КИТОБХОНА
Ҷумъа 26 Апрел 2024 01:22
(Порча аз очерк)
Низорамоҳ Зарифова яке аз шахсиятҳои барҷастаи сиёсии замони Шӯравии тоҷик ва яке аз роҳбарони давлат ва Ҳукумати Тоҷикистон мебошанд. Шукри Худо сиҳат ва саломатанд, хотираи қавӣ доранд, шӯхиву ҳозирҷавобиашон пойбарҷост, овозашон чун ҳамеша дилнишин ва суруровар – қудрати давраи ҷавониашонро ҳифз кардааст.
Барои ман таърихи умри Низорамоҳ Зарифова таърихи ташаккули давраи шӯравии Тоҷикистон, аз ҷумла минтақаи Кӯлобро дар бар мегирад, зеро як ҷузъи равшани ин таъриханд. Ҳодисаҳое, ки мо шунидаем, ё хондаем, он кас дидаанд, ё иштирок кардаанд. Ҳамзамони тағйироти бузурге будаанд, ки ба Тоҷикистони соҳибистиқлоли имрӯза асос гузоштааст.
Ман аз падару модар ва наврасиашон пурсида будам ва инҳоро шунидам:
- Ман аз падар ятим мондаам. Дар маҳаллаи Пахтакори қишлоқи Пушёни номдор кӯдакиамро гузаронидаам. Ҳамон Пушёне, ки бинобар гирифторӣ ба бемории сил тақрибан ҳамаи мардум мурданд ва мо, камокам одамон зинда мондем. Ин солҳои пеш буд. Падарам ҳамон солҳо бемор буданд, мо намедонистем чӣ беморӣ. Ҳамон беморӣ падарамро ҳам бурд. Модарам коргар буданд, кори ферма, кишоварзӣ, пахтакориро мекарданд. Бақувват буданд. Қанори пахтаро пушт карда, мебурданд, ҳатто ғалларо ҳам. Сахтиву вазнинӣ ба одам қувват ато мекардааст. Моро ҳам модарам дар рӯҳи меҳанатдӯстӣ тарбия мекарданд. Бинобар ин, аз ҳамон хурдиам маро ба меҳнат одат кунонд, ки ҳам кори хона ҳам корҳои хоҷагӣ, чӣ деҳқонӣ бошад, чӣ хоҷагидорӣ мо уҳда карда метавонистем. Ман аз уҳдааш мебаромад, дарав ҳам мекардам, хас ҳам мекашонидам, ҳамин корҳоро ёд доданд. Агар мо тифлакон ин корҳоро намекардем, ки барои оилаи мо мекард? Ҳеҷ кас. Хайрият то вақте падарам аз олам рафтанд, чунин корҳоро пурра ёд гирифта будем. Падарам марди кордон буданд, аз мушоҳидаи он, ки мо фарзандонашон коргар шудем, дилпур буданд, ки модарам камтар азоб мекашанд. Модарам занаки хушрӯ ва меҳнатӣ буданд.
Аз фавти падарам муддате гузашту раиси ҷамоат бо зурӣ модарамро ба занӣ гирифтанӣ шуд. Модарам мегуфт, ки ман бачаҳоямро сағир ва хонаамро вайрон намекунам. Модарам фарзанд гуфта ҷонашонро медоданд ва намегузоштанд, то мо гушна монем, сағираи ятим калон шавем. Аз ҳама асосӣ, барои мо падари бегона намехостанд. Бинобар ин, кӯшиш мекарданд, ки фарзандонашон аз фарзандони аҳли деҳа зиёдтар бошанд. Аз ҳамин сабаб, худаш ба ҳамаи кору бори саҳро даст мезад.
Боре амакам, ки модараш гузашта буд, омаду ба очаам гуфт, ки ба он хостгор “не” нагӯ, ин одам берӯ аст, мабодо як бешармиву беҳаёгиро ба миён наорад. Беҳтараш ба ӯ шавҳар кун. Ту зани баақлӣ, мумкин зиндагии туву ҷиянҳо хуб шавад. Модарам фикр карду розӣ шуд.
Ин нақли Низорамоҳ Зарифова, ки 4-уми сентябри соли 2015 сабт кардаам, ёди маро ба таърихи Бухори Шарқии охири солҳои бистуму аввали солҳои сиюми асри XX мебарад. Замоне, ки ҳанӯз талоши сиёсии байни заминдорону безаминҳо, нондорону бенонҳо, бою камбағалҳо, сурхҳову босмачиҳо давом дошт. Мо дар ин қисса, ба кӣ ҳаққу кӣ ноҳақ будан дар он талошҳо қалам намекашем, зеро бисёр гуфтаанду навиштаанд ва ақлҳо низ дар фаҳму дарки онҳо ҳамсон нестанд. Зеро дар баробари ҳамаи он чӣ ба иҷтимоиёт тааллуқ дорад, ровиён ба ду масъалаи дигар низ такя мекунанд: кофиру мусалмон ва маҳбасҳои сталинӣ.
Ин ҳамаро ба ҳоли таъриху таърихнигорӣ бахшида ба зиндагии он давра аз нигоҳи як духтари ятиммонда дида медӯзем, ки модараш бо ҳазор заҳмат, бо ҳазор тарсу шубҳа ӯро ба воя мерасонд, то одам шавад, шарманда накунад. Тарсону ларзон ҳифзаш мекард, то чашми бад нарасад, нокасон хазонаш накунанд.
Низорамоҳ Зарифова мегӯяд:
Ҳамон солҳо модарам мегуфт, ки як гурӯҳ душманон пайдо шудаанд, ки аз Афғонистон омада, ҷониби Балҷувону Ховалинг метохтанд. Ин душманҳо гандумҳои кӯ ҳистонро алоб сар доданд. Гандум нав расида буд. Ин тахминан моҳҳои июн буд. Танаи гандум сухту хӯшааш ба замин афтид.
Ҳамон вақт модарам он гандумҳои сӯхтаро мебинад, ки баъзе хӯшаҳои гандум сиҳатанд ва инро ба аҳли деҳа баён мекунад. Мегӯяд, ки “бачаҳоямон аз кунҷора хӯрдана варам карданд, он гандумҳоро, каме азоб кашем ҳам, бояд тоза кунем”. Мардум аз дилу ҷон ба хӯшачинӣ ҳозир буданд. Ёд дорам ҳамон вақт акаам як най дошт. Мо як аспи сафед ҳам доштем. Акаам найнавозон ҳамроҳи модарам ва чанд зану марди деҳа ба он ғалазори сӯхта мебурд. Халқ рӯзу шаб аз он заминҳои сӯхта гандум ҷамъ мекард. Ҳар шаб қариб 1 ё 2 қобчагӣ (чипта, халтаи калон) гандум ҷамъварӣ карда, захира менамуданд. Бовар кунед, вақте ин корро модарам ташкил кард, баъзе мардҳои дар деҳа буда, ҳайрон монданд. Онҳо мегуфтанд, ки ин занҳои бева бисёр нотарсанд.
Дар он давра касалие омада буд, ки аз ҳар хона одамонро ба коми марг мебурд. Ман ёд дорам, ки дар замони бачагиям чандин бор касалиҳои зиёд одамонро нобуд кард. Он касалӣ аз хурд то калонро чун дост дарав мекард.
Ба қишлоқи мо гурезаҳо зиёд меомадаанд. Як қисми гурезаҳо аз Ховалинг омада буданд. Кашидани бори рӯзгор вазнинӣ мекард.
Ин нақли Низорамоҳ Зарифова ба хотири ман муборизаи замони кулаккунӣ, замони вайронгариҳои аксулинқилобӣ, бозгашти иддае аз босмачиёнро барои қасос, ки солҳои сиюм сурат гирифтааст, меорад. Ба болои ҳамаи ин қаҳтию авҷи касалиҳои сирояткунандаи минтақа.
Он солҳо Низорамоҳ мактабхон будааст. Худи он, ки як духтари деҳқон мактаб мехонд амали наве буд. Низорамоҳ Зарифова мегӯяд:
“Он вақт ман бо попӯшии намадӣ ба мактаб мерафтам. Як вақт маро ба фермаи педучилиши Кӯлоб бурда гуфтанд, ки ба раиси ҷамоатҳо дарс диҳам. Он вақт ман тахминан синфи 3 ё 4 мехондам. Ба охири соли хониш 3 моҳ монда буд. Ҳамон вақт ман гиря карда будам, ки чӣ гуна ба ин мардҳои ришдор дарс медиҳам. Баъдан, падарандарам маро ором карда, гуфтанд, ки ҳеҷ гап не. Инҳо калонсол бошанд ҳам савод надоранд, ту хурд бошӣ ҳам савод баровардаӣ. Рафта ҳикояҳоро аз рӯи китоб хондан гир. Гуфтанд, ки китобро гиру аз рӯи китоб хону ба инҳо нақл кун.
Ҳамин тавр, рафта ба онҳо дарс медодам. Ҳамин хел рӯзҳоро аз сар гузаронидем.
Дар он солҳо ташаббуси худи мардум, онҳое, ки сиёсати Шӯравиро қабул карда буданд, ниҳоят муҳим буд. Махсусан дар Тоҷикистон. Зеро ҷумҳурии мо аз ҳисоби аҳолии маҳаллӣ ба миқдори хеле кам коммунист дошт. Аксарияти онҳо ҳам он касони тоҷикистоние буданд, ки то инқилоб дар шаҳрҳои заводдор мардикорӣ карда, бо русу тоторҳо шинос шуда буданд ва баробари инқилоб ба болшевикон пайвастанд. Ҳамчунин инқилобчиёни бухороӣ ва туркистонӣ ҳам буданд, ки ба сафи ҳизби коммунист дохил гардиданд. Ва чанд нафар интернатсионалистонӣ эронӣ низ, ки дар донишгоҳҳои Маскав хонда буданд. Яке аз онҳо журналист Қосим Дайламӣ охири солҳои 20-ум дар ташкили ташкилоти ҳизбии коммунистони Кӯлоб ва роҳбарӣ ба он мавқеи хоса дошт. Воқеан, дар замони ташкили ҶШС Тоҷикистон дар соли 1929 коммунистони миллӣ 500 кас ҳам набуданд.
Ин қасса ҳақиқати наву куҳнаро ошкор мекунад, маънии роҳи саводноккунии мардумро пеш гирифтани давлатро нишон медиҳад, аз чӣ будани сиёсати маҳви бесаводӣ огоҳ мекунад. Давоми қиссаи апаи Низорамоҳ баъзе нозукиҳои босаводшавии мардуми моро нишон медиҳад, ки мо маъмулан ба ифтихори таърихи дар хаёл сохтаамон аз гуфтани он худдорӣ мекунем.
“Қиссаи ба омӯзишгоҳи педагогӣ дохил шуданам аҷиб аст. Боре як занаки бомаънии зебои тоторе ба Кӯлоб омад. Он зан гуфт, ки дар Сталинобод педучилиши духтарҳо ташкил карданду барои таҳсил духтарҳо лозим. Ин педучилише дар назди Почта буд. Очаам мегуфт, ки ба хондан нарав, падарам мегуфт, ки рав. Агар ман намерафтам падарамро аз партия хориҷ карда, аз кор мегирифтанд. Барои ҳамин онҳо бо баҳсу талош маслиҳат карданд. Як шаб тахминан соатҳои 3-и шаб як мошини боркаш барои бурдани ман омад. Вақти омадан модарам, “бачам ой, бачам ой...” – гуфта овоз меандохт. Ин овози модарам ҳеҷ гоҳ аз ёдам намеравад. Вай гӯё умедашро аз дидани дубораи ман канда буд. Намедонист, ки дар ин ғарибиҳо ба сари духтараш чӣ сахтиву бадбахтиву Худо медонад, шармандагиҳо меояд. Бинобар ин, дар гусели ман чун дар азо менолид. Омада шаб дар Кангурт мондем ва рӯзи дигар дар бегоҳӣ ба шаҳри Душанбе расидем. Инҷоро мебинам, ки гӯё дунё тамоман дигар. Дар ин ҷо мактаб буду тамоман ҷойи зебо. Бинобар ин, инҷо ба ман маъқул шуд. Бовар кунед, зиқ ва пушаймон ҳам нашудам. Дар як хона 32 духтар будем. Ин духтарҳо аз миллатҳои гуногун буданд - немису тоҷику ӯзбеку қазоқу қирғизу ва ғайра. Чунки дар он вақт низ ба водии Вахш аз он минтақаҳо низ муҳоҷирон омада буданд. Дар ин вақт ҳоло ҷанг сар нашуда буд. Яъне тахминан соли 1937 буд. Ҳар саҳарӣ барои мо 2 бурда хлеб ва як стакан чойи сабз медоданд. Дар чошт бошад, ширчой, тухми мурғ ва хлеб медоданд. Дар нони шаб низ ҳамин гуна буд.
Дар Душанбе хондем, таҳсил кардем, машқ кардем ва хеле чизҳоро омӯхтем. Моро дар бунёди Кӯли комсомол (ҳоло Кӯли ҷавонон) як моҳ дар “субботник” истифода карда буданд.
Ҳамон вақт ман велосипедрониро дӯст медоштам ва ҳар замон аз муаллимаамон хоҳиш мекардам, ки ба ман иҷозаи велосипедронӣ диҳанд. Аз ҳамон Кӯли комсомол то бинои Совети Олӣ велосипед мерондам. Духтари қишлоқӣ будам, вале наметарсидам. Мактаби мо дар паси Почта буд, яъне ҷойи ҳозираи Кумитаи давлатии амнияти миллии Тоҷикистон. Варзишро хеле зиёд дӯст медоштам, хеле духтари пешқадам будам. Аз он давра хотираҳои аҷибро дар ёд дорам. Як замон Неъмат Қарабоев – Қаҳрамони иттифоқи сответиро дар соли 1939 пешвоз гирифта будем. Дар мусобиқаҳо иштирок мекардем. Соли 1939 паради умумииттифоқӣ баргузор шуд. Маро ҳам барои иштирок дар он интихоб намуданд. Дар байни тоҷикистониён ман ҷавонтарин будам, дигарҳо ҳама калонсолон буданд. Мо як моҳ дар назди Кӯли комсомолӣ машқи парад кардем. Ҳатто аз Маскав тренерҳо омада, машқ медоданд. Ҳама дар офтоб сип-сиёҳ шуда будем. Дар парад бояд либосҳои кӯтоҳтар ба бар мекардем, яъне либоси варзишӣ. Ин гап то ба қишлоқ рафта расидаст. Дар қишлоқ овоза шудаст, ки духтари Шарифамоҳ ахлоқан вайрон шудаасту бо либосҳои кӯтоҳ бар тан ва сари луч дар кӯча мегардад. Фақат сари луч мебуд ку як гап вай кофта ҳам дошт. Чунин овозаҳои мардум модари маро қариб кушта буданд.
Ҳамин гуна ба Маскав рафтем ва дар паради умумииттифоқӣ иштирок намудем. Бисёр паради зебои аҷибе баргузор гардид. Шодиву ифтихори моро тасаввур кардан душвор аст. Намояндагони Русия ва Озорбойҷон дар парад аз мо пеш буданд. Аҷоибии кор дар он аст, ки дар он парад мо – тоҷикистониён ҷойи сеюмро ишғол кардем. Моро зиёд таъриф карданд. Рӯзи хатми парад бегоҳӣ зиёфат шуд. Ба он зиёфат 30 нафарро аз намояндагони Тоҷикистон низ таклиф карда буданд, аз ҷумла маро. Дар ин зиёфат ҳамаи аъзои Бюрои сиёсии КМ КПСС иштирок карданд. Дар зиёфат тамоми нозу неъмати ҳамондавра буд, аммо ман аз шарм ба ғизо даст набурдам. Як вақт мусиқии рақсӣ навохтанду ҳама ба рақс баромад ва аз ҷумла Сталин ҳам. Дар қисми тантанавӣ сухангӯиву мукофотсупориҳо шуд. Ба намояндагӣ аз кишвари мо Салтанат Назаровна иштирок дошт, ки аз дасти Сталин ҳамчун духтари пешқадам як китобу як рӯймоли тоҷикӣ мукофот гирифт. Ӯ варзишгар буд. Дар ҳамон вақт Сталин суханронӣ карду аз ҷумла ба тоҷикон баҳои баланд дод, таърихамонро хеле куҳан арзёбӣ карда, суханҳои зебо баён намуд. Дар бораи тоҷикон бисёр суханҳои арзишманд гуфту барои халқи мо қадаҳ бардошт ва сипас пурсид, ки боз аз Тоҷикистон кӣ дар ин ҷо ҳузур дорад? Дар ҳамин ҳолат, намедонам чаро мо тоҷикон беҷуръативу сустӣ кардем, ногаҳон як тоторбачае аз ҳайати мо аз ҷояш хесту давон ба назди Сталин рафту бо ӯ оғӯшгирӣ кард.
Хеле гузашту барои тамошо аз ҷоям хеста, ба он ҷойе, ки дар оғози шабнишинӣ Сталинро аз он ҷо оварда буданд, рафтам. Худ ба худ гуфтам, ки онҷо куҷо бошад, ки Сталин аз он ҷо омад. Ҳар куҷоро тамошо мекардам, ки ногаҳон Сталинро низ аз ҷояш хезонданд. Аллакай соат тахминан 3-и шаб буд. Ман ба дари онҷо тоза расида будам, ки аз оқибам Сталин омад ва ба ман нигоҳ карду гуфт, ки: “А ты от куда?». Гуфтам: «Из Таджикистана». «Ах, вот где представительница Таджикистана» гуфту ба тахтапуштам ба рамзи навозиш се маротиба даст зад. Баъд ӯро аз ҳамон ҷо гирифта бурданд.
Бовар мекунед баъде, ки чанд бор ба он ҷо сафар кардам (дар вақти депутатӣ) ҳар замон онҷоро дидан менамудам, ки Сталинро он ҷо дида будам. Ин ҳолат бар ман таассуроти зиёде бахшида буд, ки ҳеҷ гоҳ аз хотирам намеравад. Ҳамон вақт ба мӯйҳои Сталин кам – кам сафедӣ расида буд.
Ҳамин гуна аз сафар баргаштему падарам гуфт, ки бояд ба қишлоқ баргардам. Ман гуфтам, ки дарсам сар мешавад. Аммо деҳа рафтан зарур будааст. Аз дарс ҷавоб гирифтему аз деҳа аспе оварданд ва ба он савор шуда, ба деҳа баргаштам. Ҳангоми ба зодгоҳ баргаштан, ман як одат доштам, ки либоси мактабиамро бадар карда, чакан мепӯшидам. Ба хотири он, ки мардуми деҳ дар ҳақам боз ягон гапи зиёдатӣ нагӯянду модарам афсурда нагардад. Вақте бо либосҳои чакан ба хона баргаштам, модарам диду гуфт, ки: “ин Низорамоҳи худамон аст-ку, дигар нашудааст-ку”. Дар ин гуфтаҳо як дунё алам, як ҷаҳон ифтихор ниҳон буданд, гӯё сари хамаш бардошта мешуд.
Баъди ҳамин ҳодиса мардум аз овозаи росту дурӯғ дар ҳайрат монда буд ва ба дидани ман меомад. Ҳама мегуфт, ки Низорамоҳ дигар нашудааст.
Ҳавлии мо калон буду боғаш кабудиҳои бисёр зебо дошт. Падарам ба акаам, яъне ба додари падарам супориш додааст, ки халқро шаб ҷамъ кунад, ба хотири омадани ман. Марду зану кӯдак ҳавлии моро пур кард. Падарам бо ифтихор гуфт, ки: “Низорамоҳ Маскав рафта омад ва Сталинро дидааст. Доҳӣ ба ҳамаамон салом расонидааст”. Сипас, падарам ба ман нигоҳ карда гуфтанд, ки ба мардум хотиротатро нақл кун. Ман оҳиста – оҳиста ба гап доромада ҳамаи дидаамро як – як гуфтам.
Баъдан як мӯсафеди номдор (хеле одами ҳушёру босавод) бо номи Абдурасул аз ҷояш хесту гуфт, ки ҳеҷ кас ҳақ надорад минбаъд духтари мо – Низорамоҳро бад гӯяду бо он Шарифамоҳро азият диҳад.
Он шаб ба истилоҳ “суди халқӣ” барпо шуду дар он маро поку бегуноҳ бароварданд. Аз ин ҳолат модарам аз хурсандӣ гиряи зиёд кард. Чӣ гапҳое дар деҳа дар ҳақи мани бехабар паҳн шуда бошад”.
Инро насли имрӯза аз китобҳо, махсусан аз адабиёти бадеии мо – асарҳои устодон С. Айнӣ, А. Лоҳутӣ, Ҷ. Икромӣ, М. Турсунзода, Р. Ҷалил, С. Улуғзода, М. Миршакар, Алӣ Хуш ва дигарон, ки дар бораи ҳаёти солҳои сиюм, сарнавишти занону духтарони мо ва таъсири муборизаи наву кӯҳна асаре навиштаанд, медонанд. Сарнавишти навҷавонии Низорамоҳ Зарифова аз пайроҳае мегузашт, ки қаҳрамонҳои адабиёти нави тоҷик тасвир намудааст, яъне адабиёт ин ҳамтимҳои ин духтари роҳи савод аст.
Дар замони ҷанг ҳамаи мардонро ба ҷанг мебурданд. Он вақт ба хонаамон одамон зиёд меомаданд ва дар хонаи мо мемонданд. Бисёр занҳо бе шавҳар монда буданд. Дар ёд дорам, ки як нафар баъди як шаби никоҳаш ба ҷанг бурда буданд ва он оқибат аз ҷанг барнагашт. Ҳамин гуна ҳамаи кор бар дӯши занҳо буд. Занҳо механизатор, тракторист, говҷӯш, ҷуфтгар, обмон, дарванда ва ғайра буданд. Ҳамаи кори саҳро бар дӯши онҳо буд.
Низорамоҳ Зарифова дар солҳои ҷанг баъди хатми омӯзишгоҳи муаллимтайёркунӣ ба Кӯлоб омада, дар Кӯлоб ӯро ба ташкилоти комсомолӣ ба кор гирифтанд. Чанд сол дар бахши баҳисобгирии ҷавонон ва аз соли 1946 дар мақоми мудири шуъбаи кор бо ҷавонон ва мактабиён фаъолият кард. Сонӣ, дар ташкилоти ҳизбии вилоят ба ҳайси мудири шуъбаи кор бо занҳо заҳмат кашид. Он вақт занҳо ва кӯдакони зиёд бепарастор монда буданд. Камбизоатӣ ҳамаҷоро фаро гирифта буд. Низорамоҳ ҳамроҳи дигарон ба болои дарахт баромада, ҳезум мекард. Он ба якдигар ва ҳамкорҳо низ ҳезум медоданд ва онҳо бисёр хурсанд мегардиданд. Ӯ қатори дигарон ҳама корро мекард, ҳатто дар хонасозӣ ҳам иштирок дошт. Хулоса, як шахси ҷамъиятӣ шуда буд.
Вай ба ёд меорад:
Дар давраи ҷанг аз рустоҳо ба Кӯлоб мардуми зиёд омада буд. Онҳоро дар се масҷид ҷойгир карда буданд. Дар он вақт бисёре аз маъюбони ҷанг низ ба деҳаҳо нарафта, дар Кӯлоб монда буданд. Гуруснагии сахт ҳамаҷоро фаро гирифта буд, навзодҳо ҳоли бад доштанд. Ҳар рӯз мурдаҳоро ба ароба бор карда, ба гӯристонҳо мебурдем. Ба маъюбони ҷанг кор ёфта медодем. Дар ҳамин давра тамоми гирду атрофи Кӯлобро пиёда гаштаам. Шабу рӯз кор мекардем. Бо азоби сахт нон меёфтем. Дар коргоҳ ду бурда хлеб медоданд ва ман як бурдаашро мехӯрдаму дигарашро ба латта печонида ба муҳтоҷон медодам. 18 километр роҳро пиёда тай карда, ба модарам ҳам ҳар ҳафта аз он хлебҳо меовардам. Дар нисфи шаб ашӯлахонон роҳ мерафтам.
Суруд дар вақти ғам ҳамдард, дар вақти шодӣ садои дил, дар вақти танҳоӣ ҳамроҳ ва дар торики қуввати дилҳост. Аслан суруди танҳоиро мардуми тоҷик ба номи “фолклор”-у “муноҷот” ёд меоранд. Суруде, ки пораи дил асту дили дигаронро об мекунад. Зеро вай аз нерӯҳои фавқуллода маншаъ мегирад. Аммо сурудҳои ҷамъиву танҳоӣ, шабонаву рӯзонаи ҷавонони солҳои сиву чил ҳам ишқӣ бошад, ҳам иҷтимоӣ хислати таронавӣ ва маршро доштанд. Дар шеърҳои А. Лоҳутӣ, Ҳ. Юсуфӣ, П. Сулаймонӣ, С. Вализода ҷавонӣ, ишқ, комсомол ва Ватан буд. “Ман туро санҷидаам дар назди ман маълум шудӣ” мегуфт яке “Ҳамсоя чаро ин ҷо пахта мечинӣ танҳо” мегуфт, дигаре. Марш ҳам мехонданд. Садо ва озодии духтарон камтар аз ҷавонон набуд. Китобҳои шеъри он солҳоро ба даст гиред, орзуҳои аҷиби ҷавононро дармеёбед. Онҳо мегуфтанд, ки “як замон аз паҳлӯи шамсу қамар ҳам бигзарем”. Онҳо зиндагиву сурудро ба ҳам омехта буданд. Ва он ифода -“дар нисфи шаб ашӯлахонон роҳ мерафтем” ҳамин маъноро дошт.
“Дар шаб чанд бор ба гургон ҳам рӯбарӯ шудаам. Ҳолат бисёр вазнин буд, дар зимистон мардум ҳезум надошт. Мо - ман ва котибу муовинам ҳар як маротиба, ки ба чигитчинӣ мерафтем, аробачиро зора мекардем, ки бо мо равад. Чигитро ба ароба бор карда, ҳамчунин дар болои сар низ гирифта, меомадем. Обаш то ба Кӯлоб омадан ҳамаҷоямонро тар мекард. Онро ба боғчаи бачагон медодем, то аз он ҳамчун сӯзишворӣ ё ягон эҳтиёҷи дигар истифода кунанд”.
Ман нақли замони ҷангро шарҳ додан намехоҳам, танҳо ҳамин қадар ба гуфтаи қаҳрамонам меафзоям, ки барои чӣ ин ҷангро ватанӣ номидаем. Барои он, ки тамоми халқи шӯравӣ дар он амалан иштирок кард, ҳам дар фронт ва ҳам дар ақибгоҳ аҳвол ҳамсон буд – набард, гуруснагӣ, сахтӣ ва маргу мурда буд, хулоса талош барои ҷисми Ватан буд.
Низорамоҳ давом медиҳад:
“Баъд аз ин дар кори ҳизбӣ фаъолият бурдам. Дар ин ҷо хеле ҳушёр шуда будем. Бачаҳои зиёд кор мекарданд ва духтарон низ буданд. Аз ин колхоз ба дигараш пиёда мерафтем. Дар роҳ ҳар чизе, ки меёфтем, мехӯрдем, ҳатто баъзе алафҳоро. Ашӯлахонон мегаштем. Баъдан Назаров (Худо раҳматаш кунад бисёр одами хуб буд) маро даъват карду гуфт, ки биё акнун бо мо дар ташкилоти партиявӣ кор кун ту аз уҳдаи ҳамаи кор мебароӣ ва дили мардумро миёбӣ. Чанд бор рад кардам ва як моҳи расо кор накарда будам, ки ба компартия ба кор рафтам.
Дар ин ҷо як эпизодро ба хотир овардан мехоҳам. Вақте дар комсомол кор мекардам, ки дар бинои ҳизб буд, як занро аз тиреза дидам, ки бисёр бо овози баланд ва бо ишора дар минбар гап мезад. Ӯро дида ҳавас карда будам, ки чӣ гуна зани доност ва дар дил гуфтам, ки оё ман ҳам дар ҳамин гуна ҷойҳо кор мекарда бошам ё не.
Хушбахтона, ба кор ба инҷо омадам. Мудири бахши кор бо занҳои Кумитаи вилоятии ҳизб будам. Дар аввал намедонистам, ки чӣ кор кунам. Занҳои калонсол набуданд, ки аз онҳо маслиҳат гирем. Ноилоҷ аз як-ду марди номдор дар бораи корам маслиҳат гирифтам. Он вақт бештар Зуҳуршо Раҳматуллоевич насиҳатҳо ва раҳнамоиҳои зиёд мекард. Ӯ як марди бовиқор ва қобили эҳтиром буд. Дар ин ҷо як сол кор кардам.
Як дафъа, Турсун Улҷабоев маро ба ноҳияи Муъминобод барои дар плениуми кумитаи ҳизбии ноҳия иштирок кардан равона кард ва гуфт, ки ту намояндаи обком (кумитаи вилоятии ҳизб) ҳастӣ дар он ҷо дар бораи пешравӣ ва тараққӣ додани ангурпарварӣ баромад мекунӣ. Ман гуфтам, ки: “муаллим ман наметавонам, ин соҳаро ҳатто намедонам”. Ӯ гуфт, ки дигар илоҷ нест, меравӣ, ӯ худаш чӣ гуна сухан карданро ба ман ёд дод. Фаҳмонд, ки вақте рафтӣ пеш аз ҳама аввал боғ даро ва бин, ки токро чӣ гуна парвариш кардаанд, яъне чӣ гуна чопуқ кардаанд, об додаанд, тагашро нарм кардаанд ва ғайра. Сонӣ дар ҳамин бора гап мезанӣ. Ту аслан ин чизҳоро медонӣ, иҷро кардаӣ. Баъд ман шерак шуда, рафтам. Плениумро гузаронидем ва ба ман -намояндаи обком сухан доданд. Якчанд калима гуфтаму вазъияти дар боғ дидаамро ба таври танқидӣ маълум кардам ва сонӣ аз ҷумла баён кардам, ки: “чӣ гуна кор карданатонро, куҷо нағзу куҷо камбудӣ дорад, ҳамаашро рафта мерасонам”. Суханам ба бисёриҳо мақул шуд. Гуфтанд, ки роҳбар бошад ҳамин занак барин бошад. Ҳар марди ноуҳдабароро ба ин ҷо роҳбар мекунанд.
Ба ин сухани онҳо маро ханда гирифт, вале худамро базӯр доштам. Баъди он ҷо ба ман боварӣ ҳосил карданд.
Сарнавишт чунин будааст, ки Низорамоҳ Зарифова кори мустақили ҳизбиро аз ҳамон ҷо шуруъ кардааст. Соли 1952 ӯро барои таҳсил ба мактаби олии Ҳизби коммунист фиристоданд ва пас аз хатми он соли 1955 мудири шуъбаи кор бо занҳои КМ ҲКТ таъин карданд. Он вақт роҳбари ҳизб Бобоҷон Ғафуров буд. Зарифова ба ёд меорад:
Рости гап корро масъулият ва ҷиддият оғоз кардам.
Бобоҷон Ғафуров инсони аҷибе буд. Вақте ба ноҳияҳо мерафт бо ҳамон пойҳои чулоқаш аз ин тарафи замин ба он тарафи замин пиёда мегашт. Ҳолатро бо чашми худ медид. Мардум ӯро зиёфат додан иехост, вале ӯ намемонд.
Як вақт маро Бобоҷон Ғафуров даъват карда, аҳвол пурсиданд. Ба он кас гуфтам, ки ман кор намекунам ва бисёр ҷавон ҳастам, маро ба Кӯлоб бифиристед. Баъд гуфтанд, ки: “Ин гапро шумо нагӯед, ба мо кадр даркор, мо барои он, ки шуморо дар он ҷо ба кор гирем, чӣ қадар дафтари аъмолатонро варақ задаем, ки Шумо меарзед ё не. Агар гӯям, ки ҳафт пушти авлодатонро омӯхтем, хато намешавад. Дар байни занҳое, ки кори ҳизбӣ мекунанд, дар тамоми Тоҷикистон аз Шумо беҳтарашро надидем”. Бобоҷон Ғафуров бисёр марди аҷиб буд, як хислат дошт, ки ба рӯят нигоҳ накарда, гап мезад. Нарму боваркунанда мегуфт. Ӯ гуфт, ки: “Мо ба Шумо кӯмак мекунем. Мани ҷавон аз ин лутф “аз худ рафта” гуфтам, ки: “дирӯз як бача ба ман гуфт, ки ронандаи Шумо ҳастам, хуб гуфта, ба назди мошин рафтам, ки мошинаш бисёр фарсуда буд. Магар ҳамин аст, дастгирии Шумо, бо як зан. Ҳамаи мудирони дигар шуъбаҳо мошини хуб доранд ва ман бошам, як мошини вайрона”. Аз ин суханҳоям роҳбари давлат ҳаловат бурда, аз таҳти дил ханда кард. Аммо ҳеҷ чиз нагуфта, хайрухуш карда, ба идорааш рафт. Худо раҳматаш кунад, одами бисёр хуб буд. Баъдан Бобоҷон Ғафуров ба кормандонаш сахт ин масъаларо таъкид кардааст, ки пагоҳаш ба ман мошини нав доданд. Онҳо бисёр саросемаву кайф парида омада, ба ман гуфтанд, ки чаро ба Бобоҷон Ғафуров шикоят кардам. Пурсидам, бояд ба кӣ мегуфтам? Ба назар ба онҳо дар ин бора тунд гап задааст. Баъдан Турсун Улҷабоев Котиби якуми Ҳизби коммунисти Тоҷикистон таъин шуданду Бобоҷон Ғафуров ба Институти шарқшиносии Масква ба кор рафтанд. Ҷавонон дар он вақт бисёр дар ҷушу хурӯш буданд, ҳар коре, ки мафармудӣ “не” нагуфта мекарданд. Соли 1956 маро ба кор ба вазифаи котиби КМ ҲК Тоҷикистон интихоб карданд. Дар аввал розӣ набудам ва мегуфтам, ки дар байни он қадар занҳои бообрӯ чӣ гуна кор мекунам. Мегуфтам, дар ҳамин Кӯлоб кор мекунаму ба Душанбе намеравам. Мовинам ба ин кор маро таблиғ кард.
Ҳамон сол маро депутати республикавӣ аз минтақаи Данғара (Данғара, Муъминобод, Шӯробод ва Фархор) интихоб карданд. Чор сол он ҷо кор кардам. Баъд боз дувум маротиба маро депутат, ки он вакили Шӯрои Олии Иттифоқ интихоб карданд буд. Ба ин дигар минтақаҳо низ ҳамроҳ мешуд, аз ҷумла ноҳияи Кӯлоб ва ғайра.
Ҳамин гуна бо ёрдами рафиқон ва устодон кор кардам. Дар раванди кор хеле чизҳоро омӯхтам. Баъзе ҳолатҳо мешуд, ки соати 3-и шаб хона меомадам...
И. Усмонов
Низорамоҳ Зарифова яке аз шахсиятҳои барҷастаи сиёсии замони Шӯравии тоҷик ва яке аз роҳбарони давлат ва Ҳукумати Тоҷикистон мебошанд. Шукри Худо сиҳат ва саломатанд, хотираи қавӣ доранд, шӯхиву ҳозирҷавобиашон пойбарҷост, овозашон чун ҳамеша дилнишин ва суруровар – қудрати давраи ҷавониашонро ҳифз кардааст.
Барои ман таърихи умри Низорамоҳ Зарифова таърихи ташаккули давраи шӯравии Тоҷикистон, аз ҷумла минтақаи Кӯлобро дар бар мегирад, зеро як ҷузъи равшани ин таъриханд. Ҳодисаҳое, ки мо шунидаем, ё хондаем, он кас дидаанд, ё иштирок кардаанд. Ҳамзамони тағйироти бузурге будаанд, ки ба Тоҷикистони соҳибистиқлоли имрӯза асос гузоштааст.
Ман аз падару модар ва наврасиашон пурсида будам ва инҳоро шунидам:
- Ман аз падар ятим мондаам. Дар маҳаллаи Пахтакори қишлоқи Пушёни номдор кӯдакиамро гузаронидаам. Ҳамон Пушёне, ки бинобар гирифторӣ ба бемории сил тақрибан ҳамаи мардум мурданд ва мо, камокам одамон зинда мондем. Ин солҳои пеш буд. Падарам ҳамон солҳо бемор буданд, мо намедонистем чӣ беморӣ. Ҳамон беморӣ падарамро ҳам бурд. Модарам коргар буданд, кори ферма, кишоварзӣ, пахтакориро мекарданд. Бақувват буданд. Қанори пахтаро пушт карда, мебурданд, ҳатто ғалларо ҳам. Сахтиву вазнинӣ ба одам қувват ато мекардааст. Моро ҳам модарам дар рӯҳи меҳанатдӯстӣ тарбия мекарданд. Бинобар ин, аз ҳамон хурдиам маро ба меҳнат одат кунонд, ки ҳам кори хона ҳам корҳои хоҷагӣ, чӣ деҳқонӣ бошад, чӣ хоҷагидорӣ мо уҳда карда метавонистем. Ман аз уҳдааш мебаромад, дарав ҳам мекардам, хас ҳам мекашонидам, ҳамин корҳоро ёд доданд. Агар мо тифлакон ин корҳоро намекардем, ки барои оилаи мо мекард? Ҳеҷ кас. Хайрият то вақте падарам аз олам рафтанд, чунин корҳоро пурра ёд гирифта будем. Падарам марди кордон буданд, аз мушоҳидаи он, ки мо фарзандонашон коргар шудем, дилпур буданд, ки модарам камтар азоб мекашанд. Модарам занаки хушрӯ ва меҳнатӣ буданд.
Аз фавти падарам муддате гузашту раиси ҷамоат бо зурӣ модарамро ба занӣ гирифтанӣ шуд. Модарам мегуфт, ки ман бачаҳоямро сағир ва хонаамро вайрон намекунам. Модарам фарзанд гуфта ҷонашонро медоданд ва намегузоштанд, то мо гушна монем, сағираи ятим калон шавем. Аз ҳама асосӣ, барои мо падари бегона намехостанд. Бинобар ин, кӯшиш мекарданд, ки фарзандонашон аз фарзандони аҳли деҳа зиёдтар бошанд. Аз ҳамин сабаб, худаш ба ҳамаи кору бори саҳро даст мезад.
Боре амакам, ки модараш гузашта буд, омаду ба очаам гуфт, ки ба он хостгор “не” нагӯ, ин одам берӯ аст, мабодо як бешармиву беҳаёгиро ба миён наорад. Беҳтараш ба ӯ шавҳар кун. Ту зани баақлӣ, мумкин зиндагии туву ҷиянҳо хуб шавад. Модарам фикр карду розӣ шуд.
Ин нақли Низорамоҳ Зарифова, ки 4-уми сентябри соли 2015 сабт кардаам, ёди маро ба таърихи Бухори Шарқии охири солҳои бистуму аввали солҳои сиюми асри XX мебарад. Замоне, ки ҳанӯз талоши сиёсии байни заминдорону безаминҳо, нондорону бенонҳо, бою камбағалҳо, сурхҳову босмачиҳо давом дошт. Мо дар ин қисса, ба кӣ ҳаққу кӣ ноҳақ будан дар он талошҳо қалам намекашем, зеро бисёр гуфтаанду навиштаанд ва ақлҳо низ дар фаҳму дарки онҳо ҳамсон нестанд. Зеро дар баробари ҳамаи он чӣ ба иҷтимоиёт тааллуқ дорад, ровиён ба ду масъалаи дигар низ такя мекунанд: кофиру мусалмон ва маҳбасҳои сталинӣ.
Ин ҳамаро ба ҳоли таъриху таърихнигорӣ бахшида ба зиндагии он давра аз нигоҳи як духтари ятиммонда дида медӯзем, ки модараш бо ҳазор заҳмат, бо ҳазор тарсу шубҳа ӯро ба воя мерасонд, то одам шавад, шарманда накунад. Тарсону ларзон ҳифзаш мекард, то чашми бад нарасад, нокасон хазонаш накунанд.
Низорамоҳ Зарифова мегӯяд:
Ҳамон солҳо модарам мегуфт, ки як гурӯҳ душманон пайдо шудаанд, ки аз Афғонистон омада, ҷониби Балҷувону Ховалинг метохтанд. Ин душманҳо гандумҳои кӯ ҳистонро алоб сар доданд. Гандум нав расида буд. Ин тахминан моҳҳои июн буд. Танаи гандум сухту хӯшааш ба замин афтид.
Ҳамон вақт модарам он гандумҳои сӯхтаро мебинад, ки баъзе хӯшаҳои гандум сиҳатанд ва инро ба аҳли деҳа баён мекунад. Мегӯяд, ки “бачаҳоямон аз кунҷора хӯрдана варам карданд, он гандумҳоро, каме азоб кашем ҳам, бояд тоза кунем”. Мардум аз дилу ҷон ба хӯшачинӣ ҳозир буданд. Ёд дорам ҳамон вақт акаам як най дошт. Мо як аспи сафед ҳам доштем. Акаам найнавозон ҳамроҳи модарам ва чанд зану марди деҳа ба он ғалазори сӯхта мебурд. Халқ рӯзу шаб аз он заминҳои сӯхта гандум ҷамъ мекард. Ҳар шаб қариб 1 ё 2 қобчагӣ (чипта, халтаи калон) гандум ҷамъварӣ карда, захира менамуданд. Бовар кунед, вақте ин корро модарам ташкил кард, баъзе мардҳои дар деҳа буда, ҳайрон монданд. Онҳо мегуфтанд, ки ин занҳои бева бисёр нотарсанд.
Дар он давра касалие омада буд, ки аз ҳар хона одамонро ба коми марг мебурд. Ман ёд дорам, ки дар замони бачагиям чандин бор касалиҳои зиёд одамонро нобуд кард. Он касалӣ аз хурд то калонро чун дост дарав мекард.
Ба қишлоқи мо гурезаҳо зиёд меомадаанд. Як қисми гурезаҳо аз Ховалинг омада буданд. Кашидани бори рӯзгор вазнинӣ мекард.
Ин нақли Низорамоҳ Зарифова ба хотири ман муборизаи замони кулаккунӣ, замони вайронгариҳои аксулинқилобӣ, бозгашти иддае аз босмачиёнро барои қасос, ки солҳои сиюм сурат гирифтааст, меорад. Ба болои ҳамаи ин қаҳтию авҷи касалиҳои сирояткунандаи минтақа.
Он солҳо Низорамоҳ мактабхон будааст. Худи он, ки як духтари деҳқон мактаб мехонд амали наве буд. Низорамоҳ Зарифова мегӯяд:
“Он вақт ман бо попӯшии намадӣ ба мактаб мерафтам. Як вақт маро ба фермаи педучилиши Кӯлоб бурда гуфтанд, ки ба раиси ҷамоатҳо дарс диҳам. Он вақт ман тахминан синфи 3 ё 4 мехондам. Ба охири соли хониш 3 моҳ монда буд. Ҳамон вақт ман гиря карда будам, ки чӣ гуна ба ин мардҳои ришдор дарс медиҳам. Баъдан, падарандарам маро ором карда, гуфтанд, ки ҳеҷ гап не. Инҳо калонсол бошанд ҳам савод надоранд, ту хурд бошӣ ҳам савод баровардаӣ. Рафта ҳикояҳоро аз рӯи китоб хондан гир. Гуфтанд, ки китобро гиру аз рӯи китоб хону ба инҳо нақл кун.
Ҳамин тавр, рафта ба онҳо дарс медодам. Ҳамин хел рӯзҳоро аз сар гузаронидем.
Дар он солҳо ташаббуси худи мардум, онҳое, ки сиёсати Шӯравиро қабул карда буданд, ниҳоят муҳим буд. Махсусан дар Тоҷикистон. Зеро ҷумҳурии мо аз ҳисоби аҳолии маҳаллӣ ба миқдори хеле кам коммунист дошт. Аксарияти онҳо ҳам он касони тоҷикистоние буданд, ки то инқилоб дар шаҳрҳои заводдор мардикорӣ карда, бо русу тоторҳо шинос шуда буданд ва баробари инқилоб ба болшевикон пайвастанд. Ҳамчунин инқилобчиёни бухороӣ ва туркистонӣ ҳам буданд, ки ба сафи ҳизби коммунист дохил гардиданд. Ва чанд нафар интернатсионалистонӣ эронӣ низ, ки дар донишгоҳҳои Маскав хонда буданд. Яке аз онҳо журналист Қосим Дайламӣ охири солҳои 20-ум дар ташкили ташкилоти ҳизбии коммунистони Кӯлоб ва роҳбарӣ ба он мавқеи хоса дошт. Воқеан, дар замони ташкили ҶШС Тоҷикистон дар соли 1929 коммунистони миллӣ 500 кас ҳам набуданд.
Ин қасса ҳақиқати наву куҳнаро ошкор мекунад, маънии роҳи саводноккунии мардумро пеш гирифтани давлатро нишон медиҳад, аз чӣ будани сиёсати маҳви бесаводӣ огоҳ мекунад. Давоми қиссаи апаи Низорамоҳ баъзе нозукиҳои босаводшавии мардуми моро нишон медиҳад, ки мо маъмулан ба ифтихори таърихи дар хаёл сохтаамон аз гуфтани он худдорӣ мекунем.
“Қиссаи ба омӯзишгоҳи педагогӣ дохил шуданам аҷиб аст. Боре як занаки бомаънии зебои тоторе ба Кӯлоб омад. Он зан гуфт, ки дар Сталинобод педучилиши духтарҳо ташкил карданду барои таҳсил духтарҳо лозим. Ин педучилише дар назди Почта буд. Очаам мегуфт, ки ба хондан нарав, падарам мегуфт, ки рав. Агар ман намерафтам падарамро аз партия хориҷ карда, аз кор мегирифтанд. Барои ҳамин онҳо бо баҳсу талош маслиҳат карданд. Як шаб тахминан соатҳои 3-и шаб як мошини боркаш барои бурдани ман омад. Вақти омадан модарам, “бачам ой, бачам ой...” – гуфта овоз меандохт. Ин овози модарам ҳеҷ гоҳ аз ёдам намеравад. Вай гӯё умедашро аз дидани дубораи ман канда буд. Намедонист, ки дар ин ғарибиҳо ба сари духтараш чӣ сахтиву бадбахтиву Худо медонад, шармандагиҳо меояд. Бинобар ин, дар гусели ман чун дар азо менолид. Омада шаб дар Кангурт мондем ва рӯзи дигар дар бегоҳӣ ба шаҳри Душанбе расидем. Инҷоро мебинам, ки гӯё дунё тамоман дигар. Дар ин ҷо мактаб буду тамоман ҷойи зебо. Бинобар ин, инҷо ба ман маъқул шуд. Бовар кунед, зиқ ва пушаймон ҳам нашудам. Дар як хона 32 духтар будем. Ин духтарҳо аз миллатҳои гуногун буданд - немису тоҷику ӯзбеку қазоқу қирғизу ва ғайра. Чунки дар он вақт низ ба водии Вахш аз он минтақаҳо низ муҳоҷирон омада буданд. Дар ин вақт ҳоло ҷанг сар нашуда буд. Яъне тахминан соли 1937 буд. Ҳар саҳарӣ барои мо 2 бурда хлеб ва як стакан чойи сабз медоданд. Дар чошт бошад, ширчой, тухми мурғ ва хлеб медоданд. Дар нони шаб низ ҳамин гуна буд.
Дар Душанбе хондем, таҳсил кардем, машқ кардем ва хеле чизҳоро омӯхтем. Моро дар бунёди Кӯли комсомол (ҳоло Кӯли ҷавонон) як моҳ дар “субботник” истифода карда буданд.
Ҳамон вақт ман велосипедрониро дӯст медоштам ва ҳар замон аз муаллимаамон хоҳиш мекардам, ки ба ман иҷозаи велосипедронӣ диҳанд. Аз ҳамон Кӯли комсомол то бинои Совети Олӣ велосипед мерондам. Духтари қишлоқӣ будам, вале наметарсидам. Мактаби мо дар паси Почта буд, яъне ҷойи ҳозираи Кумитаи давлатии амнияти миллии Тоҷикистон. Варзишро хеле зиёд дӯст медоштам, хеле духтари пешқадам будам. Аз он давра хотираҳои аҷибро дар ёд дорам. Як замон Неъмат Қарабоев – Қаҳрамони иттифоқи сответиро дар соли 1939 пешвоз гирифта будем. Дар мусобиқаҳо иштирок мекардем. Соли 1939 паради умумииттифоқӣ баргузор шуд. Маро ҳам барои иштирок дар он интихоб намуданд. Дар байни тоҷикистониён ман ҷавонтарин будам, дигарҳо ҳама калонсолон буданд. Мо як моҳ дар назди Кӯли комсомолӣ машқи парад кардем. Ҳатто аз Маскав тренерҳо омада, машқ медоданд. Ҳама дар офтоб сип-сиёҳ шуда будем. Дар парад бояд либосҳои кӯтоҳтар ба бар мекардем, яъне либоси варзишӣ. Ин гап то ба қишлоқ рафта расидаст. Дар қишлоқ овоза шудаст, ки духтари Шарифамоҳ ахлоқан вайрон шудаасту бо либосҳои кӯтоҳ бар тан ва сари луч дар кӯча мегардад. Фақат сари луч мебуд ку як гап вай кофта ҳам дошт. Чунин овозаҳои мардум модари маро қариб кушта буданд.
Ҳамин гуна ба Маскав рафтем ва дар паради умумииттифоқӣ иштирок намудем. Бисёр паради зебои аҷибе баргузор гардид. Шодиву ифтихори моро тасаввур кардан душвор аст. Намояндагони Русия ва Озорбойҷон дар парад аз мо пеш буданд. Аҷоибии кор дар он аст, ки дар он парад мо – тоҷикистониён ҷойи сеюмро ишғол кардем. Моро зиёд таъриф карданд. Рӯзи хатми парад бегоҳӣ зиёфат шуд. Ба он зиёфат 30 нафарро аз намояндагони Тоҷикистон низ таклиф карда буданд, аз ҷумла маро. Дар ин зиёфат ҳамаи аъзои Бюрои сиёсии КМ КПСС иштирок карданд. Дар зиёфат тамоми нозу неъмати ҳамондавра буд, аммо ман аз шарм ба ғизо даст набурдам. Як вақт мусиқии рақсӣ навохтанду ҳама ба рақс баромад ва аз ҷумла Сталин ҳам. Дар қисми тантанавӣ сухангӯиву мукофотсупориҳо шуд. Ба намояндагӣ аз кишвари мо Салтанат Назаровна иштирок дошт, ки аз дасти Сталин ҳамчун духтари пешқадам як китобу як рӯймоли тоҷикӣ мукофот гирифт. Ӯ варзишгар буд. Дар ҳамон вақт Сталин суханронӣ карду аз ҷумла ба тоҷикон баҳои баланд дод, таърихамонро хеле куҳан арзёбӣ карда, суханҳои зебо баён намуд. Дар бораи тоҷикон бисёр суханҳои арзишманд гуфту барои халқи мо қадаҳ бардошт ва сипас пурсид, ки боз аз Тоҷикистон кӣ дар ин ҷо ҳузур дорад? Дар ҳамин ҳолат, намедонам чаро мо тоҷикон беҷуръативу сустӣ кардем, ногаҳон як тоторбачае аз ҳайати мо аз ҷояш хесту давон ба назди Сталин рафту бо ӯ оғӯшгирӣ кард.
Хеле гузашту барои тамошо аз ҷоям хеста, ба он ҷойе, ки дар оғози шабнишинӣ Сталинро аз он ҷо оварда буданд, рафтам. Худ ба худ гуфтам, ки онҷо куҷо бошад, ки Сталин аз он ҷо омад. Ҳар куҷоро тамошо мекардам, ки ногаҳон Сталинро низ аз ҷояш хезонданд. Аллакай соат тахминан 3-и шаб буд. Ман ба дари онҷо тоза расида будам, ки аз оқибам Сталин омад ва ба ман нигоҳ карду гуфт, ки: “А ты от куда?». Гуфтам: «Из Таджикистана». «Ах, вот где представительница Таджикистана» гуфту ба тахтапуштам ба рамзи навозиш се маротиба даст зад. Баъд ӯро аз ҳамон ҷо гирифта бурданд.
Бовар мекунед баъде, ки чанд бор ба он ҷо сафар кардам (дар вақти депутатӣ) ҳар замон онҷоро дидан менамудам, ки Сталинро он ҷо дида будам. Ин ҳолат бар ман таассуроти зиёде бахшида буд, ки ҳеҷ гоҳ аз хотирам намеравад. Ҳамон вақт ба мӯйҳои Сталин кам – кам сафедӣ расида буд.
Ҳамин гуна аз сафар баргаштему падарам гуфт, ки бояд ба қишлоқ баргардам. Ман гуфтам, ки дарсам сар мешавад. Аммо деҳа рафтан зарур будааст. Аз дарс ҷавоб гирифтему аз деҳа аспе оварданд ва ба он савор шуда, ба деҳа баргаштам. Ҳангоми ба зодгоҳ баргаштан, ман як одат доштам, ки либоси мактабиамро бадар карда, чакан мепӯшидам. Ба хотири он, ки мардуми деҳ дар ҳақам боз ягон гапи зиёдатӣ нагӯянду модарам афсурда нагардад. Вақте бо либосҳои чакан ба хона баргаштам, модарам диду гуфт, ки: “ин Низорамоҳи худамон аст-ку, дигар нашудааст-ку”. Дар ин гуфтаҳо як дунё алам, як ҷаҳон ифтихор ниҳон буданд, гӯё сари хамаш бардошта мешуд.
Баъди ҳамин ҳодиса мардум аз овозаи росту дурӯғ дар ҳайрат монда буд ва ба дидани ман меомад. Ҳама мегуфт, ки Низорамоҳ дигар нашудааст.
Ҳавлии мо калон буду боғаш кабудиҳои бисёр зебо дошт. Падарам ба акаам, яъне ба додари падарам супориш додааст, ки халқро шаб ҷамъ кунад, ба хотири омадани ман. Марду зану кӯдак ҳавлии моро пур кард. Падарам бо ифтихор гуфт, ки: “Низорамоҳ Маскав рафта омад ва Сталинро дидааст. Доҳӣ ба ҳамаамон салом расонидааст”. Сипас, падарам ба ман нигоҳ карда гуфтанд, ки ба мардум хотиротатро нақл кун. Ман оҳиста – оҳиста ба гап доромада ҳамаи дидаамро як – як гуфтам.
Баъдан як мӯсафеди номдор (хеле одами ҳушёру босавод) бо номи Абдурасул аз ҷояш хесту гуфт, ки ҳеҷ кас ҳақ надорад минбаъд духтари мо – Низорамоҳро бад гӯяду бо он Шарифамоҳро азият диҳад.
Он шаб ба истилоҳ “суди халқӣ” барпо шуду дар он маро поку бегуноҳ бароварданд. Аз ин ҳолат модарам аз хурсандӣ гиряи зиёд кард. Чӣ гапҳое дар деҳа дар ҳақи мани бехабар паҳн шуда бошад”.
Инро насли имрӯза аз китобҳо, махсусан аз адабиёти бадеии мо – асарҳои устодон С. Айнӣ, А. Лоҳутӣ, Ҷ. Икромӣ, М. Турсунзода, Р. Ҷалил, С. Улуғзода, М. Миршакар, Алӣ Хуш ва дигарон, ки дар бораи ҳаёти солҳои сиюм, сарнавишти занону духтарони мо ва таъсири муборизаи наву кӯҳна асаре навиштаанд, медонанд. Сарнавишти навҷавонии Низорамоҳ Зарифова аз пайроҳае мегузашт, ки қаҳрамонҳои адабиёти нави тоҷик тасвир намудааст, яъне адабиёт ин ҳамтимҳои ин духтари роҳи савод аст.
Дар замони ҷанг ҳамаи мардонро ба ҷанг мебурданд. Он вақт ба хонаамон одамон зиёд меомаданд ва дар хонаи мо мемонданд. Бисёр занҳо бе шавҳар монда буданд. Дар ёд дорам, ки як нафар баъди як шаби никоҳаш ба ҷанг бурда буданд ва он оқибат аз ҷанг барнагашт. Ҳамин гуна ҳамаи кор бар дӯши занҳо буд. Занҳо механизатор, тракторист, говҷӯш, ҷуфтгар, обмон, дарванда ва ғайра буданд. Ҳамаи кори саҳро бар дӯши онҳо буд.
Низорамоҳ Зарифова дар солҳои ҷанг баъди хатми омӯзишгоҳи муаллимтайёркунӣ ба Кӯлоб омада, дар Кӯлоб ӯро ба ташкилоти комсомолӣ ба кор гирифтанд. Чанд сол дар бахши баҳисобгирии ҷавонон ва аз соли 1946 дар мақоми мудири шуъбаи кор бо ҷавонон ва мактабиён фаъолият кард. Сонӣ, дар ташкилоти ҳизбии вилоят ба ҳайси мудири шуъбаи кор бо занҳо заҳмат кашид. Он вақт занҳо ва кӯдакони зиёд бепарастор монда буданд. Камбизоатӣ ҳамаҷоро фаро гирифта буд. Низорамоҳ ҳамроҳи дигарон ба болои дарахт баромада, ҳезум мекард. Он ба якдигар ва ҳамкорҳо низ ҳезум медоданд ва онҳо бисёр хурсанд мегардиданд. Ӯ қатори дигарон ҳама корро мекард, ҳатто дар хонасозӣ ҳам иштирок дошт. Хулоса, як шахси ҷамъиятӣ шуда буд.
Вай ба ёд меорад:
Дар давраи ҷанг аз рустоҳо ба Кӯлоб мардуми зиёд омада буд. Онҳоро дар се масҷид ҷойгир карда буданд. Дар он вақт бисёре аз маъюбони ҷанг низ ба деҳаҳо нарафта, дар Кӯлоб монда буданд. Гуруснагии сахт ҳамаҷоро фаро гирифта буд, навзодҳо ҳоли бад доштанд. Ҳар рӯз мурдаҳоро ба ароба бор карда, ба гӯристонҳо мебурдем. Ба маъюбони ҷанг кор ёфта медодем. Дар ҳамин давра тамоми гирду атрофи Кӯлобро пиёда гаштаам. Шабу рӯз кор мекардем. Бо азоби сахт нон меёфтем. Дар коргоҳ ду бурда хлеб медоданд ва ман як бурдаашро мехӯрдаму дигарашро ба латта печонида ба муҳтоҷон медодам. 18 километр роҳро пиёда тай карда, ба модарам ҳам ҳар ҳафта аз он хлебҳо меовардам. Дар нисфи шаб ашӯлахонон роҳ мерафтам.
Суруд дар вақти ғам ҳамдард, дар вақти шодӣ садои дил, дар вақти танҳоӣ ҳамроҳ ва дар торики қуввати дилҳост. Аслан суруди танҳоиро мардуми тоҷик ба номи “фолклор”-у “муноҷот” ёд меоранд. Суруде, ки пораи дил асту дили дигаронро об мекунад. Зеро вай аз нерӯҳои фавқуллода маншаъ мегирад. Аммо сурудҳои ҷамъиву танҳоӣ, шабонаву рӯзонаи ҷавонони солҳои сиву чил ҳам ишқӣ бошад, ҳам иҷтимоӣ хислати таронавӣ ва маршро доштанд. Дар шеърҳои А. Лоҳутӣ, Ҳ. Юсуфӣ, П. Сулаймонӣ, С. Вализода ҷавонӣ, ишқ, комсомол ва Ватан буд. “Ман туро санҷидаам дар назди ман маълум шудӣ” мегуфт яке “Ҳамсоя чаро ин ҷо пахта мечинӣ танҳо” мегуфт, дигаре. Марш ҳам мехонданд. Садо ва озодии духтарон камтар аз ҷавонон набуд. Китобҳои шеъри он солҳоро ба даст гиред, орзуҳои аҷиби ҷавононро дармеёбед. Онҳо мегуфтанд, ки “як замон аз паҳлӯи шамсу қамар ҳам бигзарем”. Онҳо зиндагиву сурудро ба ҳам омехта буданд. Ва он ифода -“дар нисфи шаб ашӯлахонон роҳ мерафтем” ҳамин маъноро дошт.
“Дар шаб чанд бор ба гургон ҳам рӯбарӯ шудаам. Ҳолат бисёр вазнин буд, дар зимистон мардум ҳезум надошт. Мо - ман ва котибу муовинам ҳар як маротиба, ки ба чигитчинӣ мерафтем, аробачиро зора мекардем, ки бо мо равад. Чигитро ба ароба бор карда, ҳамчунин дар болои сар низ гирифта, меомадем. Обаш то ба Кӯлоб омадан ҳамаҷоямонро тар мекард. Онро ба боғчаи бачагон медодем, то аз он ҳамчун сӯзишворӣ ё ягон эҳтиёҷи дигар истифода кунанд”.
Ман нақли замони ҷангро шарҳ додан намехоҳам, танҳо ҳамин қадар ба гуфтаи қаҳрамонам меафзоям, ки барои чӣ ин ҷангро ватанӣ номидаем. Барои он, ки тамоми халқи шӯравӣ дар он амалан иштирок кард, ҳам дар фронт ва ҳам дар ақибгоҳ аҳвол ҳамсон буд – набард, гуруснагӣ, сахтӣ ва маргу мурда буд, хулоса талош барои ҷисми Ватан буд.
Низорамоҳ давом медиҳад:
“Баъд аз ин дар кори ҳизбӣ фаъолият бурдам. Дар ин ҷо хеле ҳушёр шуда будем. Бачаҳои зиёд кор мекарданд ва духтарон низ буданд. Аз ин колхоз ба дигараш пиёда мерафтем. Дар роҳ ҳар чизе, ки меёфтем, мехӯрдем, ҳатто баъзе алафҳоро. Ашӯлахонон мегаштем. Баъдан Назаров (Худо раҳматаш кунад бисёр одами хуб буд) маро даъват карду гуфт, ки биё акнун бо мо дар ташкилоти партиявӣ кор кун ту аз уҳдаи ҳамаи кор мебароӣ ва дили мардумро миёбӣ. Чанд бор рад кардам ва як моҳи расо кор накарда будам, ки ба компартия ба кор рафтам.
Дар ин ҷо як эпизодро ба хотир овардан мехоҳам. Вақте дар комсомол кор мекардам, ки дар бинои ҳизб буд, як занро аз тиреза дидам, ки бисёр бо овози баланд ва бо ишора дар минбар гап мезад. Ӯро дида ҳавас карда будам, ки чӣ гуна зани доност ва дар дил гуфтам, ки оё ман ҳам дар ҳамин гуна ҷойҳо кор мекарда бошам ё не.
Хушбахтона, ба кор ба инҷо омадам. Мудири бахши кор бо занҳои Кумитаи вилоятии ҳизб будам. Дар аввал намедонистам, ки чӣ кор кунам. Занҳои калонсол набуданд, ки аз онҳо маслиҳат гирем. Ноилоҷ аз як-ду марди номдор дар бораи корам маслиҳат гирифтам. Он вақт бештар Зуҳуршо Раҳматуллоевич насиҳатҳо ва раҳнамоиҳои зиёд мекард. Ӯ як марди бовиқор ва қобили эҳтиром буд. Дар ин ҷо як сол кор кардам.
Як дафъа, Турсун Улҷабоев маро ба ноҳияи Муъминобод барои дар плениуми кумитаи ҳизбии ноҳия иштирок кардан равона кард ва гуфт, ки ту намояндаи обком (кумитаи вилоятии ҳизб) ҳастӣ дар он ҷо дар бораи пешравӣ ва тараққӣ додани ангурпарварӣ баромад мекунӣ. Ман гуфтам, ки: “муаллим ман наметавонам, ин соҳаро ҳатто намедонам”. Ӯ гуфт, ки дигар илоҷ нест, меравӣ, ӯ худаш чӣ гуна сухан карданро ба ман ёд дод. Фаҳмонд, ки вақте рафтӣ пеш аз ҳама аввал боғ даро ва бин, ки токро чӣ гуна парвариш кардаанд, яъне чӣ гуна чопуқ кардаанд, об додаанд, тагашро нарм кардаанд ва ғайра. Сонӣ дар ҳамин бора гап мезанӣ. Ту аслан ин чизҳоро медонӣ, иҷро кардаӣ. Баъд ман шерак шуда, рафтам. Плениумро гузаронидем ва ба ман -намояндаи обком сухан доданд. Якчанд калима гуфтаму вазъияти дар боғ дидаамро ба таври танқидӣ маълум кардам ва сонӣ аз ҷумла баён кардам, ки: “чӣ гуна кор карданатонро, куҷо нағзу куҷо камбудӣ дорад, ҳамаашро рафта мерасонам”. Суханам ба бисёриҳо мақул шуд. Гуфтанд, ки роҳбар бошад ҳамин занак барин бошад. Ҳар марди ноуҳдабароро ба ин ҷо роҳбар мекунанд.
Ба ин сухани онҳо маро ханда гирифт, вале худамро базӯр доштам. Баъди он ҷо ба ман боварӣ ҳосил карданд.
Сарнавишт чунин будааст, ки Низорамоҳ Зарифова кори мустақили ҳизбиро аз ҳамон ҷо шуруъ кардааст. Соли 1952 ӯро барои таҳсил ба мактаби олии Ҳизби коммунист фиристоданд ва пас аз хатми он соли 1955 мудири шуъбаи кор бо занҳои КМ ҲКТ таъин карданд. Он вақт роҳбари ҳизб Бобоҷон Ғафуров буд. Зарифова ба ёд меорад:
Рости гап корро масъулият ва ҷиддият оғоз кардам.
Бобоҷон Ғафуров инсони аҷибе буд. Вақте ба ноҳияҳо мерафт бо ҳамон пойҳои чулоқаш аз ин тарафи замин ба он тарафи замин пиёда мегашт. Ҳолатро бо чашми худ медид. Мардум ӯро зиёфат додан иехост, вале ӯ намемонд.
Як вақт маро Бобоҷон Ғафуров даъват карда, аҳвол пурсиданд. Ба он кас гуфтам, ки ман кор намекунам ва бисёр ҷавон ҳастам, маро ба Кӯлоб бифиристед. Баъд гуфтанд, ки: “Ин гапро шумо нагӯед, ба мо кадр даркор, мо барои он, ки шуморо дар он ҷо ба кор гирем, чӣ қадар дафтари аъмолатонро варақ задаем, ки Шумо меарзед ё не. Агар гӯям, ки ҳафт пушти авлодатонро омӯхтем, хато намешавад. Дар байни занҳое, ки кори ҳизбӣ мекунанд, дар тамоми Тоҷикистон аз Шумо беҳтарашро надидем”. Бобоҷон Ғафуров бисёр марди аҷиб буд, як хислат дошт, ки ба рӯят нигоҳ накарда, гап мезад. Нарму боваркунанда мегуфт. Ӯ гуфт, ки: “Мо ба Шумо кӯмак мекунем. Мани ҷавон аз ин лутф “аз худ рафта” гуфтам, ки: “дирӯз як бача ба ман гуфт, ки ронандаи Шумо ҳастам, хуб гуфта, ба назди мошин рафтам, ки мошинаш бисёр фарсуда буд. Магар ҳамин аст, дастгирии Шумо, бо як зан. Ҳамаи мудирони дигар шуъбаҳо мошини хуб доранд ва ман бошам, як мошини вайрона”. Аз ин суханҳоям роҳбари давлат ҳаловат бурда, аз таҳти дил ханда кард. Аммо ҳеҷ чиз нагуфта, хайрухуш карда, ба идорааш рафт. Худо раҳматаш кунад, одами бисёр хуб буд. Баъдан Бобоҷон Ғафуров ба кормандонаш сахт ин масъаларо таъкид кардааст, ки пагоҳаш ба ман мошини нав доданд. Онҳо бисёр саросемаву кайф парида омада, ба ман гуфтанд, ки чаро ба Бобоҷон Ғафуров шикоят кардам. Пурсидам, бояд ба кӣ мегуфтам? Ба назар ба онҳо дар ин бора тунд гап задааст. Баъдан Турсун Улҷабоев Котиби якуми Ҳизби коммунисти Тоҷикистон таъин шуданду Бобоҷон Ғафуров ба Институти шарқшиносии Масква ба кор рафтанд. Ҷавонон дар он вақт бисёр дар ҷушу хурӯш буданд, ҳар коре, ки мафармудӣ “не” нагуфта мекарданд. Соли 1956 маро ба кор ба вазифаи котиби КМ ҲК Тоҷикистон интихоб карданд. Дар аввал розӣ набудам ва мегуфтам, ки дар байни он қадар занҳои бообрӯ чӣ гуна кор мекунам. Мегуфтам, дар ҳамин Кӯлоб кор мекунаму ба Душанбе намеравам. Мовинам ба ин кор маро таблиғ кард.
Ҳамон сол маро депутати республикавӣ аз минтақаи Данғара (Данғара, Муъминобод, Шӯробод ва Фархор) интихоб карданд. Чор сол он ҷо кор кардам. Баъд боз дувум маротиба маро депутат, ки он вакили Шӯрои Олии Иттифоқ интихоб карданд буд. Ба ин дигар минтақаҳо низ ҳамроҳ мешуд, аз ҷумла ноҳияи Кӯлоб ва ғайра.
Ҳамин гуна бо ёрдами рафиқон ва устодон кор кардам. Дар раванди кор хеле чизҳоро омӯхтам. Баъзе ҳолатҳо мешуд, ки соати 3-и шаб хона меомадам...
И. Усмонов
Хабарҳои дигар
Рӯзнома
Эзоҳи худро нависед