамаданбарова, Саидқул Билолов, Алиҷон Солиев ва насли имрӯзае чун Фурқат Саидов , Сабоҳат Наҷмиддинова, Луҳира Муъминова, Озода Ашӯрова, Тоҷиддин Раҳимов, Шоҳида Ҳошимоваро кас гаштаву баргашта хоҳиши шунидан пайдо мекунад.
Амир Хусрави Деҳлавӣ чун донандаи хуби мақом (парда) чунин мегӯяд:
Дар парда рози мо ҳар кӣ қадаре донад,
Шояд, агар ӯ бо мо дар парда сухан ронад.
Бале, розеро, ки метавон тавассути парда, яъне мақом изҳор кард, тӯли асрҳо дар зеҳни мардуми соҳибтамаддуни тоҷик чун “пардаи асрор” маҳфуз мондаву ба мо расида ва имрӯз чун як мусиқии муосир дар дилу рӯҳ шӯре меангезад, ки пур зи асрор аст.
Ҳарчанд ба қавли санъатшиносони муосир дар солҳои аввали соҳибистиқлолӣ як даврае мактаби мусиқии Шашмақом таназзулро аз сар гузаронидаву дар зери таъсири ҷангҳои таҳмилии дохилӣ аз назарҳо дур монд, вале аз соли 2012 то ба имрӯз боз давраи омӯзиш ва сарояндагии ин жанри мусиқии классикӣ дар ҳоли рушд аст. Мақоми давлатӣ гирифтани Ансамбли “Шашамақом” ва дарсҳои хосаи он дар Консерваторияи миллӣ ва Донишкадаи фарҳанг ва санъати Тоҷикистон гувоҳи онанд, ки он мақоми арзандаи худро ёфтааст.
Фиттаи мусиқии Шашмақомро дар магнитафони мошинам баланд мемонаму рӯ ба ҷониби хонаи падар равон мегардам. Миёни кӯҳсорони Ватан ва роҳи чун кафи даст ҳамвори Ховалинг Шашмақом танинандоз мегардад. Шояд роҳгузарон фикр кунанд, ки даруни ин мошин чанд тан аз мӯйсафедон аз шунидани мусиқии классикӣ роҳат доранд. Вале ман дар ҳамовозӣ бо фиттаҳои нотакрори Шашмақом садо баланд мекунам. Ин садои маллакутии ба асрҳо пиру ба тасхиргарӣ ҷавон маро тасхир кардаасту мекунад. Оре, мани як ҷавони асри XXI-ро, ки дар ихтиёр ҳама навъҳои мусиқиро – чӣ ғарбиву чӣ шарқӣ ва чӣ русиву ҳиндиву эрониву афғониву дигарҳоро дорад. Вале ман ошиқам ба Шашмақоми ба умр чандасраву боз имрӯзӣ, ки бо шуниданаш лаззат мебардорам.
Доктори илмҳои санъатшиносӣ Аслиддин Низомов дар китоби худ “Таърих ва назарияи Шашмақом” овардааст: “Шоири маъруф Исо Маҳдуми Кӯлобӣ дар қатори танбӯрнавоз Муҳаммад Солеҳ яке аз донандагони силсилаи Шашмақом ба шумор мерафтанд. Яке аз машҳуртарин бобҳои шашмақом – Мустазоди Рок ( аз мақоми Бузрук) маҳз ба ашъори Исо Маҳдуми Кӯлобӣ тасниф гардидааст:
Наргис ба чаман мунтазири чашми сиёҳат,
Бихром ба гулзор,
Гулҳо ҳама тан гӯш ниҳода ба паёмат,
Бинвоз ба гуфтор!
Аз гарди хироми ту, ки шамшоду санавбар,
Афрохта қомат,
Бархост бас ошуб, ки гардам зи хиромат,
Рӯ ҷониби ман ор.
Ҳар ҷо, ки хироми ту аз он пойи ҳиноӣ,
Нақше, ки барафтад,
Гул бишкуфаду сабза дамад, ин чӣ аломат?
Саҳрест падидор.
Муҳаббати ман ба осори Шашмақом низ ба он сеҳрест, ки падид меояд дар завқи ман ба ин жанри мусиқии ниёгон, вале чун розе, ки сарчашмаашро дар сеҳри ин навъи мусиқӣ бояд ҷӯст. Шояд он аз қаъри асрҳо розест, ки дар таҳқиқи Шашмақом ва пардаҳои он бароямон бозгӯ мегардад?!
Мансур САЙФИДДИНОВ, донишҷӯи ДМТ
Омӯзиши бархе китобҳои ба таърихи шашмақомхониву мақомдории миллати соҳибтамаддуни ман бахшида иттилои зиёде бароям дод, ки мехоҳам бо дӯстони ҷавони хеш онро тақсим кунам ва зеҳни онҳоро таҳриқ бидиҳам, ки мо, тоҷикон чун миллати пурхазоинему мусиқии аҷдодии мо дарак аз хазинаи бой дода, осори ба асрҳо дар хидмати мардуми машриқзамин додаамонро месазад, ки ҳар чи бештар биомӯзему бидонем.
Чун аз ноҳия ба Душанбе омадаму ба Донишгоҳи миллӣ шомил шудам, дари имкониятҳои омӯзиши китобҳо ва гӯш кардани сабтҳои мусиқии классикӣ бароям боз шуд. Дарёфтам, ки решаҳои таърихии Шашмақом тибқи иттилои баъзе сарчашмаҳо ҳанӯз ба асрҳои XIV ва аз маълумоти баъзе асарҳо ба асрҳои XVIII мерасад. Асарҳои илмии бахшида ба таърихии ин жанри мусиқӣ собит мекунанд, ки ҳарчанд гаҳвораи Шашмақом дар асрҳои XVIII-XIX ва аввали асри XX ин марказҳои тамаддуни мо Самарқанду Бухоро будааст, вале баъдан мусиқии “Дувоздаҳмақом” ва “Шашмақом”-ро мардумони водии Фарғона, аз ҷумла ҳавзаҳои мусиқии Самарқанду Қӯқанд, Хуҷанду Истаравшан ва Исфараву Намангон низ фаро гирифтанд. Вале Бухоро чун гаҳвораи санъати Шашмақом барои тӯли асрҳо аз миён нарафтани ин мусиқии суннатӣ ва рушду такомули он мавқеи хоса доштааст.
Таваҷҷуҳи маро ба мусиқии классикӣ падарам аз нигоҳи худ шарҳ медиҳад. Ӯ қисса мекунад, ки бибиям Латофат навозандаи хуби лабчанг, таблак, доираву дутор буда, дар навозиши ин асбобҳои мусиқӣ аз дигар занони деҳ фарқ мекардааст. Ӯ аз зеҳни худ оҳангҳое меофаридааст, ки монанд ба мусиқии классикӣ буда, ба фалаку сурудҳои дигари хоси кӯҳистон монанд набудаанд. Модарам мегӯяд, ки чун бибият ин гуна мусиқӣ менавохт, занҳои деҳа бо онҳо рақси маъмулӣ рафта наметавонистанд, вале хоҳиши гӯш кардани онро доштанд. Инак, ман дармеёбам, ки таъсири мусиқии классикӣ ва дарки он, завқу хоҳиши гӯш кардану таваҷҷӯҳи ман ба онро бояд аз ирсиятам ҷуст. Ин андешаҳо водорам месозанд, ки боз чандин китобҳоро саҳифагардон кунам.
Соли 2017 “Соли ҷавонон” буда, гувоҳи сиёсати давлатии дастгирӣ ва рушди ҷавонон дар ҳама соҳаҳоро дорад ва моро ба он раҳнамоӣ месозад, ки на танҳо дар омӯзиши илму технологияи навин пешсаф бошем, балки аз таърихи хеш, осори фарҳангиву мусиқии ниёгон бештару беҳтар огаҳӣ ёбем.
12 майи соли 2012 барои инкишофи минбаъдаи Шашмақом дар Тоҷикистон иқдоми таърихие ба амал омад. Бо Фармони Президенти Тоҷикистон муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон заминаи қонунии рушди минбаъдаи онро таъмин кард.
Шояд ҳамсолони ман бовар накунанд, аммо Шашмақом мусиқиест, ки дар тафриқа аз оҳангҳои дигар миллату халқиятҳо дар олам, дар доираи санъати шифоҳӣ (даҳонӣ) рушд кардааст. Яъне бе ягон сабти нотавии оҳанг тӯли асрҳои аср шоҳасарҳоро эҷод кардаву аз насл ба насл ба мо мерос гузоштаанд. Ин санъати хеле воло ва мураккаб тавассути услуби “устод-шогирд” аз қаъри асрҳо то ба асри XX расид ва бо саъю заҳмати мардони баору номуси мо баъдан ба нота дароварда шуда, ба шакли китобӣ ва чун дастури методиву илмиву дарсӣ барои омӯзонидани шогирдон ва таври касбӣ дарс хондану омӯхтани Шашамақомро амалӣ гардониданд.
Нақши барҷастаи устод Айнӣ ва аллома Бобоҷон Ғафуровро мо, ҷавонон дар мавриди соҳибӣ кардани ин ганҷинаи бебаҳои ҳунари тоҷикон ва ба воситаи беҳтарин донандагони санъати Шашамақом Бобоқул Файзуллоев, Шоҳназар Соҳибов ва Фазлиддин Шаҳобов, ки дар мактабҳои ҳунарии Бухоро таълим гирифта будаанд, онро ба соҳибони аслияш бозгардониданд. Ин мардони ҳунар бо заҳмати таърихии хеш маҳсули ранҷи чандинасраи фарзандони миллати тоҷикро дар солҳои аввали Ҳокимияти Шӯравӣ бо дастгирии бузургтарин шарқшиносони асри XX Евгений Эдуардович Бертелс ва Виктор Михайлович Беляев ба дасти чоп расонидаанд.
Падарам бо эҳтиром ба ёд меоранд, ки ба воситаи радиову телевизион дар дурдасттарин нуқоти кишвар садои сеҳрангези Бобоқул Файзуллоев, Фазлиддин Шаҳобов, Шоҳназар Соҳибов ва баъдан Аҳмад Бобоқулов, Ака Шариф Ҷӯраев, Абдулло Назриев, Маъруфхуҷа Баҳодуров, Барот Яхшиев, Боймуҳаммад Ниёзов, Барно Исоқова, Меҳри Исоқбоева, Ҳаким Мавлонов, Нериё Аминову ва даҳҳо дигар муғанниёну сарояндагони хушовози шашмақомро медонистанду аз мақомхонии онҳо лаззат мебурданд. Ӯ аз ман ҳар боре хоҳиш мекунад, ки сабти ҳар кадоме аз ин донандагони хуби Шашмақомро барояш ҳадя биёрам. Хоса маро интихоби беҳтарин ғазалҳову абёти классикӣ, ки дар дурдонаҳои Шашмақом танин меандозанду ганҷи маънӣ меофаранд, ба ваҷд меоранд.
Барои мани аз олами мусиқӣ то андозае дуру аз касбияти ин ҳунар бехабар як паҳлӯи ин масъала ҷазб дорад, ки чӣ тавр тӯли қарнҳо ин санъати мусиқӣ таҳким ёфтаву рушд карда, то ба санъати касбӣ расидаасту бо чӣ сеҳру ҷаззобият ба қалбҳо ҷо мегузинад. Асрори онро ҷӯё мешавам, ки бо кадом сеҳре он зеҳни мо, ҷавонони дар ҳавои мусиқии ғарбасоси эстрадӣ ва фалаку жанрҳои дигари муосир камолёфта, мақоми хос мегирад? Шояд сеҳри ин мусиқии куҳанбунёди муосирро олимон кашф намоянду исбот, вале сурудаҳои устодони санъати тоҷик, ба мисли Нуқра Раҳматова, Нигина Раупова, Улфатмо Мамаданбарова, Саидқул Билолов, Алиҷон Солиев ва насли имрӯзае чун Фурқат Саидов , Сабоҳат Наҷмиддинова, Луҳира Муъминова, Озода Ашӯрова, Тоҷиддин Раҳимов, Шоҳида Ҳошимоваро кас гаштаву баргашта хоҳиши шунидан пайдо мекунад.
Амир Хусрави Деҳлавӣ чун донандаи хуби мақом (парда) чунин мегӯяд:
Дар парда рози мо ҳар кӣ қадаре донад,
Шояд, агар ӯ бо мо дар парда сухан ронад.
Бале, розеро, ки метавон тавассути парда, яъне мақом изҳор кард, тӯли асрҳо дар зеҳни мардуми соҳибтамаддуни тоҷик чун “пардаи асрор” маҳфуз мондаву ба мо расида ва имрӯз чун як мусиқии муосир дар дилу рӯҳ шӯре меангезад, ки пур зи асрор аст.
Ҳарчанд ба қавли санъатшиносони муосир дар солҳои аввали соҳибистиқлолӣ як даврае мактаби мусиқии Шашмақом таназзулро аз сар гузаронидаву дар зери таъсири ҷангҳои таҳмилии дохилӣ аз назарҳо дур монд, вале аз соли 2012 то ба имрӯз боз давраи омӯзиш ва сарояндагии ин жанри мусиқии классикӣ дар ҳоли рушд аст. Мақоми давлатӣ гирифтани Ансамбли “Шашамақом” ва дарсҳои хосаи он дар Консерваторияи миллӣ ва Донишкадаи фарҳанг ва санъати Тоҷикистон гувоҳи онанд, ки он мақоми арзандаи худро ёфтааст.
Фиттаи мусиқии Шашмақомро дар магнитафони мошинам баланд мемонаму рӯ ба ҷониби хонаи падар равон мегардам. Миёни кӯҳсорони Ватан ва роҳи чун кафи даст ҳамвори Ховалинг Шашмақом танинандоз мегардад. Шояд роҳгузарон фикр кунанд, ки даруни ин мошин чанд тан аз мӯйсафедон аз шунидани мусиқии классикӣ роҳат доранд. Вале ман дар ҳамовозӣ бо фиттаҳои нотакрори Шашмақом садо баланд мекунам. Ин садои маллакутии ба асрҳо пиру ба тасхиргарӣ ҷавон маро тасхир кардаасту мекунад. Оре, мани як ҷавони асри XXI-ро, ки дар ихтиёр ҳама навъҳои мусиқиро – чӣ ғарбиву чӣ шарқӣ ва чӣ русиву ҳиндиву эрониву афғониву дигарҳоро дорад. Вале ман ошиқам ба Шашмақоми ба умр чандасраву боз имрӯзӣ, ки бо шуниданаш лаззат мебардорам.
Доктори илмҳои санъатшиносӣ Аслиддин Низомов дар китоби худ “Таърих ва назарияи Шашмақом” овардааст: “Шоири маъруф Исо Маҳдуми Кӯлобӣ дар қатори танбӯрнавоз Муҳаммад Солеҳ яке аз донандагони силсилаи Шашмақом ба шумор мерафтанд. Яке аз машҳуртарин бобҳои шашмақом – Мустазоди Рок ( аз мақоми Бузрук) маҳз ба ашъори Исо Маҳдуми Кӯлобӣ тасниф гардидааст:
Наргис ба чаман мунтазири чашми сиёҳат,
Бихром ба гулзор,
Гулҳо ҳама тан гӯш ниҳода ба паёмат,
Бинвоз ба гуфтор!
Аз гарди хироми ту, ки шамшоду санавбар,
Афрохта қомат,
Бархост бас ошуб, ки гардам зи хиромат,
Рӯ ҷониби ман ор.
Ҳар ҷо, ки хироми ту аз он пойи ҳиноӣ,
Нақше, ки барафтад,
Гул бишкуфаду сабза дамад, ин чӣ аломат?
Саҳрест падидор.
Муҳаббати ман ба осори Шашмақом низ ба он сеҳрест, ки падид меояд дар завқи ман ба ин жанри мусиқии ниёгон, вале чун розе, ки сарчашмаашро дар сеҳри ин навъи мусиқӣ бояд ҷӯст. Шояд он аз қаъри асрҳо розест, ки дар таҳқиқи Шашмақом ва пардаҳои он бароямон бозгӯ мегардад?!
Мансур САЙФИДДИНОВ, донишҷӯи ДМТ
Хабарҳои дигар
Рӯзнома
Эзоҳи худро нависед